Жыл санап жайнап, көркейіп келе жатқан Астана еліміз бен Елбасының қуанышына

17
1990  жылғы  қазанда  өткен  Қырғыз  Кеңестік  Социалистік 
Республикасы  Жоғарғы  Кеңесінің  сессиясы  елдің  атауын 
Қырғызстан Республикасы деп өзгертті. Сол жылы 15 желтоқсанда 
Жоғарғы  Кеңес  елдің  егемендігін  жариялады.  Қырғызстан 
тәуелсіздігі  туралы  Декларация  1991  жылғы  31  тамызда 
қабылданды. 1993 жылғы 5 мамырда Жоғарғы Кеңестің сессиясы 
Қырғызстан  Республикасы  атауын  Қырғыз  Республикасы  деп 
өзгертті.  Қазақстан  Республикасы  мен  Қырғыз  Республикасы 
арасындағы  дипломатиялық  қарым­қатынастар  1992  жылғы  15 
қазанда орнатылып, күні бүгінге дейін достық­туысқандық қарым­
қатынас үзілмей келеді. «Қазақ­қырғыз – бір туған» дегендей ара­
жігіміз,  туысқандығымыз  артуда.  Бұған  көрші  тұратындығымыз 
да, киіз туырлықты салт­дәстүріміз үлкен әсерін тигізсе керек.
Дүниежүзі  қазақтары  қауымдастығының  қызметкерлері  іс­
сапарға  шыққан  сайын  сол  елдерде  тұратын  қазақтар  санын, 
қашан,  қайдан  келгендерін  білуге  тырысады.  Осыған  орай, 
«Қырғыз туы» газетінің жауапты хатшысы, қандасымыз Назарбек 
Байжігітовпен жолығып, біраз мәліметтер алған едік. Солардың 
біразымен  таныстырып  өтейік.  Республикадағы  қазақтар  1959 
жылғы халық санағында 20067 болған, ал  1979 жылғы санақта 
– 27442, 1989 жылы – 37318,  1999 жылы – 42657, 2009 жылы – 
33198  адамда  құраған.  Сонда,  1989­1991  аралығындағы  екі­үш 
жылды есептемегенде, егемендіктің 8 жылында Қырғызстанның 
қазақтары  5  мыңға  көбейіпті.  Мұның  бір  себебі  мынадай: 
жылына  шамамен  қазақ  отбасында  190  адам  дүниеден  өтсе, 
770  бала  дүниеге  келеді  екен.  Демек,  қазақтардың  жылдық 
табиғи өсімі 580 адам. Ресми статистикадан көрініп тұрғандай,  
1999­2009  жылдардың  арасындағы  он  жылда  қазақтар  9,5 
мыңға азайған. Мұның себебін қазақтардың Қазақстанға көшіп 
кетуімен  түсіндіруге  болады.  Көшкендердің  көпшілігі  дерлік 
квота арқылы емес, өз бастамаларымен барған.  Ал енді,  2014 
жылдың  басында  Қырғызстанда  33  мың  701  қазақ  тіркеліпті.  
Демек, 2009 жылдан бергі бес жылда 500 адамға ғана көбейген. 
Жоғарыда  белгіленгендей,  жылына  қазақ  отбасыларында  770 
бала дүниеге келетінін ескерсек, бұл аралықта да 2 мыңдай қазақ 
Қырғызстаннан шығып кеткен болады. Олардың барлығы дерлік 
Қазақстанға көшіп барды десек жаңылыспаймыз. 
Қырғыз жеріндегі 
ҚазаҚ Құрылтайы
Қырғыз  Республикасы  солтүстігінде  Қазақстанмен,  Шығысы  мен  Оңтүстік-Шығысында  Қытаймен,  Оңтүстік-
Батысында Тәжікстанмен, ал Батысында Өзбекстанмен шектеседі. Жер аумағы 198,5 мың шаршы шақырымды құрайды.  
2014 жылдың басындағы Қырғыз Республикасының Статистика комитетінің мәліметі бойынша елдегі халықтың саны - 
5 миллион 776 мың адам. Ал, 2014 жылдың аяғында бұл көрсеткіш 5 миллион 850 мыңға жеткен. Яғни, бір жылда халық 75 
мыңға көбейген. Демек, Қырғызстанның халқы өсу үстінде. Қырғыздар елдің 60,6 пайызын құрайды, ал орыстар 15,3 пайыз, 
өзбек  4,3 пайыз. Бұдан басқа украин, татар, қазақ, ұйғыр, неміс, тәжік, дүнген т.б. ұлттардың өкілдері бар. Ел астанасы 
Бішкек қаласында 1 миллионға жақын адам тұрады. 
кіріспе немесе қырғызстанда қанша қазақ бар?
Қырғызстандағы 33 мың 701 қазақтың көбірек шоғырланған 
жері ­ Бішкек қаласы және Шу облысы. Республикалық дәрежедегі 
екі қала мен жеті облыстағы көрсеткіштер бойынша: Бішкекте  – 
9395, Ош қаласында – 269, Баткенде – 169, Жалалабадта – 692, 
Нарында – 203, Ош облысында – 495, Таласта – 2956, Ыстықкөлде 
– 6674, Шуда –12848 қазақ тұрып жатыр.
           
қырғызстандағы  қазақтар қандай 
кәсіппен  айналысады?
 
Қырғызстандағы  қазақтар,  негізінен,    диқаншылық  және  мал 
шаруашылығымен  айналысады.  Кәсіпкерлер  де  бар.  Мысалы, 
Тоқмақтағы  «Елім­ай»  қазақ  мәдени  орталығының  басшысы 
Жәнібек  Алыбаевтың  шаруа  қожалығы  бар.  Өнерлі  адамдар  да 
жетерлік.  Бұрын  Бішкекте  тұрған  шебер,  халықаралық  сурет 
көрмелерінің жеңімпазы, еңбек сіңірген суретші Әлижан Амантаев  
қазір  Шолпаната  қаласында  жұмыс  істеп  жүр.  Оның  балаларды 
қолөнерге  үйрететін  жеке  мектебі  бар.  Ағаштан,  теріден  ұлттық 
бұйымдарды  жасайды.  Әлижан  Қырғызстанда  «Дүниежүзілік 
көшпенділер  ойыны»  өтерде  бір  жыл  бойы  ұйымдастыру 
комитетінде көркемдік істер бойынша жұмыс атқарған. Қырғыздың 
боз  үйін  арнайы  жасап,  іші­сыртын    безендірген.  Оған  өзінің  де 
бұйымдарын қойып, арнайы көшпенділердің хан отыратын тағын 
жасап, көрме ашқан. Осы ойынды тамашалауға келген Қырғызстан 
Президенті    А.  Атамбаев  «Көшпенділер  ойынын»  ашық  деп 
жариялаған  соң,  сол  таққа  барып  отырған.  Бұл  орындық­тақты 
қазақ шеберінің жасағаны белгілі болған соң Қырғызстандағы қазақ 
ағайындардың мерейі бір көтеріліп қалған екен. 
Кейін  бұл  орындық­тақ    Шолпанатадағы  Ш.  Айтматов 
атындағы «Рух Орда» мәдени кешеніне қойылып, «Көшпенділер 
ойынына» қатысушыларға көрсетілді, қалағандар оған отырып, 
естелікке суретке түсті.
 
қазақтар қырғызстанға 
қашан келген?
Ел тарихында дәуірді бөлген межелі уақыттар  болады емес 
пе,  егер  1917  жылғы  Ресейдегі  Қазан  революциясын  межелі 

18
жыл  деп  алсақ,  сол  уақытқа  дейін  қазақтар  да,  қырғыздар  да 
ру­руымен, ауыл­ауыл болып отырған. Қазақ түгілі, қырғыздың 
бір руы, әлдебір амалсыз себеп болмаса, екінші бір рудың ішіне 
барып қоныстана бермеген. Осы қисынға мақұл болсақ, қазақтар 
революцияға дейін қырғыз жеріне жаппай қоныс аударған емес. 
Қырғызстандағы  қазақтар  туралы  кандидаттық  диссертация 
қорғаған Яқшы Абдуллах өз еңбегінде 19 ғасырда руластарына 
өкпелеп кеткен қазақтардың қырғыз жеріне келіп орналасқанын 
мысалға  келтірген.  Ондай­ондай  оқиғалар  қазақ  және  қырғыз 
тараптан да ішнара болып тұрған. 
Рас, қырғыздардың арасында қыпшақ, арғын, найман, қоңырат 
рулары бар. Қыпшақтар көп, ал найман мен қоңырат  азырақ. 
Қазақтардың  қырғыз  жеріне  жаппай  баруы  1916  жылғы 
Ресей  патшасының  қазақтарды  әскерге,  нақтырақ  айтқанда, 
әскердің  қара  жұмысына  алу  алу  жөніндегі  бұйрығынан  кейін 
дереу  басталған.  Өйткені,  Жетісу  өлкесінде  Бекболат  Әшекеев 
бастаған  көтеріліс  шықты  да,  оны  басу  үшін  патша  жазалау 
әскерін шығарған соң, көтеріліске қатысқаны да, қатыспағаны да 
бар, біраз қазақ Қырғызстанға шығып кеткен.
Кеңес  Үкіметі  орнай  бастаған  алғашқы  бес  жылда  ауқатты 
қазақтардың  Қытай  асқаны  мәлім.  Қытайға  кететін  бір  асу  ­ 
Қордай  маңы  болған.  Сол  дүрбелеңге  қатысқан  қазақтардың 
кейбіреулері  Қырғызстанда  қалып  қойған.  Оның  жарқын  бір 
мысалы – Талғат Бигелдиновтің әкесі жылқышы Жақыптың 1922 
жылы Қырғызстанда тұрақтап қалғаны.
Сондай­ақ, қазақтар Қырғызстанға ашаршылық пен тәркілеу 
салдарынан  да  барған.  Мысалы,  қазір  Шу  және  Ыстықкөл 
облысында тұрып жатқан қазақтардың басым көпшілігінің ата­
бабалары  1922­1932  жылдардың  аралығында  Қазақстандағы 
осындай ашаршылық пен тәркілеу салдарынан келген.
1940 жылдарда қазақтардың Қырғызстанға көптеп келуі сол 
жылдардағы      Луговой  –  Пішпек  темір  жолының  салынуына 
байланысты  болған.  Яғни,  бұл  темір  жолды  салуға  қатысқан 
қазақтар  үкіметтің  ұйғарымымен  Пішпекке  көшіп  келген.  Сол 
теміржолшылардың ұрпақтары бүгінгі күнге дейін қазір Бішкек 
аталған қалада  тұрып жатыр. Әкелерінің жолымен балалары да 
теміржол саласында жұмыс істеген.
1935  жылдардан  бастап  Қазақстанда  арнайы  орта  және 
жоғарғы оқу орнын бітірген мамандар Қырғызстанға жолдамамен 
келіп, көпшілігі сонда қалған.
1950– 1991 жылдарда  Жамбыл облысының Қордай, Мерке, 
Луговой, Шу аудандарының жастары жақын жерге – сол кездегі 
Фрунзе,  қазіргі  Бішкекке  барып  оқыған.  Сондай­ақ,  Бішкектегі 
зауыт­фабрикаларда  жұмыс  істеген  Қазақстанның  шекаралас 
аудандарының қазақ жастары да көп болған. Бұлардың көпшілігі 
Бішкекте үй­жайлы болып, тұрақтап қалған.
қырғызстан қазақтары және кӨші-қон 
Қазақстан тәуелсіздігін алған жылдардан бастап, Қырғызстан 
қазақтары өздерінің тарихи отаны – Қазақстанға  кете бастаған. 
Бұл  үрдіс  кейбір  жылдары  баяу,  кейбір  жылдары  қарқынды 
болған.  Қырғызстандағы  қазақтардың  айтқандарына  сүйенсек, 
Қырғызстаннан  кетіп  жатқан  қазақтар  Ресейге,  не  басқа 
өлкелерге  бара  жатырмыз  демеген,  барлығы  да  Қазақстанға 
көшіп бара жатқандығын айтқан. Яғни, 1999 жылдан 2009 жылға 
дейін  Қырғызстаннан  шамамен  3  мың  700­дей  қазақ  шығып 
кеткен. 2009 жылы – 737,  2010 жылы  – 870, 2011 жылы – 662, 
2012 жылы – 309, 2013 жылы – 305 қазақ  Қырғызстаннан кеткен. 
Демек, бес жылда  2 мың 800 қазақ тарихи отанына оралған. 
Сондай­ақ,  аталған  бес  жылда  477  қазақ  Қазақстаннан  
Қырғызстанға келген, – дейді Н.Байжігітов.
       
қырғызстанда тұрып құрметке бӨленген 
 
Қырғызстанда  лауазымды  қызмет  атқарған  қазақтар  көп. 
Оларды  шартты  түрде  1920­1941  жылдардағы,  1941­1991 
жылдардағы  және  1991  жылдан  қазіргі  күнге  дейінгілер  деп 
бөлуге болады.
Бұлардың  арасында  Қырғыз  Халық  ағарту  комиссариаты 
төрағасының  орынбасары  болған  Саймасай  Тәтібеков  (1902­
1973)  сол  алғашқы  буынның  белді  өкілдерінің  қатарына 
жатады. Әке жолын қуған қызы Жаннет Тәтібекова (1929­2005) 
да  оқу­ағарту  саласында  еңбектеніп,  Қырғызстандағы  Қыздар 
педагогикалық институтының ректоры болған. Қазір ол институт 
– Бішкек гуманитарлық университеті деп аталады.
Қырғыз  Республикасының  Конституциясын    жазғандардың 
бірі – қазақ, заң ғылымдарының кандидаты, профессор Серікұл 
Қосақов (1945­2013). Ол «Тіл туралы», «Қырғызстан тәуелсіздігі 
туралы»,  «Қырғыз  ССР­інің  азаматтығы  туралы»  Заңдарды 
жазуға  белсене  атсалысқаны  үшін  3  дәрежедегі  мемлекеттік 
кеңесші (әділет генерал­майоры), Қырғызстанның еңбек сіңірген 
заңгері    атақтарын  алды,  бірнеше  жыл  Әділет  министрінің 
орынбасары болды.
Қазіргі  күнде  Қырғызстанда  «Газпромнефть  Азия» 
серіктестігінің  Бас  директоры  Әбілдаев  Болат,  Қырғызстанның 
Орталық  сайлау  комиссиясының  төрағасының  орынбасары 
Жорабаева  Гүлнар,  Бішкек  қалалық  білім  беру  басқармасының 
бастығы  Мейірманова  Сәуле,  Ресей­Қырғыз  даму  қоры 
басқармасының  төрайымы,  мемлекеттік  қызметтің  3  кластағы 
кеңесшісі  Ахметова  Нұрсұлу,    заң  ғылымының  докторы 
Рақымбаев  Еркінбек,  Қырғызстанның  Ұлттық  ауруханасының 
бөлім  меңгерушісі,  республиканың  бас  оториноларинголог­
дәрігері,    медицина  ғылымының  кандидаты  Шалабаев  Болат, 
Қырғыз әуе жолдарының үздік қызметкері Бошымова Тілеуқор, 
Қырғыз  Республикасының  мәдениетінің  үздік  қызметкері 
Мусин  Ержан,  техника  ғылымдарының  докторы  Бексалов 
Есенкелді,  Қырғыз Республикасының спортына еңбек сіңірген 
жаттықтырушы  Бабаев  Әлшиораз,  мемлекеттік  сыйлықтың 
иегері  Сартбаев  Мақсұт  өз  мамандықтары  бойынша    табысты 
еңбек етіп жүр. 
Жақында  ғана,  яғни  2015  жылдың  26  маусымында  сот 
саласында  37  жыл  қызмет  атқарған  Қырғыз  Республикасына 
еңбегі  сіңген  заңгер  Қырғызбаев  Қуанбек  Қырғызстандағы  ең 
жоғарғы сот инстанциясы – Қырғыз Республикасының Жоғарғы 
сотының Конституциялық палатасының судьясы болып сайланды. 
 
қырғыз жеріндегі қазақ құрылтайы
Жуықта  ғана  Дүниежүзі  қазақтары  қауымдастығының 
Төралқа  Төрағасының  бірінші  орынбасары  Талғат    Мамашев 
бастап,  Қауымдастықтың  қызметкері  Ерлік  Кебекбай  үшеуміз 
Қырғызстан қазақтарының Құрылтайына қатысып келдік. 
Бұл  елде  осыдан  оншақты  жыл  бұрын  «Алаш»  қоғамдық 
бірлестігі  (2003­2010  жж.)  мен  «Отан»  қазақ  мәдени  орталығы 
қоғамдық бірлестігі (1992­2010 жж. ) деген екі ұйым жеке­жеке 
қызмет  атқарып  келген  еді.  Оларды  Еркін  Бөлекбаев,  екінші 
ұйымды құрылғанынан бастап әр жылдары Құрмантай Ысқақов, 
Мұхтар  Түгелов,  Нұрсыдық  Жақсығұлов,  Смағұл  Нұрғалиев 
және  дүниеден  мезгілсіз  өткен  Бауыржан  Ермекбаев  басқарған 
еді.  Осы  екі    қоғамдық  бірлестік  2010  жылғы  желтоқсанда 
Қырғызстан    қазақтарының  қауымдастығы  болып  бірікті. 
Аталмыш  Қауымдастықты  2010  –  2013  жылдары  Серіқұл 
Қосақов  басқарды.  2013  жылы  С.  Қосақов  қайтыс  болғаннан 
кейін  2015  жылдың  маусым  айына  дейін  Ерғали  Әбдіқайымов 
Қауымдастық төрағасының міндетін атқарды. 

19
Қырғызстан  қазақтарының  V  Құрылтайын  өткеруге  үлкен 
дайындық  жүргізілген.  Республикалық  дәрежедегі  екі  қаладан 
және республиканың жеті облысынан 201 қазақ жер­жерлердегі 
конференцияларда Құрылтайға делегат болып сайланыпты. 
Біз Бішкекке барған күні «Ақ кеме» қонақ үйінде Қазақстан 
Президентінің  «Нұрлы  жол  –  болашаққа  бастар  жол»  атты 
Жолдауына  орай  «дөңгелек  үстел»  өткіздік.  Оған  қырыққа 
жуық  жергілікті  ағайындар  және  Қырғыз  Республикасындағы 
Қазақстан Елшілігінің кеңесші­уәкілі Ербол  Ахметов қатысты. 
Дөңелек  үстелді  Дүниежүзі  қазақтары  қауымдастығы 
Төралқа  Төрағасының  бірінші  орынбасары  Талғат  Мамашев 
ашып, жүргізіп отырды. 
Сөз  реті  келгенде,  Қауымдастық  Елбасының  Жолдауларын 
қазақ диаспорасы тұратын елдерге арнап жыл сайын қазақ, орыс, 
түрік, өзбек және моңғол тілдерінде кітап етіп  шығарып, таратып 
келе  жатқанын  айта  кеткен  жөн.  Жолдауларды  өзге  тілдерге 
аударуды  марқұм  Жәмлиха  Шалұлы  мен  қазір  Ұланбатыр 
қаласында тұратын  Асай Рәміштен бастап Үсемхан Қалиакбар, 
Марат Арынов, Құрметхан Мұхамәдиұлы қатарлы аудармашылар 
жүзеге асырды.
Елбасының Жолдауына арналған Қырғыз­стандағы дөңгелек 
үстелге  қатысушылар  бұл  маңызды  құжат  туралы  өз  ойларын 
ортаға салды.
Бұдан  кейін  Қырғызстандағы  қазақ  қауымдастығының  V 
Құрылтайы  өз  жұмысын  бастады.  Құрылтайда  сөз  сөйлеген 
Қырғыз  Республикасы  Халық  Ассамблеясының  құрметті 
төрағасы  Бектемір  Мырзаибрайымов  екі  елдің  достық 
байланысының  нығая  беруінің  аса  маңызды  екендігіне  тоқтала 
келіп,  Қазақстан  жұртшылығына  үлкен  ризашылығын  білдіріп, 
рахметін жеткізді.
Құрылтайда  Дүниежүзі  қазақтары  қауымдастығы  атынан 
Талғат Мамашев та арнайы сөз сөйлеп, болашақта екі ел арасында 
ағайындармен бірлесе отырып жүзеге асырылуға тиіс жұмыстар 
туралы өз ой­пікірлерін ортаға салды. 
Құрылтай  барысында  Қырғызстан  қазақ  қауымдастығының 
төрағалығына  үш  үміткер  ­  Еркін  Бөлекбаев,  Болат  Шалабаев 
және Уәсіп Аманбаев ұсынылды. Бұлардың арасынан Құрылтай 
делегаттарының  көпшілігінің  дауысына  ие  болған  Еркін 
Бөлекбаев төраға болып сайланды. 
Осыған  орай,  Еркін  Бөлекбавты  қысқаша  таныстыра 
кетсек  дейміз.  Еркін  Қасымұлы  1961  жылы  Қырғызстанның 
Шу  облысының  Сокулык  селосында  дүниеге  келген.  1987 
жылы  Қырғыз  ауылшаруашылық  институтын  «Экономист, 
ауыл  шаруашылық  өндірісін  ұйымдастыру»  мамандығы 
бойынша  бітірген.  2000  жылы  Қырғыз  Мемлекеттік  Ұлттық 
университетінен қосымша заңгер мамандығын алған.  Кейіннен 
осы мамандық бойынша АҚШ­тың Бостон унверситетінде, Ресей 
Федерациясы  Президенті  жанындағы  басқару  академиясында 
білімін жетілдірген. Қырғыз Республикасының екінші сыныпты 
мемлекеттік кеңесшісі шені бар. 
Е.  Бөлекбаев  1998­2005  жылдар  арасында  Қырғыз 
Республикасының  Жоғарғы  Кеңесіне  екі  рет  депутат  болып 
сайланған.  Республиканың  жоғарғы  заң  шығарушы  органының 
бірқатар комитеттеріне мүше болды. Еуропадағы ынтымақтастық 
және қауіпсіздік кеңесі парламентаралық ассамблеясында Қырғыз 
Республикасы  Парламенті  Ұлттық  делегациясының  жетекшісі, 
осы ассамблеяның тұрақты комиссиясының (Копенгаген қаласы), 
Еуразиялық  экономикалық  қауымдастықтың  парламентаралық 
ассамблеясының  (Санкт­Петербург  қаласы),  ТМД­ға  қатысушы 
мемлекеттердің  парламентаралық  ассамблеясы  комиссиясының 
аграрлық  саясат,  табиғи  ресурстар  және  экология  мәселелері 
жөніндегі  (Санкт­Петербург  қаласы),  Қазақстан  және 
Қырғызстан парламентаралық комиссиясының (Астана­Бішкек) 
мүшесі қызметтерін атқарды. 
2003 жылы ол Қырғыз Республикасы қазақтарының «Алаш» 
қоғамдық бірлестігіне жетекшілік етіп, «Қырғызстан жасылдар 
партиясы»    орталық  кеңесі  төралқасының  төрағасы  болып 
сайланды.  Осынау  аса  күрделі  салаларда  ол  күні  бүгінге  дейін 
өзіне жүктелген міндетті абыроймен атқарып келеді. 
Міне,  осындай  мол  тәжірибесі  бар  танымал  қайраткердің 
Қырғызстан  қазақтары  қауымдастығының  төрағасы  болып 
сайлануы үлкен үмітке бастайды. Яғни, жаңа басшының жақсы 
жұмысының  нәтижесінде  болашақта  Қырғыз  Республикасында 
тұратын ағайындарымыздың мәдени­рухани жағдайы қазіргіден 
де жақсарып, Қазақстанмен байланысы бұрыңғылдан де кеңейе 
түседі деп есептейміз.
Ботагөз УАТҚАН, 
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының  
ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі

жүктеу/скачать 14,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: