РЕЗЮМЕ  В  статье  рассматриваются  фразеологизмы  казахского  языка,  относящиеся  к  духовным силам

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008. 
 
152 
при соблюдении норм русского языка здесь требуется перевод предложения:  По 
газонам не ходить. 
Следует отметить, что буквальный перевод недопустим, как вытекает из его 
определения, при таком виде перевода либо искажается содержащаяся в исходном 
тексте информация, либо нарушаются нормы ПЯ, или имеет место и то и другое. 
Поэтому  случаи  буквального  перевода,  встречающиеся  в  переводческой 
деятельности,  следует  рассматривать  как  ошибку  переводчика.  в)  Перевод, 
осуществляемый  на  более  высоком  уровне,   чем  тот,  который  достаточен  для 
передачи  неизменного  плана  содержания  при  соблюдении  норм  ПЯ,  является 
вольным.  Недостатком  вольного  перевода  является  то,  что  при  нем  значение 
исходного  текста  передается  не  совсем  точно  -  происходит  слишком  большая 
потеря  информации  в  виду  того,  что  исходный  текст  подвергается  слишком 
глубоким преобразованием там, где их можно было бы избежать. 
Разумеется, тезис о предпочтительности вольного перевода буквальному не 
является  абсолютным  -  следует  также  принимать  во  вниманию  и  жанровую 
характеристику  литературы  подлинника.  Если  при  переводе  художественной 
литературы  вольный  перевод  вполне  терпим  и  встречается  нередко,  то  при 
переводе  текстов  официальных,  юридических  и  дипломатических  вольный 
перевод  совершенно  недопустим.    В  любом  случае  при  переводе  текстов  всех 
типов и жанров тем видом перевода, к которому должен стремиться переводчик, 
является  перевод  эквивалентный.  Для  его  достижения  необходимо  обратить 
особенное  внимание  к  предварительной  работе  над  подлинником;  из  многих 
факторов,  необходимых  для  достижения  эквивалентности  перевода  я  более 
подробно  попыталась  раскрыть  три:  смысловые  особенности,  структурные,  и 
функциональные.  I.  Смысловые  (семантические)  соответствия  при  переводе. 
Основная  проблема,  с  которой  сталкивается  переводчик  при  передачи 
референциальных  значений,  выражаемых  в  исходном  тексте,  -  это  несовпадение 
круга  значений,  свойственным  единицам  ИЯ  и  ПЯ.   Не  существует  двух 
различных языков, у которых смысловые единицы - морфемы, слова, устойчивые 
словосочетания  -  совпадали  бы  полностью  во  всем  объеме  своих 
референциальных  значений.  Хотя  сами  выражаемые  значения  (―понятия‖)  в 
большинстве  случаев  совпадают,  но  их  способы  выражения  -  их  группировка, 
членение,  и  объединении,  их  сочетании  в  пределах  одной  формальной  единицы 
(или  нескольких  единиц),  как  правило,  в  разных  языках  расходятся  более  или 
менее  радикальным  образом.   это  особенно  ярко  можно  продемонстрировать  на 
материале  словарного  состава  двух  различных  языков.   Хотя  носителями 
референциальных  значений  являются  не  только  слова,  все  же  удобно  брать 
именно  слово  за  единицу  сопоставления  при  сравнении  семантических  единиц 
разных  языков.  Однако  надо  иметь  в  виду,  что  отмечаемые  типы  расхождений 
между семантическими системами разных языков не ограничиваются словами,  а 
характерны  для  других  языковых  единиц  (например,  для  грамматических 
морфем).  
Структурные особенности. Особенно важно (и что играет принципиальную 
роль  для  перевода),  что  одна  и  та  же  глубинная  структура  может  быть 
реализована  в  различных  поверхностных  структур  (и  наоборот,  за  одинаковой 
поверхностной  структурой  могут  скрываться  различные  глубинные).  Так  в 
конструкциях студент сдал экзамен; экзамен был сдан студентом; сдача экзамена 
студентом; студент, сдавший экзамен; экзамен сданный студентом; сдав экзамен, 
студент...  и  т.п.   поверхностная  синтаксическая  структура  различна,  в  то  время 
как  их  глубинная  структура  одинакова  в  том  смысле,  что  во  всех  них 
представлены одни и те же логико-семантические отношения: ―деятель - действие 
-  объект  действия‖.  Из  этого  примера  нетрудно  сделать  вывод,  что  характер 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №5 2008. 
 
153 
синтаксических  отношений  в  поверхностной  и  глубинной  структуре 
принципиально  различен.  В  поверхностном  синтаксисе  принято  различать  такие 
типы связи, как подчинение, сочинение и предикативную связь; при дальнейшей 
детализации  указанные  типы  связи  могут  подвергаться  устранению,  например, 
подчинительная  связь  может  подразделяться  на  управление,  согласование  и 
примыкание,  подчинительная  -  на  союзную  и  бессоюзную  и  пр.  Руководящим 
критерием при определении того или иного типа подтипа синтаксической связи в 
поверхностной структуре является, прежде всего, формальный способ выражения 
данной  связи.  Что  касается  глубинных  синтаксических  отношений  то  они 
характеризуются,  в  первую  очередь,  не  формами  своего  выражения,  а  своей 
семантикой,  своей  содержательной  характеристикой.  Можно  предполагать,  что 
эти  отношения  являются  одинаковыми  для  всех  языков,  хотя  и  формальное 
выражение в поверхностной структуре предложения разнится от языка к языку. К 
числу  глубинных  синтаксических  связей,  по  нашему  мнению,  следует  отнести 
такие,  как  ―действие  -  деятель‖  (студент  читает),  ―действие  -  объект  действия‖ 
(студент читает книгу), ―действие - адресат действия‖ (студент дал брату книгу), 
―определительную‖  связь  в  самом  широком  смысле  слова,  то  есть  связи 
―субстанции‖  и  ее  признака  (студент  умен,  умный  студент;  громкий  разговор, 
громко  говорить  и  пр.)  и  др.  Внутри  этих  основных  типов  глубинной 
синтаксической связи можно также выделить определенные подтипы; например, 
внутри  ―определительной‖  связи  можно  выделить  связь  темпоральную, 
локальную, причинно-следственную и пр. Напомним еще раз, что один и тот же 
тип  глубинной  синтаксической  связи  может  быть  представлен  в  различных 
поверхностных структурах. Так, английские предложения John gave Mary a book, 
A book was given Mary by John и Mary was given a book by John имеют различную 
поверхностную  структуру,  но  выражаемые  в  них  глубинные  синтаксические 
отношения  одни  и  те  же:  ―действие  -  деятель  -  объект  действия  -  адресат 
действия‖.  Точно  таким  же  образом  русские  предложения  Студент,  сдавший 
экзамен,  ушел  и  Студент,  который  сдал  экзамен,  ушел  имеют  одинаковую 
глубинную  структуру  при  неординарной  поверхностной;  это  же  относится  к 
предложениям  То,  что  он  опоздал  меня  возмутило  и  Его  опоздание  меня 
возмутило  и  пр.  Явление,  известное  в  традиционной  грамматике  под  названием 
―синтаксической  синонимии‖).    Из  приведенного  определения  глубинных 
синтаксических отношений явствует, что они выражают собой референциальные 
значения,  то  есть  отражают  связи,  объективно  присутствующие  в  самой 
описываемой  ситуации.  Из  этого  вытекает,  что  в  процессе  перевода  глубинные 
синтаксические  отношения  должны  оставаться  неизменными.  Что  касается 
поверхностной структуры предложения, то, и мы видели, даже в пределах одного  
и  того  языка  где  глубинная  структура  может  быть  выражена  в  нескольких 
различных  (―синонимичных‖)  поверхностных.  Тем  более  это  справедливо  в 
отношении разных языков, поверхностная структура предложений в которых, при 
одной и той же глубинной, нередко не совпадает. Отсюда следует, что в процессе 
перевода  нет  никакой  необходимости  (а  часто  и  возможности)  сохранять   в 
неизменном виде поверхностную структуру предложения.  
Итак,  в  процессе  перевода  ―снятие‖  многозначности  языковых  единиц  и 
определение  выбора  переводческого  эквивалента  обусловливается  рядом 
факторов, 
как 
то: 
узким 
контекстом, 
широким 
контекстом 
и 
экстралингвистической  ситуацией.  Без  учета  всех  этих  факторов  в  их 
взаимодействии  и  понимание  речевого  произведения  и,  тем  самым,  его  перевод 
называются  невозможными.  Именно  по  этой  причине  лингвистической  базой 
теории  перевода,  как  было  отмечено,  должны  служить,  во-первых,  лингвистика 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008. 
 
154 
текста, 
во-вторых, 
макролингвистическое 
описание 
языка 
с 
учетом 
функционирования  его  системы  во  взаимодействии  с  экстралингвистическими 
явлениями,  определяющими  предмет,  построение  и  условия  существования 
объекта  перевода  -  речевого  произведения.  Владение  контекстом  и  знание 
семантических  значений  слова  ведет  к  правильному  выбору  соответствующего 
эквивалента  в  переводе.  Хотя  не  следует  не  замечать  роль  стиля  и  характера 
слова,  а  также  его  структурное  положение.  Все  изученные  нами  факторы 
настолько  взаимосвязаны,  что,  как  мы    говорили  в  начале  своей  темы,  ―главное 
для  переводчика  -  достижение  наиболее  высокого  уровня  эквивалентности 
перевода‖,  -  следует  детально  прорабатывать  все  эти  аспекты  для  достижения 
этой  цели.  Ведь,  главное  -  это  не  перевести  лишь  бы  поняли,  но  перевести 
правильно, красиво, с соблюдением всех норм переводящего языка.  
 
ЛИТЕРАТУРЫ 
1. Бархударов, ―Теорию перевода‖, Москва, ―Русский язык‖, 1984.  
2. Англо-русский синонимический словарь, Москва, ―Русский язык‖, 1988.  
3.  Jennifer  Seidli,  W.Mc.Mordie,  ―English  Idioms  and  how  to  use  them‖,  Moscow, 
―Vyshaya Shkola‖, 1983.  
4.  Рецкер  Я.И.,   ―Теория  перевода  и  переводческая  практика‖,  Москва, 
―Международные отношения‖, 1974.  
5. Русско-английский  словарь трудностей переводчика,  Москва, ―Русский язык‖, 
1993.  
6. Stylistique Francaise, Москва,  ―Просвещение‖, 1986.  
7. Толстой Л.Н.,  ―Война и мир‖, Москва,  ―Гослитиздат‖, 1956.  
8. Robert  Merle,  Derriere la vitre, Москва,  ―Высшая школа‖, 1982  
9. Розенталь Д.Р., ―Стилистика русского языка‖, Москва,  ―Русский язык‖, 1989.  
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматриваются  различные  виды  перевода  и  их  употребление.  А 
также  функциональные,  структурные,  смысловые  аспекты  коммуникативной 
равноценности в процессе перевода. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада  аударманың  тҥрлері  мен  қолданылуы,  сонымен  қатар 
функционалдық, қҧрылымдық, мағыналық қырларының қатысымдық тепе-теңдігі 
қарастырылған. 
 
 
 
 
 
НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІНДЕГІ ЖЫРЛАРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ 
ҚАБАТЫНЫҢ СИПАТЫ 
 
Симбаева С. – ізденуші. (Алматы қ., ҚазҦУ) 
 
Халықтың  әдеби  тілінің  қалыптасып,  дамуы,  сол  халықтың  әлеуметтік 
тарихымен  тығыз  байланысты.  Қауымның  ру-тайпалық  дәуірін  былай  қойғанда, 
бірнеше  саяси-терртториялық  бӛліктерге  бӛлініп,  бытырап  келген  феодалдық 
дәуіріндегі  әдеби  тілі  мен  ҧлт  болып  қҧралған  кездегі  әдеби  тілінің  бірдей 
болмайтынын білеміз.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №5 2008. 
 
155 
Қазақ  халқы  әр  тҥрлі  тайпалық  одақтар  мен  ҧлыстардың  қҧрамында  болған 
бір  тектес  тҥрік  руларынан  қҧралды.  Осындай  тілі  ортақ,  әдет,  салты  ортақ 
рулардың бір тобы қазақтарға Ноғай Ордасынан қосылды. Ал бҧл орданың екі-ҥш 
ғасыр бойында ӛмір сҥріп тҧрғаны тарихтан белгілі.  
Алтын  Орданың  ыдырауы  және  Ақ  Орданың  әлсіреуі  барысында  Қазақстан 
территориясында  пайда  болған  ірі  мемлекеттік  қҧрылымдардың  бірі  Ноғай 
Ордасы  болды.  Ноғай  аталған  халықтың  негізін  монғол  жаулаушыларының 
қҧрамында  болған  рулар  қалыптастырған.  Олар  жергілікті  қыпшақ  тектес 
елдермен араласып, уақыт ӛте келе жеке халық ретінде дҥниеге келген. Ал Ноғай 
Ордасының  нышаны  Алтын  Орда  әлсіреп,  қҧлдырауға  бет  алған  кезде  байқала 
бастаған.  
Ноғай Ордасындағы ҥстем тайпа маңғыттар болды. «Ноғай», «ноғайлықтар», 
«Ноғай  Ордасы»  деген  терминдер  алғаш  рет  ХҤІ  ғасырдың  басында  ғана  пайда 
болды.  Ноғайлықтар  ӛздерін  маңғыт  деп,  ал  ӛз  ҧлысын  –  «Маңғыт  жҧрты»  деп 
атаған. Оларды кӛрші халықтар осы атымен білген. 
ХІІІ  ғасырдың  екінші  жартысында  маңғыттар  Алтын  Орданың  уақытша 
билеушісі  тҥмен  басы  Ноғай  иелігінің  қҧрамына  кіреді.  Осыдан  барып  «Ноғай 
Ордасы» ҧғымы шыққан /1, 188-189 бб./.  
Ақ  Орда  қҧрамында  болашақта  ноғай,  қарақалпақ,  ӛзбек,  қазақ  халқының 
қҧрылу  ҥрдісінде  негізгі  роль  ойнаған  тайпалар  болды.  Сол  кезде  батыстағы 
Ноғай  хандығы  мен  шығыстағы  Моғолстан  жеріне  дейінгі  кең  байтақ  ӛңірде 
қоныстанған  халық  қазақ  тайпалары  еді.  Ноғай  Ордасының  қҧрамына 
маңғыттармен  бірге  қоңырат,  найман,  арғын,  қаңлы,  алшын,  қыпшақ,  кенгерес, 
қарлҧқ,  алаш,  тама  және  басқалары  енді.  Ноғайлы  Ордасының  негізін  қалаған 
Едігеге, оның ҧрпағы Нҧраддынға, ноғай батырлары Орақ, Мамай, Қарасай, Қази, 
Нәрік, Шора, Ер Кӛкше, Ер Қосай, Айсанның ҧлы Әметке арналған жырлар осы 
мемлекеттік  иелікте  дҥниеге  келді.  Ноғай  Ордасын  мекендеген  тайпалар  қазіргі 
Ставрополь  ӛлкесінде,  Дағыстанда,  Қарашай-Черкес  облысында  тҧратын  ноғай 
ҧлтының, Қырым татарларының, қазақ халқының этникалық қҧрамына енді. 
Ноғайлы дәуіріне жататын әдебиетті жанрлық сипатына қарай: шежіре, эпос, 
толғаулар деп бӛлуге болады.  
Сол  дәуірге  жататын  Қадырғали  Жалаиридің  «Жами  ат-тауарих»  шежіресі 
тілінің  лексикалық  негізін  қыпшақ  тобына  жататын  тҥркі  сӛздері  қҧрайды. 
Мысалы, осы тҧстағы сӛзге тҥркі ескерткіштерінде ау, ел/ал, ев/еу болып келетін 
сӛздер  мҧнда  аң  (аңға  чықты,  аңға  атланды),  қол,  үй  тҥрінде  қыпшақша,  оның 
ішінде  қазақша  тҧлғада  жҧмсалған.  Сол  сияқты  бӛлек,  билеу  (ел  билеу),  күйеу, 
біреу,  ақча,  башлық,  йақа  (жаға),  йарылқа,  қыр,  ой,  урушты,  ұчрады,  чапты 
дегендер таза қыпшақ сӛздері. Тек жеке сӛздер емес, тҧрақты немесе лексикалық 
тіркес болып келетін сӛздер де қыпшақ тілдеріне, оның ішінде сол кезеңдегі және 
қазіргі кездегі қазақ тіліне тән қолданыстар. Шежіре тілінде берілетін  қыз берді, 
ел  болды,  ажабқа  қалды,  дәнде  қылды  (тұтқын  етті),  фарман  қылды, 
кіріфтарлық чекті, хуш келді деген тіркестер беретін мағынасы мен жҧмсалатын 
орнына қарай қазіргі қазақ тілімен бірдей деуге болады. 
Шежіренің  лексикасына  тән    сипат  -  кӛне  тҥркілік  және  бӛгде  тілдік 
элементтермен  қатар,  сӛздердің  жарыспалылығы,  яғни  бір  мағынадағы  сӛздің 
кӛне-жаңа, қыпшақтық-оғыздық,  тҥркілік-арабтық,  тҥркілік-парсылық нҧсқалары 
ретіне  орай  бірінің  орнына  бірі  қолданыла  беруі.  Кейде  бір  мағынада  алынған 
сӛзді  оның  екінші  эквивалентімен  тҥсіндіріліп  отыруы  да  байқалады.  Мысалы, 
«әмірші»  мағынасындағы  бек,  әмір  сӛздерін  кейде  қазақтың  аға  сӛзімен 
алмастырып  айтады:  мың  бегі  /  мың  ағасы;  әміршінің  немесе  хан  мен  бектің 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008. 
 
156 
некелі жҧбайы мағынасындағы лауазымды білдіретін хатун сӛзі осы мағынадағы 
қытайдың фужин, монғолдың еке сӛздерімен қатарласа жҥреді. 
Бірінің  орнына  бірі  жҧмсала  беретін  белгілі/мәшһүр,  йазылды/шарх  берілді, 
күн  туғуш/машрақ,  бу  күн/һануз,  йурт/мақам,  йағы/душман,  улуғ/дузург, 
йарлық/фарман,  оғул/фарзанд,  мың/һазара,  кіші/нафар,  бӛлік/қисм,  кӛб/аксар 
деген сӛздердің алдыңғы қатарын тҥркі тҧлғалары қҧраса, екінші қатары араб пен 
парсы сӛздері болып келеді.  
Міне, бҧндай ерекшеліктер бір жағынан, әлі жеке-жеке ҧлттық тілдер болып 
қалыптасып  бітпеген  ортағасырлық  тҥркі  жазба  тілдерінің  лексикалық  нормасы 
әлі  тҧрақтала  қоймағандығын  кӛрсетсе,  екінші  жағынан,  орта  ғасырдағы  тҥркі 
жазба  дҥниесінің  араб  және  парсы  тілдерімен  тығыз  байланысты  болғандығын 
кӛрсетеді.  
Қазақ  тілі  тарихы  ҥшін  ноғайлы  жырларының,  яғни  бҧрынғы  Дешті  – 
Қыпшақ  ҧлысына  кірген  тайпаларға  –  бҥгінгі  қазақ,  қарақалпақ,  ноғай 
халықтарына ортақ XIV-XVI ғасырлардағы тарихи оқиғаларға байланысты туған 
жырлар  мен  аңыз-әңгімелер  тілінің  орны  ерекше.  Осы  дәуірде  дҥниеге  келген 
жырлар  ауызша  дамыған  қазақ  әдеби  тілімен  іліктесіп  келіп,  бір  жағынан,  оның 
кӛркемдік нәр алған қайнар кӛзін қҧрайды. 
Жалпы  қазақ  әдебиеті  дҥниесінде  эпос  -  ӛте  қомақты  жанр.  Оның  тілінің 
әдеби  тілге,  қазақтың  ескі  жазба  тіліне,  тіпті  осы  кҥнгі  жазба  әдеби  тілінің 
қалыптасуындағы  орны  ерекше.  Жалпы  қазақ  ауыз  әдебиетінің  (фольклордың) 
тілі  әдеби  сипат  алған,  белгілі  бір  сӛз  жҧмсау  нормаларын  қалыптастырған, 
кӛркемдік, эстетикалық қуаты кҥшті тіл екенін зерттеушілер баса кӛрсетеді. /2, 23 
б./.  
Ал  енді  кӛне  тҥркілік  қабатқа  тән,  мағынасы  арнайы  тҥсінікті  қажет  ететін 
лексемаларды қарастырайық. 
«Даңға шығу» «Ер Сайын» жырында: 
Байлығының белгісі 
Малы алашқа даң болған, – деп келеді. «Ер Тарғын» жырынан да осы тіркесті 
кездестіруге  болады.  Бҧл  тіркес  Қазақстанның  батыс  ӛлкесінде  жергілікті  сӛз 
(диалектизм)  ретінде,  кейде  ауызекі  сӛйлеу  тілінде  де  ҧшырайды.  Мағынасы  – 
«белгілі  болу,  атағы  шығу,  даңқы  шығу».  Даңға  шығу  дегеннің  бірінші  сӛзінің 
тҥбірі  –  дақ.  Бҧл  жеке  тҧрып  қазірде  кӛп  қолданылмайды.  Ал  тҥркі  тілдерінің 
кейбіреулерінде, мысалы, қырғыз тілінің оңтҥстік диалектісінде дақ – «атақ, даңқ» 
мағынасында  ҧшырасады.  Осы  тҥбірден  ӛрбіген  даңду  «белгілі,  атақты»,  даңдау 
«біреуді  мақтап  атағын  жаю»;  «даңдану  «ӛзін  жақсы  жағынан  кӛрсету»  деген 
сӛздер қырғыз әдеби тілінде жҧмсалады. Қазақ тілінде де «даңдайсу» (дақ + дай + 
сы + у) деген етістік кездеседі, яғни «ӛз атағын ӛзі кӛтермелеу». 
Сонымен,  дақ  сӛзі  бір  кездерде  жеке  тҧрып,  «атақ,  даңқ»  дегенді  білдіргені 
хақ. Ал шығу етістігінің бҧл жерде барыс септігін талап етіп тҧруы биікке шықты, 
тауға  шықты  дегендей,  белгілі  атаққа  шықты  деген  ҥлгіге  (модельге)  сай  даңға 
шықты  болып  қалыптасқанға  ҧқсайды.  Қазірде  бой  жетті  тҥрінде  айтылатын 
тіркес ілгеріректе бойға жетті тҧлғасында айтылған /3, 43 б./.  
«Қамбар батыр» жырында: 
Шынтақтап сан мамықты 
Айылыңды жимайсың, 
Аяғыңды кӛсіліп, – деген ӛлең жолдары бар. 
Қазақ  тілінде  айылын  жимады  деген  тіркес  бар.  Мҧндағы  айыл  сӛзі  ер  – 
тҧрман  әбзелінің  бірінің  аты  сияқты.  Ал  шынында  айыл  –  моңғол  тілінде 
«қорқыныш, ҥрей» деген мәндегі сӛз. Мҧндағы айыл сӛзі бір кезде тҥркі – моңғол 
тілдеріне  ортақ  сӛз  болып  «ҥрейін  жимау»,  яғни  «қорықпау,  жасқанбау» 
мағынасын  беретін  тіркес  ретінде  қалыптасқан  болар.  Бҧл  сияқты  қҧрамында 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №5 2008. 
 
157 
тҥркі – моңғол тілдеріне ортақ сӛздер сақталып қалған сірі тіркестер қазақ тілінде 
кӛп /4, 27 б./.   
Қобыланды батыр жырында асра (асыра) жҧрт деген тіркес те кездеседі: 
Асыра қыпшақ баласы 
Жатқаннан соң байлауда 
Арыстан туған екен деп  
Асыра жұрты қуанды. 
Кӛне  тҥркі  тілдерінде  асра  деген  сӛздің  бір  мағынасы  «бағынышты, 
мойынсҧнған»  дегенді  білдірген.  Жҧрт  сӛзі  –  тҥркі  тілдерінде  ӛте  ертеден  келе 
жатқан, терминдік мәні бар сӛз. Ҧзақ уақыт сақталып келген терминдік мағынасы 
–  «ел, белгілі  бір қауым, этникалық  қҧрам, белгілі  атымен аталған халық» деген 
мағына. 
Қазақ әдеби ҥлгілеріндегі асра жҧрт тіркесі, сірә, «бӛгде, басқа жҧрт» дегенге 
емес,  «бағынышты,  қол  астындағы  ӛз  жҧрты»  дегенге  саяды  /5,  48  б./.    «Ер 
Тарғын» жырынан: 
Қайтпай қонар елім жоқ, 
Елім – күнім Кәрібоз, 
Сӛйлесетҧғын тілің жоқ, – деп астындағы атымен сырласатын жері бар. Мән 
– мәтінге қарай ел  – кҥн қос сӛзінің мағынасын бірден ҧғуға болады, ол  –  «ел  – 
жҧрт, адамдар». Ал кҥн сыңары қандай ҧғым бермек. 
Кҥн  кӛне  тҥркі  тілдірінің  ӛзінде  –  ақ  ел  сӛзімен  қосарлана  келіп  (ел  –  кҥн 
тҥрінде), «халық, ел жҧрт» дегенді білдірген /5, 169 б./. 
«Қобыланды батыр» жырында : 
Зор салмасын біздерге 
Зор салмасын жолбарысқа, - деген ӛлең жолдары бар. Қамбар батыр ӛзін: 
Еңбекке белін байлаған 
Қас кедейдің зорымыз, – деп таныстырады. 
Бҧл  кҥнде  зор  сӛзінің  заттық  мағынасы  ӛзгеріп,  сындық,  ҥстеулік  мағынада 
жҧмсалады: 1) «ірі ҥлкен», 2) «мықты, кҥшті», 3) «ерекше, айрықша» т.б. 
Оның  заттық  мағынасы  бар,  онда  бҧл  сӛз    «кҥш,  қуат,  мықтылық»  деген 
заттық мағынадағы сӛз ретінде берілген. Бҧл сӛзді тҥркі тілдеріне кірме дегеннен 
гӛрі,  парсы  тіліне  тҥркі-монғол  тілдерінен  енген  сӛз  болу  керек.Ӛйткені 
«батылдық, ерік, кҥш» мағынасында зор сӛзі монғол тілінде де бар. Бҧл тҥбірден 
тҥркі-монғол  тілдерінде  ондаған  туынды  сӛздер  (сын  есім,  ҥстеу,  етістіктер) 
жасалғаны  бҧл  сӛздің  тҥп  тӛркінін  кӛрсете  тҥседі.  Мысалы,  бір  қазақ  тілінің 
ӛзінде  зорай,  зорлық    деген  етістіктер,  зорақ,  зорға,  зордан  деген  сын  есім  мен 
ҥстеулер, зорлық, зорлықшы сияқты туынды зат есімдер қолданылады. 
Қамбар батыр жырында: 
Қас батыр майданда  
Диірмендей дӛңгелер, – деген жолдар бар. Абай да бҧл сӛзді қаса сҧлу деген 
тіркесте  қолданады.  Мҧндағы  қас(а)  сӛзі  бҧл  кҥнде  «ӛте,  нағыз,  тым,  аса»  деген 
мағынадағы  кҥшейткіш  мәнді  ҥстеу  деп  танылады.  Бҧл  сӛздің  тҥп-тӛркіні  тҥркі  
тілдеріндегі «қанығ, айрықша кӛзге тҥсетін» және «мықты, кҥшті» деген сӛз деуге 
болады. Бҧл сӛздегі  ш дыбысының қазақ тіліне келгенде с-ға айналып кетуі және 
соңғы  «ығ»  сусымалы  дыбыстарының  тҥсіп  қалуы  -  фонетикалық  заңдылық.  О 
баста  қас  батыр,  қас  сҧлу,  қас  жҥйрік  «кӛзге  тҥсетін  айрықша»  деген  жағымды 
мәндегі тіркестерде қолданыла келе, кейін қас надан, қас жауыз сияқты о да кӛзге 
тҥсетін, ерекше кӛрінетін жағымсыз адамдарды да атап кетсе керек /5, 118 б./.  
Қорыта  келе  айтарымыз,  Ноғайлы  дәуіріндегі    толғаулар  мен  жырлардың  
мәтінінен  кӛне  тҥркілік  сӛздер  мен  лексемаларды  кӛптеп  кездестіруге  болады 
және олардың берер мағынасы  арнайы зерттеуден кейін ғана тҥсінікті болмақ.  

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета.№5 2008. 
 
158 
Шалкиіз жырау толғауларында: 
Алқалаған ауыр қолдар тоқтарға  
Арыстанбекҧлы сҧлтан бар.  
Алқалау сӛзінің тҥбірі – алқа. Алқаның қазіргі мағынасы: «жиын, топ» /6, 224 
б./.  Бҧл  арабтың  халқа  сӛзі,  мағынасы  «дӛңгелек»,  одан  барып  «адамдар  тобы» 
деген ауыспалы мәнде қолданылған. Бҧл сӛз тҥркі тілдерінде ӛте ертеде болғанға 
ҧқсайды. Этнографтардың айтуларына қарағанда, Орта Азияны және Қазақстанды 
мекендеген  халықтардың  ислам  дәуіріне  дейінгі  әдет-ғҧрпында  жылына  бір  рет 
ӛлгендердің бейітіне баратын дәстҥр болған. Бейіт басына жиналған әйелдер алқа 
қҧрып,  қол  ҧстасып,  ауық-ауық  алақан  соғып,  дҧға  оқып,  ортаны  айналдырып 
жҥретін болған, соны алқа деп атаған /7, 155 б./. Тҥркі тілдеріне иран тілінен алқа 
сӛзі осы кездерде кірген болуы керек, ал иран тіліне бҧл сӛз араб тілінен енген. 
Сӛйтіп,  жырлар  мәтіні  бойынша  мынадай  қорытынды  жасауға  болады:  грек 
тілінен  қазақ  тіліне  алмас,  дәу,  тұмар,  деген  сӛздер  енсе,  еврей  тілінен  адам, 
аумиын деген сӛздер ауысқан. Ағылшын тілінен тарам ҥнді тілінен мат сӛздері 
жырларға және қазақ тіліне енген. Сӛйтіп, жырларда тҥрік тілдері,  әсіресе ӛзбек 
тілі,  едәуір  әсер  еткен,  соның  нәтижесінде,  айым,  ата  жан,  кӛзгенеңнен 
айналайын  сияқты  бірқыдыру  ӛзбек  сӛздері  орын  алған.  Кейбір  ӛзбек  сӛздері 
мысалы:  зара,  дал  болу,  уаж  тәрізді  аздаған  сӛздер  оңтҥстік  қазақтарының 
арасында  жиі  ҧшырайды.  Жырда  аңла,  аңдыз,  түглер  деген  ҧйғыр,  қарақалпақ, 
татар сӛздері де бар. 
Эпоста баян, мама, мінет типтес орыс сӛздері, ерке, жасауыл, кебенек тәрізді 
моңғол сӛздері, ем, жарлық, қарауыл сияқты қазақ пен моңғолға ортақ сӛздер де 
кездеседі. 
Қазақ  тіліне  ертеден  еніп,  халқымыздың  байырғы  сӛздеріне  айналған  араб-
иран  элементтері  мол,  олардың  бірқатары  мысалы:  абырой,  әдеп,  бағыр,  ғаріп, 
дана,  залым,  кем,  қадір,  мырза,  намыс,  палуан,  рең,  тән  сияқты  қыруар  сӛздер 
адамның  ерекшеліктері  мен  қасиеттерін  білдіруге  байланысты  жырда  айтылған 
сияқты. 
Эпостардағы  азап, бәле, дариға, жапа, қапа, мақсат, нала, рақат, тамаша, 
торығу,  үміт,  хал,  шат,  ыза  тәрізді  кӛптеген  араб-иран  сӛздері  кейіпкерлердің 
әртҥрлі  жағдайларына,  әсіресе  кӛңіл  кҥйлеріне,  тілек  мақсаттарына  байланысты  
қолданылған.  Соған  ҧқсас  арыз,  ғашық,  дос,  жар,  ғайып,  куә,  құрмет,  лебіз, 
махаббат,  неке,  рұқсат  сәлем  уағда,  ұстаз,  хабар  типтес  сӛздер  кейіпкерлердің 
арасында  әртҥрлі  қатынастарды  кӛрсеткендіктен  эпостан  орын  алған  тәрізді. 
Оның  ҥстіне,  айбат,  әлек,  қабыл,  ойран,  сайран  сияқты  бірқыдыру  сӛздер 
жырлардағы қаһармандардың іс-әрекетін баяндауға байланысты айтылған. 
Аздаған араб-иран сӛздері айна, апта, бейсенбі, кӛше, сағат, шатыр сияқты 
жаңа  атауларға  байланысты  қазақ  тіліне  енген  деп  топшылауға  болады.  Әкім, 
әскер,  қазына  сияқты  сӛздер  әкімшілік  басқару  ісіне;  базар,  баға,  қаржы  пұл 
тәрізді сӛздер сауда-саттыққа байланысты жырлардың тілінен орын алған.  
Батырақ, ғазал, зындан, кӛдек, нӛкер, сәуір, талақ сияқты біраз сӛздер қазіргі 
қазақ тілінде сирек қолданылады. 
Ақын-жыраулар шығармаларындағы сӛздердің басым кӛпшілігі бҧл кҥнде де 
қалың  оқырманға  әбден  таныс,  мән-мағынасы  тҥсінікті  сӛздер.  Сонау 
жалпытҥркілік дәуірден бері желісін ҥзбей келе жатқан тіліміз сандаған сӛздермен 
толығып,  бірнеше  ӛзгеру,  даму  кезеңдерін  басынан  кешті.  Соған  қарамастан, 
ақын-жыраулардың  тілі  кӛпшілікке  тҥсінікті,  анық  болып  келеді,  ӛйткені  бҧлар 
қазақтың жалпыхалықтық сӛйлеу тілінің негізінде жырланған мҧралар. Сонымен 
қатар,  бҧларда  жырланған  тақырыпқа,  кӛнеден  келе  жатқан  образдарды 
пайдалануға,  ескі  тҧрмыс-салтқа  байланысты  бҧл  кҥнде  ҧмыт  бола  бастаған 
немесе  мҥлде  ҧмытылған,  я  болмаса  мағынасы  ӛзгерген  сӛздер  мен  тіркестердің 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №5 2008. 
 
159 
кездесуі заңды. Сондай сӛздердің сырын біліп, қолданылған жеріндегі мағынасын 
тҥсіну,  олардың  тҥп-тӛркінін  танып  отыру  сол  дәуірден  қалған  жәдігерлерді 
дҧрыс оқып, танып білудің кілті болмақ.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР   
 
1  Қазақ ССР тарихы. Кӛне заманнан бҥгінге дейін: 5 томдық / Жауапты ред.  
    А. Қойгелдиев. – Алматы: Ғылым, 1983. – 1 т. – 225 б. 
2   Жҧбанов Е. Эпос тілінің ӛрнектері. – Алматы: Ғылым, 1978. – 163 б. 
3  Досқараев Ж. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Лексика: І, ІІ бӛлім. –  
    Алматы: Ғылым, 1955. – ІІ бӛлім. – 243 б.   
4  Сыздықова Р. Сӛздер сӛйлейді. – Алматы: Санат, 1994. – 272 б. 
5  Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Рауан, 1991. – 295 б 
6  Қазақ тілінің тҥсіндірме сӛздігі: 10 томдық / Бас ред. А. Ысқақов. –  
    Алматы: Ғылым, 1977. – 1 т. – 685 б. 
7 Снесаров Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков     
   хорезма. – М.: Изд. вост. лит., 1969. – 155 с. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада  Ноғайлы  дәуіріндегі  жырлардың  лексикалық  қабатының  сипаты 
қарастырылады. 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматривается характер лексического пласта литературы периода 
Ногайлы. 

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: