Казахский национальный

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
65
языка, его красоты и образности, неповторимой 
интонационной 
уникальности. 
Необходимо 
увеличить  количество  часов  на  изучение 
русского  языка  в  школе,  ввести  обязательное 
выпускное  сочинение,  улучшить  качество 
звучащей речи на радио и телевидении. 
В  заключение  Л.А.  Вербицкая  сказала  о 
намерении  МАПРЯЛ  провести  в 2011 г. «Меж- 
дународный фестиваль русского языка». 
Обратившись  с  заключительным  словом  к 
участникам конференции, Председатель органи- 
зационного 
комитета, 
член 
президиума 
МАПРЯЛ Рафаэль Гусман Тирадо поблагодарил 
всех,  кто  приехал  в  Гранаду  и  принял 
непосредственное  участие  в  работе  форума, 
проводимого  Гранадским  университетом.  Он 
выразил  уверенность  в  том,  что  конференция 
явится  важным  событием  не  только  для  укреп- 
ления  позиции  русского  языка  в  Гранадском 
университете  и  в  Испании,  но  станет  также 
мощным  импульсом  для  развития  русского 
языка  и  в  других  странах,  предоставит  богатый 
материал  для  анализа  широкого  спектра 
мировой  русистики  в  период  глобализации. 
Профессор Гусман рассказал присутствующим о 
мероприятиях,  которые  проводит  исследова- 
тельская  группа  «Славистика,  кавказология  и 
типология  языков»  с  целью  распространения  и 
популяризации  русского  языка  и  литературы. 
Так,  с 2004 г.  группа  издает  журнал  «Тетради 
испанской  русистики» – единственный  в  своем 
роде  в  Испании,  потому  что  он  целиком 
посвящен  русистике. Не случайно  один  из  двух 
своих  испанских  центров  фонд  «Русский  мир» 
открыл  в  Гранаде.  В  заключение  профессор 
Рафаэль  Гусман  поделился  новостью: 2011 год 
станет  Годом  России  в  Испании  и  Годом 
Испании в России. 
 
 
 
 
В  рамках  конференции  также  состоялось 
открытие  выставки,  посвященной 150-летию  со 
дня  рождения  А.П.  Чехова,  проводились 
семинары  с  целью  ознакомления  с  новыми  и 
альтернативными  технологиями  и  методиками 
обучения  русскому  языку,  участники  которых 
получили сертификаты. 
Разнообразной  и  насыщенной  оказалась 
культурная  программа.  Она  включала  посе- 
щение  главной  достопримечательности  Гра- 
нады,  шедевра  мавританского  культурного 
наследия XIII–XV веков,  притягивающего 
многочисленных  туристов  со  всего  мира, – 
дворца-крепости  Альгамбра  и  садов  Гене- 
ралифе.  Гранада  еще,  как  известно,  является 
родиной  фламенко – самобытного  искусства 
андалузских  цыган,  объединившего  в  себе 
танец,  пение  и  гитарную  музыку.  Нам  по- 
счастливилось  увидеть  не  эстрадное  испол- 
нение,  обычно  предлагаемое  туристам  на  боль- 
ших концертных площадках, а завораживающее 
своим  внутренним  драматизмом  представление 
в одной из цыганских пещер холма Сакромонте, 
в доме легендарной исполнительницы фламенко 
Марии  Канастеры.  Зрелище,  увиденное  и 
пережитое  нами,  не  забудется  никогда.  Люби- 
телям  классической  музыки  был  предложен 
фортепианный  концерт,  посвященный 200-
летию  Ф.  Шопена.  Для  тех,  кто  еще  смог 
задержаться  в  гостеприимной  Гранаде,  вы- 
пала  возможность  съездить  на  экскурсию  в 
Севилью. 
Конференция  русистов  дала  возможность 
всем  ее  участникам  не  только  осознать 
причастность  к  филологическому  сообществу, 
но  и  получить  радость  от  открывающегося 
разнообразия  человеческих  и  культурных 
контактов. 
  
 
 
 
 
Г. Б. Мамаева 
 
ТЕРМИНЖАСАМНЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТƏСІЛІ 
 
 
Терминжасам мəселесінде лексика-семанти- 
калық  тəсілді  атамаған  терминолог  ғалымды 
атау  мүмкін  емес.  Олай  болса,  терминжасамда 
лексика-семантикалық тəсіл – ғылымда термин- 
жасам тəсілі ретінде танылған тəсіл. Оған дəлел 
ретінде С.В.Швецованың өз еңбегінде келтірген 
Татаринов,  Рудинскаяның  лексика-семанти- 
 
 
калық  тəсілге  берген  анықтамаларын  келтіру 
орынды  саналды,  олар  төмендегідей: «Лексико-
семантическое  терминообразование – это  такой 
способ  языковой  номинации,  при  котором 
основным  средством  создания  нового  термина 
является  семантическое  развитие  слова» (Та- 
таринов, 1996; 211). «Целесообразно  различать 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
66 
такие  типы  семантического  развития,  как 
«...полный  переход  совокупной  семантики  во 
вновь  образуемый  термин  или  ее  специализа- 
ция  расширение,  сужение  (терминологизация), 
частичное  использование  семантики  слова  в 
формировании  значения  нового  термина  (мета- 
фора и метонимия)...» (Рудинская, 1997)» [1, 30]. 
С.В.Швецова  осы  анықтамаларды  ұстанып, 
лексика-семантикалық  тəсілдің  тілде  омонимия 
тудыратынын дəлелдеген [1, 30]. 
В.П.Даниленко  лексика-семантикалық  тəсіл 
арқылы  əдеби  тілдегі  бар  сөздерден  мағынасын 
өзгерту  арқылы  термин  жасау  əдеттегі  жəне 
өнімді  тəсіл  деп  санайды.  Өйткені  күнде 
қарқынды  өсіп  жатқан  терминнің  бəріне  жаңа 
сөз  табу,  жасау  өте  қиын  деп  санайды.  Сон- 
дықтан тілде бар сөздерден термин жасауға тура 
келген  дейді    [2,  24].  Бұл  терминологиялық 
əрекетті  ғалым  былай  түсіндіреді: «Лингвисти- 
ческий  это  вело  к  усложнению  семантической 
структуры  слова.  Лексическое  значение  ста- 
новилось  недостаточным  для  выражения  содер- 
жания  научного  понятия.  Конкретизация  его 
(расширение,  сужение  и  др.)  фактически  при- 
водила  к  отпочкованию  нового  слова  со 
специализированным  значением,  к  появлению 
семантического  неологизма.  Этот  процесс  мог 
проходить  и  при  переводе  на  русский  язык 
терминов  из  других  языков  (так,  например, 
формировались  термины  физики:  луч,  свет, 
пространство, звук, скорость, сила и др.), и при 
терминологизации  слова  на  собственно  русской 
почве» [2, 24]. 
Мəселен,  қазақ  тіліндегі  дайындық,  бөгет, 
бəсеке,  бүгу,  жұлқу  сияқты  сөздер  күнделікті 
өмірде  қысқа  дайындық,  балаға  бөгет  болма, 
өтуге  бөгет  болма,  көйлектің  етегін  бүгу,  оны 
жұлқыма  сияқты  қолданыстардағы  дайындық, 
бөгет,  бүгу,  жұлқу  сияқты  сөздер – қазір 
спортта  белгілі  мəндегі  терминдер.  Мысалы, 
жарысқа  (чемпионатқа)  дайындық.  Мұнда 
жасалатын  жұмыстың  түрі  тойға  дайындықтан 
мүлдем  басқа,  бөгеттен  секіру  мен  біреудің 
ісіне  бөгет  жасау  бір  емес.  Көйлектің  етегін 
бүгу  мен  күрескен  адамның  белін  бүгу  басқа 
əрекет.  Адамды  ояту  үшін  жұлқу  мен  күресте 
жұлқу екі басқа. Демек, тілдегі бұл сөздер спорт 
термині  болғанда  мүлдем  басқа  мағынаға  ие 
болған.  Сондықтан  В.П.Даниленко  олардың 
мағынасы терминде өзгергеніне сүйеніп, оларды 
неологизмдер  санағаны  жоғарыдағы  үзіндіден 
көрінді. 
Сөзжасамдық тəсілдің бұл түрі оқулықтарда 
лексика-семантикалық тəсіл деп аталып жүргені 
белгілі. Қазақ тіл білімінде бұл тəсілді алғаш рет 
семантикалық  тəсіл  деп  атаған  Ө.Айтбаев [3, 
105].  Біз  ықшам,  қолданысқа  жеңіл  жəне  мағы- 
насына  да  сай  осы  терминді  қолдануды  жөн 
көрдік. 
«Қазақ грамматикасында» бұл тəсілге мына- 
дай  түсінік  берілген: «Лексика-семантикалық 
тəсілде  сөздің  құрамы,  тұлғасы  ешбір  өзгеріске 
түспейді,  өзгеріс  тек  сөздің  мағынасында  ғана 
болады.  Сөз  дыбыстық,  морфемдік  құрамын 
сақтай  отырып,  тілдегі  бұрынғы  қолданылып 
жүрген мағынасының үстіне жаңа мағына қосып 
алады,  тілде  жаңа  мағынасында  да  қолданыла 
бастайды.  Сөздің  тек  мағынасында  өзгеріс 
болатындықтан,  бұл  тəсіл  лексика-семантика- 
лық тəсіл аталған» [4, 207]. 
Осы  түсініктемеде  бұл  тəсілдің  мағынаға 
ғана,  мағыналық  өзгеріске  ғана  қатысты  екені 
дұрыс  айтылған.  Бірақ  ғылымның  соңғы  жетіс- 
тіктерінде  бұл  мəселеге  жаңалық  қосылды.  Ол 
төмендегідей. 
Жоғарыда  айтылғандай  жаңа  мағынаның 
ешбір  тілдік  бірліктің  қатысынсыз  жасалуы 
орыс тіл білімінде алғаш безсуффиксный способ 
деп  аталып  жүрді.  Оны  үзінді  арқылы  көрсе- 
тейік: «Довольно  продуктивным  является  среди 
имен  существительных  также и  безсуффиксный 
способ  словообразования.  Этим  способом  в 
современном  русском  языке  существительные 
образуются  лишь  от  глаголов  и  только  со 
значением действия» [5, 253]. 
Кейінірек  бұл  мəселе  толығырақ  сипат- 
талатын  болды. 1988 жылғы  грамматикада  ол 
«Безаффиксный  способ»  деген  тақырыппен 
беріліп, арнайы мағлұмат берілген. Онда қосым- 
шасыз сөзжасам төмендегіше сипатталған: «Без- 
аффиксный  способ  словопроизводства  можно 
определить как способ производства слов, когда 
образующая  основа  без  добавления  каких-либо 
аффиксов  становится  основой  имени  существи- 
тельного» [6, 235]. 
Грамматикада  бұл  тəсілмен  зат  есім  етістік 
пен сын есімнен жасалады делінген.  
Сонымен бірге, грамматикада сөзжасамның, 
лексика-семантикалық  тəсілі  де  берілген,  ол 
төмендегіше анықталған: «С помощью лексико-
семантического  способа  словопроизводства 
новые слова образуются в результате изменений 
в  смысловой  стороне  того  или  иного  слова, 
путем  расщепления  или  распада  слова,  на  два 
слов-омонимов,  а  значит,  и  образования  новых 
слов  проявляется  в  языке  в  силу  того,  что 
лексическая единица, получая какое-либо новое 
значение,  продолжает  (если  не  одновременно, 
то,  по  крайней  мере,  какое-то  время)  упо- 
требляться и в своем старом значении. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
67
Лексико-семантический  способ  словооб- 
разования  заключается,  таким  образом,  в  том, 
что  разные  значения  одного  и  того  слова 
превращаются  в  разные  слова,  осознающиеся 
этимологически  как  совершенно  самостоя- 
тельные  и  независимое,  или  в  том,  что  за 
существующим  в  языке  словом  закрепляется 
значение, которое с ранее ему своиственным как 
производственное и основное не связано. 
Расщепление слова на два  слова – омонима 
протекает постепенно» [6, 226]. 
Тіл  білімінде  кейін  қосымшасыз  сөзжасам 
нөлдік морфема арқылы сөзжасам деп танылды. 
Бұл  идеяны  орыс  тіл  біліміне  кіргізген 
В.В.Лопатин.  В.В.Лопатин  «Нулевая  аффикса- 
ция в системе русского словообразования» деген 
мақаласында өз идеясын дəлелдеген [7]. 
Осы  жылдан  бастап  нөлдік  суффикс  орыс 
тілі грамматикаларына кіре бастады. 
Мəселен  «Русская  грамматика»  кітабында 
нөлдік  жұрнақпен  байланысты  мынадай  тақы- 
рыптар  берілген: 1) префиксальные  существи- 
тельные с нулевым суффиксом [5, 238]; 2) слож- 
ные существительные с нулевым суффиксом [5, 
250]; 3) префиксальные  прилагательные  с 
нулевым  суффиксом [5, 318]. Бұл  теория  орыс 
тіл біліміне кең тарап, ғылымда əбден орнықты. 
Ол  туралы  ғалым  А.Омарова  былай  деп  жаз- 
ған: «Нөлдік  жұрнақ  (нулевой  суффикс)  тер- 
минін  алғашқы  қолданғандардың  қатарында 
А.И.Смирницкийді атау орынды.  
Кейін сөзжасамдық нөлдік жұрнақ терминін 
орыс  тіл  білімі  ғалымдары  кең  қолданды.  Ол 
сөзжасамға қатысты ғылыми еңбектерде өте жиі 
қолданылды  жəне  барлық  тілдік  оқулықтарда 
қолданыс  тапты.  Нөлдік  жұрнақ  терминін 
А.И.Смирницкийден  бастап,  сөзжасамның  ірі 
ғалымдары – Лопатин,  Улуханов,  Торопцев, 
Земская,  Моисеев,  Шведова  т.б.  ғалымдар  қол- 
данды.  Бұл  нөлдік  сөзжасам  теориясының 
ғылымда танылғанын білдіреді» [8, 203]. 
Нөлдік  сөзжасамдық  жұрнақ  теориясы 
семантикалық  тəсілмен  тікелей  байланысты. 
Семантикалық  тəсілде  сөздің  құрамында  еш- 
қандай  өзгеріс  болмай,  өзгеріс  тек  сөздің 
мағынасында болады деп саналады. 
Əлемдік  тіл  біліміндегі  əйгілі  ғалым 
Фердинанд де Соссюр таңба теориясын ашқаны 
белгілі [9]. Фердинанд  де  Соссюр  тіл  таң- 
балардан  құралады,  таңба  белгілеуші  мен 
белгіленушіден  тұрады.  Белгілеуші  сөздің  құ- 
рамы,  белгіленуші  мағына  деген.  Бұл  екеуі 
қатыспайтын  тілде  ешбір  таңба  жоқ  деп  дəлел- 
деген.  Бұл  теория  əлемдік  тіл  білімінде  қа- 
былданған. 
Фердинанд  де  Соссюр  орыс  тіліндегі 
родительный  падеждегі  рук  сөзі  мен  рука  сөзін 
салыстырып,  мағынадағы  айырмаға  назар 
аударған,  сол  айырманың  қосымшасыз  тууына 
байланысты  кейін  шəкірттері  нөлдік  морфема 
теориясын  жасаған,  қосымша  болмағанмен, 
мағына  өзгерген  болса,  оны  нөлдік  морфема 
жасаған  болады.  Өйткені  тілдік  таңба  міндетті 
түрде  дыбыстық  құрам  мен  мағынадан  тұрады. 
Сөздің  дыбыстық  құрамында  өзгеріс  болмай, 
мағынада  болған  өзгеріс  ғылымда  нөлдік 
морфема арқылы жасалады деп саналады. 
Қазақ  тіл  білімінде  бұл  мəселені  алғаш 
көтеріп, кейін оны бірнеше еңбектерінде дамыт- 
қан,  соңында  оқулыққа  кіргізген  ғалым – 
Н.Оралбаева.  Н.Оралбаева 1976 жылы  Бүкіл- 
одақтық  түркологиялық  конференцияда  «Проб- 
лема  нулевой  формы  и  нулевого  слова  в 
грамматическом  строе  тюркских  языков»  деген 
тақырыпта  баяндама  жасады [10], бірнеше 
мақалалар,  ғылыми  еңбек  жазды,  морфология 
оқулығына кіргізді. 
Н.Оралбаеваның нөлдік морфема теориясын 
ғалымның шəкірті А.Омарова дамытып, жоғары 
сатыға  көтеріп,  оған  нөлдік  жұрнақ  арқылы 
сөзжасам  теориясын  қосты.  Бұл  үлкен  жаңалық 
болды.  Өйткені  А.Омароваға  дейін  нөлдік 
жұрнақ арқылы сөзжасам мəселесі зерттелмеген 
болатын. 
А.Омарованың  еңбегінен  осы  мəселеге 
байланысты  үзінді  келтірейік: «Сөзжасамдық 
нөлдік  жұрнақтар  қазақ  тілінің  сөзжасамдық 
жүйесінен  белгілі  орын  алады  жəне  ол  ерте 
замандардан  тілдің  сөзжасам  жүйесінде  белгілі 
қызмет  атқарып  келеді.  Сөзжасамдық  нөлдік 
жұрнақтар  арқылы  жасалған  туынды  сөздер 
түрлі сөз таптарының сөзжасамынан орын алып, 
олардың жаңа сөздермен толығуына қызмет етіп 
келеді. Оларды атасақ, төмендегідей: 1) зат есім, 
2)  сын  есім, 3) есімдік, 4) үстеу, 5) одағай» [8, 
206]. 
Ғалым  еңбегінде  оны  сөз  таптарындағы 
нөлдік  жұрнақ  арқылы  жасалған  туынды 
сөздерді,  яғни  нақтылы  тілдік  деректер  арқылы 
өз пікірін дəлелдеген. 
Біз  ғалымның  пікірімен  толық  қосыламыз 
жəне  бұл  пікір  терминжасамға  қатысты  екенін 
білдіреміз. 
Бұл 
пікірді 
терминжасамның 
семантикалық  тəсілімен  байланысты  келтіріп 
отыруымыздың себебі бар. 
Сөзжасам  тəсілдерінің  бəрінің  өз  сөз- 
жасамдық бірліктері бар. Сөзжасамдық бірліксіз 
сөз  жасалмайды.  Бұл – заңдылық.  Мəселен, 
синтетикалық  тəсілде  уəждеме  сөздің  мағына- 
сын  сөзжасамдық  жұрнақ  өзгертіп,  жаңа  сөз 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
68 
жасайды.  Демек,  жұрнақ – сөзжасамдық  бірлік, 
ал  мұндағы  сөзжасамдық  тəсіл – синтетикалық 
тəсіл. 
Аналитикалық  сөзжасамда – сөз  жасаушы 
бірліктер  екі  не  онан  да  көп  уəждемелер.  Олар 
арқылы жаңа сөз жасаушы тəсіл – аналитикалық 
тəсіл. 
Тек,  семантикалық  тəсілде  ғана  сөзжа- 
самдық бірлік аталмай, сөз мағынасы өзгеретіні 
айтылады,  мағынаны  не  өзгертетіні  айтыл- 
майды.  Сөзжасамдық  тəсіл  мен  сөзжасамдық 
бірлік бір емес екені жоғарыда дəлелденді. Олай 
болса, семантикалық тəсілдің де өз сөзжасамдық 
бірлігі  болу  керек.  Өйткені  Фердинанд  де 
Соссюр  мағына  бар  жерде  оны  білдіруші  бар 
деп, тілдік таңба белгілеуші мен белгіленушіден 
тұрады  деп  дəлелдегені  айтылды.  Осы  теория-
мен байланысты белгілеуші дыбыстық құрамнан 
көрінбегенде,  ол  нөлдік  морфема  болады  деген 
пікірі бүкіл əлемге тарағаны айтылды. 
Семантикалық  тəсіл  терминжасамда  үлкен 
орын  алады.  Семантикалық  тəсілмен  нөлдік 
жұрнақ  арқылы  жасалған  терминдер  тұлғасы 
жағынан  əдеби  тілдегі  уəждеме  сөзден  айыр- 
масы  болмайды.  Олардың  осы  əрекетін 
Ш.Құрманбайұлы  терминдену  деп  атайды,  одан 
терминге  көшкен  деген  ұғым  туындайтыны 
байқалады [11, 142-151]. Терминге  көшу  деген 
мағынада  болатын  үлкен  өзгерісті  онша 
аңдатпайтындай  болып  көрінуі  де  мүмкін. 
Сондықтан  семантикалық  тəсіл  арқылы  нөлдік 
жұрнақ  пен  терминдердің  жасалуы  деген  қол- 
даныс сөзжасам теориясына дұрыс деп саналды. 
Əдеби тілдегі байырғы сөздерден семантикалық 
тəсіл  арқылы  нөлдік  жұрнақпен  термин  жасал- 
ғанда  уəждеме  сөз  мағынасында  үлкен  өзгеріс 
болады. Мысалы,  
Ой жоқ боп, жүрек шоқ боп, құр екпін боп,  
Сұңқардай сорғалаған келді Баян.  
 
Желдей жынды есалаң екпінді боп,  
Заулап тұрған отқа өзім түспедім бе?!  
 
Бір мезгіл екпіндетіп, долдандырып,  
Бір мезгіл жыны буып күбірлетті. 
 
 
 
 
 
 
(М.Жұмабаев) 
Осы  келтірілген  үш  мысалда  əдеби  тілдегі 
екпін сөзі жəне одан жасалған екпінді екпіндетіп 
туынды  түбірлерінің  қолданысы  келтірілді. 
Олардың  мағынасы  түсінікті,  талдауды  керек 
етпейді. 
Ал  екпін  сөзінен  фонетиканың  бір  мəселесі 
нөлдік  жұрнақпен  термин  жасалды.  Қазақ  тіл 
білімінде екпін сөзіне ғылыми мəн беріп, термин 
жасаған – Қ.Жұбанов.  Ғалым  алғаш  оны  сөз 
екпіні  деп  қолданған.  Оған  төмендегі  үзінді 
дəлел: «Сөздің  əр  буыны  жуан  да,  жіңішке  де 
бола  алатыны  секілді,  күшті  де,  əлсіз  де  болып 
айтылады.  Əр  сөзде, осындай  бір  буынның ала-
бөле  күшті  айтылуын  сөздің  екпіні  дейміз. 
Күшті  айтылған  буынды  екпінді  буын  дейміз» 
[12, 206]. 
Демек,  сөз  екпіні,  екпінді  буын  терминдері 
фонетика  саласының  бір  мəселесінің  атауы 
(номинациясы)  болып,  ғылыми  ұғымды  білді- 
ретін,  анықтамасы  (дефинициясы)  бар  термин 
болған.  Ол  жоғарыда  əдеби  тілдегі  қолданыс- 
тағы мағынадан мүлдем басқа мағына. 
Алғашқы  грамматикалар  тобына  жататын 
І.Кеңесбаев  пен  С.Жиенбаевтың 1942 жылғы 
мектеп  оқулығы  «Қазақ  тілі  грамматикасында» 
сөздің  екпіні  термині  дауыс  екпіні  түрінде  қол- 
данылған.  Оқулықта  дауыс  екпініне  берілген 
анықтама  мынадай: «Сөз  ішінде  бір  буынның 
айрықша  күшті  айтылуын  дауыс  екпіні  дейміз. 
Күшті  айтылып,  екпін  түскен  буынды  екпінді 
буын дейміз» [13, 43]. 
Ал 1953 жылғы  Н.Сауранбаевтың  педучи- 
лищелерге  арналған  оқулығынан  бастап  бұл 
термин тек екпін түрінде қолданылатын болған, 
оны  осы  оқулықтан  алынған  үзіндіден  көруге 
болады: «Екпін.  Сөздегі  дыбыстар  я  буындар 
біркелкі  айтылмайды,  олардың  біреуі  басым 
айтылады, қалғандары бəсең, кейде тіпті күңгірт 
айтылады...  Сөздегі  бір  буынның  басым 
айтылуын екпін деп атайды» [14, 47]. 
1960 жылғы педучилищеге арналған Ғ.Əбу- 
хановтың  оқулығында  «Сөз  ішіндегі  буынның 
өзге  буындардан  ерекшеленіп  күшті  айтылуын 
екпін дейді» деп берілген[15, 54]. 
Мектеп  грамматикаларында  ол  өте  ықшам 
анықтама  жəне  тек  екпін  түрінде  ғана  қол- 
данылды: «Сөз  ішіндегі  бір  буынның  күшті 
айтылуын  екпін  дейміз» [16, 20]. «Қазақ  грам- 
матикасында» «Екпін»  деген  үлкен  тақырып 
беріліп,  онда  екпін  мəселесі  туралы  мағлұмат 
берілген [4, 99-104]. 
Бұған  қарағанда,  Н.Сауранбаев  бастаған 
терминді тек екпін деп атау оқулықтарда қалып- 
тасқан  деуге  болады.  Бұдан  əр  терминнің  өз 
авторы,  өз  қалыптасу  тарихы  бары  анықталды 
жəне қазақтың байырғы сөздерінің терминжасам 
қабілетінің  күштілігі  əдеби  тілде  қаншама 
заманнан  белгілі  мағынада  қолданылып,  əбден 
қалыптасқан екпін деген тілдің байырғы сөзінен 
нөлдік  жұрнақпен  семантикалық  тəсіл  арқылы 
ғылыми  ұғымды  білдіретін  терминологияның 
тіл  білімі  саласының  термині  жасалды  жəне  ол 
ғылымда орныққаны жоғарыда дəлелденді. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
69
Демек, терминжасамның семантикалық тəсілі 
деп  тілдегі  жай  сөздерден  нөлдік  жұрнақ 
арқылы термин жасау аталады. 
Семантикалық  тəсілмен  нөлдік  жұрнақ 
арқылы  жасалған  терминдер  тілде  өте  көп,  
олар терминологияның əр саласында жеткілікті. 
Тек  қазақ  тіл  білімінің  саласында  қаншама. 
А.Байтұрсынұлының  семантикалық  тəсіл  ар- 
қылы  жасаған  терминдеріне  мысал  келтірейік: 
сөз,  сөйлеу,  сөйлем,  буын,  дыбыс,  түбір,  жұр- 
нақ,  қосымша,  жалғау,  шылау,  үстеу,  демеу, 
одағай, жазу, ереже, деректі, дерексіз, жалқы, 
жалпы, тəуелдік, септік, рай, ноқат, дауысты, 
көшіру, буындау, жаттау, əдіс, оқу, əңгімелесу, 
жіктеу, ашық, тұйық, жуан, жіңішке т.б. 
Терминжасамның семантикалық тəсілі қазақ 
тіл  білімінде  жалғастырылды.  Мысалы,  бунақ 
ырғақ,  мағына,  есім,  шақ,  жақ,  мезгіл,  мекен, 
қабысу,  жанасу,  меңгеру,  матасу,  ұғым,  қиысу 
т.б. 
Семантикалық  терминжасам  терминология 
салаларының  бəрінде  белгілі  дəрежеде  қызмет 
атқарады.  Мысалға  «Геология,  геодезия  жəне 
география»  сөздігінен  мысалдар  келтірейік: 
адырлар,  айдын,  аймақ,  ақық,  алаң,  алтын, 
алмас, аңғарлар, аңызақ, арай, арна, асу, аудан, 
ауыл, аяз, əк, баған, батпақ, батыс, бедер, бел, 
белдеу,  бөген,  бөгет,  буалдыр,  бұйрат,  бұршақ, 
дауыл,  ел,  жаға,  жазық,  жар,  жон,  жота, 
жұт, жылға, жыңғыл, кезең, кен, кесек, кешен, 
кешу,  көгал,  көшкін,  кірме,  қабат,  қайнар, 
қайраң, қатпар, қаусырма, құйын, қысым, мүйіс, 
мұнар,  мұхит,  найзағай,  нəсіл,  атырап,  ойпаң, 
ойпат, ойық, өзек, өзен, өлке, өртең, сағым, саз, 
сай,  сор,  тау,  теңіз,  тоғай,  тоң,  төбе,  тұз, 
тұмсық, түбек, үңгір, шат, шатқал, шың, шық, 
ылди т.б. 
Мəселен,  аңғар  деген  сөз  тілде  бірнеше 
мағынада  қолданылады.  Мысалы,  Мына  бізге 
тап  берген  аттыны  да  енді  ғана  аңғардым 
(Ə.Сəрсенбаев).  Соттың  үйін  элеватор  деуге  де, 
кейде  аңғар  немесе  үлкен  склад,  əлде  тіпті 
баржа десе да сиярлық (М.Əуезов). Сарынды сөз 
аңғарын біл, қарағым (Ғ.Орманов). 
Ал  географияда  аңғар  –  тау  аралығы,  сай-
сала  арасы  деген  ғылыми  ұғымды  білдіретін 
семантикалық  тəсіл  арқылы  нөлдік  жұрнақпен 
жасалған термин. 
Сондай-ақ,  əдеби  тілде  бөгет  деген  сөз  де 
түрлі  мағынада  қолданылады.  Мысалы,  Сонда 
енді  баруыма  не  бөгет  деп  сұрамақсыз  ғой 
(Б.Соқпақбаев).  Біз  де  үнсіз  тыңдаймыз.  Сəл 
бөгелсе, «Тағы  да.  Тағы  да  айт»  деп  қинаймыз 
(Қ.Ыдырысов). Ағайын, саған разымын, жолыма 
бөгет болмаңдар (Ж.Саин). 
Ғылымда бұл бөгет сөзінен өзен суын бөгеу 
үшін  жасалған  гидротехникалық  құрылыс 
ұғымын  білдіретін  термин  семантикалық  тəсіл 
арқылы нөлдік жұрнақпен жасалған. 
Найзағай  сөзі  əдеби  тілде  найзағай  жарқ 
етті,  найзағай  түсті,  найзағай  ойнады  сияқты 
мəнде  қолданылады.  Мысалы,  Қаражарға  най- 
зағай  түскен,  өрт  содан  кетті  (З.Шашкин).  Ал 
найзағай терминіне ғылымда мынадай анықтама 
берілген: жауын-шашын кезінде ауада жиналған 
электр  зарядтарының  бір-біріне  соқтығуынан 
пайда болатын күшті жарқыл. 
Семантикалық  тəсіл  арқылы  терминнің 
жасалуы  терминологияның  барлық  саласына 
қатысты. Мысалы, көз, тері, тұқым (биология); 
ақыл, қайсар, тəлім, тəрбие (педагогика); əскер, 
əмір, ант, нысана (əскери іс); жол, бекет, көпір, 
сал  (көлік  жəне  қатынас  жолдары);  дəреже, 
есеп,  қате  (математика);  ақау,  аспап,  астар, 
бағдар,  құрал  (физика),  жатыр,  қан,  оба,  сүзек 
(медицина);  ауқым,  жаға,  қойма,  саға  (су 
шаруашылығы);  ереуіл,  əлем,  күң,  нəсіл  (тарих); 
алқа,  кесте,  мата  (жеңіл  жəне  тоқыма  өнер- 
кəсібі);  бояу,  қалайы,  мырыш,  сілті  (химия); 
білік,  жарық,  қыр,  мұнай  (жалпы  техника); 
арқау,  саға,  ернеу  (кен  ісі  жəне  металлургия); 
əсіп,  бал,  дүкен,  жаңғақ  (тамақ  өнеркəсібі); 
айна,  əн,  күй,  ою  (мəдениет  жəне  өнер);  айыр, 
арпа,  баспақ,  дəн,  жабағы  (ауыл  шаруашы- 
лығы); əк, еден, есік, қабат (сəулет құрылысы); 
алмас,  бүйір,  сауыт,  тетік  (машинажасау); 
балуан,  батпан,  бəсеке,  күрес  (дене  тəрбиесі 
жəне спорт); алау, бұлақ, күл (энергетика); арқа, 
аумақ,  дақ,  ереже  (механика);  дін,  ел,  еңбек, 
қарар, құн, мадақ (философия). 
Бұл  терминологияның  түрлі  саласынан 
семантикалық  тəсіл  арқылы  нөлдік  жұрнақпен 
жасалған  терминдерге  келтірілген  мысалдар 
семантикалық  тəсілдің  терминологияның  бар- 
лық  саласының  терминжасам  жүйесінде  қызмет 
ететінін  толық  дəлелдеді.  Тек  əр  салада 
семантикалық тəсілдің белсенділігі əр түрлі.  
Келтірілген мысалдардың бəрі де – қазақтың 
байырғы сөздерінен семантикалық тəсіл арқылы 
жасалған  терминдер.  Бұл  байырғы  сөздік 
қорымыздың  байлығы  алуан  түрлі  ғылыми 
ұғымдарды білдіретін терминдерді жасап, өзінің 
бай  мүмкіндігін,  орасан  зор  қабілетін  дəлелдеп 
тұр.  Олай  болса,  бұл  мүмкіндікті  сарқа  пайда- 
лана білу – басты міндет. Өйткені тіліміздің бай 
сөздік  қоры    –  терминжасамға  қызмет  етуге 
мүмкіндігі мол, бай тіл.  
Семантикалық тəсіл арқылы терминжасамға 
уəждеме  болған  сөз  көбіне  тілде  бұрынғы  өз 
мағынасында  қолданыла  береді.  Осыдан  се- 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
70 
мантикалық  тəсіл  арқылы  жасалған  термин  мен 
əдеби  тілдегі  оған  уəждеме  болған,  бірақ  тілде 
өз  мағынасында  сақталған  сөз  бір-бірімен 
омоним  сөзге  айналады.  Өйткені  терминнің 
уəждеме  болған  сөзден  мағынасы  өзгерген, 
себебі  ол – ғылыми,  техникалық  ұғымның 
атауы,  оның  тілдегі  жай  сөзден  өзіндік 
ерекшелігі  бар.  Ол  туралы  В.П.Даниленко 
жақсы  айтқан,  ол  төмендегідей: «Природа  тер- 
мина как знака, т.е. семиотическая его сущность, 
не  совпадает  полностью  с  обычным  словом 
общелитературного  языка.  Она  сложнее,  чем  у 
слова общего употребления.  
Термин  именует  специальное  понятие. 
Специфика  этого  понятия  в  том,  что  оно  не 
должно  терять  своей  целостности,  какими  бы 
средствами  и  способами  ни  передавалось  его 
содержание. 
Термин,  будь  то  слово  (простое  или  слож- 
ное)  или  словосочетание  (весьма  разные  по 
степени  разложимости  составляющих  ком- 
понентов),  представляет  собой  о  д  и  н    з  н  а  к, 
которому соответствует одно понятие. Обладает 
сложной внутренней семантической структурой, 
термин  является  единой,  отдельной,  само- 
стоятельной единице наименования» [2, 35-36]. 
Омоним  терминдерді  жай  сөздерден  айыру 
қиын  емес.  Өйткені  олардың  мағынасы  да, 
қолданылу аясы да, қолданылу ортасы да басқа. 
Алдымен  терминдер  ғылыми  техникалық 
ұғымдарды  білдіретін  болғандықтан,  олар  жай 
сөздер  сияқты  кез  келген  адам  күнделік  өмірде 
қолдана бермейді жəне олардың мағынасы елдің 
бəріне түсінікті емес. Ал жай сөздерді бір тілде 
сөйлейтін  адамдардың  бəрі  де  қолдана  береді. 
Олар  бір  тілде  сөйлейтін  адамдардың  бəріне 
ортақ,  оны  түсіну  үшін  сөздік  іздеудің  қажеті 
жоқ.  Термин  омоним  сөзді  маман  емес  адам 
түсіне  алмайды.  Терминге  уəждеме  болған  жай 
сөзді  оның  терминнен  басқа  барлық  қол- 
данысында  əркім  де  түсінеді.  Олай  болса, 
омоним  термин  мен  жай  сөздің  қолданылу 
ортасында үлкен айырма бар. Омоним терминді 
қатысты  мамандығының  адамдары  қолданады. 
Яғни  омоним  терминдердің  қолданыс  аясы 
шектеулі,  тар.  Ал  онымен  омоним  жай  сөзді 
əркім  де  қолдана  береді.  Терминнің  омонимі 
жай  сөздің  қолданыс  аясы  кең,  онда  ешқандай 
шек жоқ. 
Омоним  термин  сөз  бен  омоним  жай  сөз  
 
 
 
 
 
тілдің  екі  түрлі  саласына  жатады.  Омоним 
термин сөз тілдің терминология саласына, оның 
белгілі  бір  саласына  жатса,  оның  омонимі  жай 
сөз тілдің лексикология саласына жатады. 
Демек,  омоним  термин  мен  жай  сөз – 
мағынасы,  атқаратын  қызметі,  тіл  салаларына 
қатысы,  қолданыс  аясы  жағынан  басқа-басқа 
сөздер.  Бірақ  олардың  бəрі  де  сөздік  қоры- 
мыздың байлығына жатады.  
Тіліміздегі байырғы сөздердің осындай түр- 
лі  лексикалық  бірлік  дəрежесіне  жетуі – семан- 
тикалық  сөзжасам  тəсілінің,  нөлдік  жұрнақтың 
сөзжасамдық қызметінің нəтижесі. 
_________________

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: