Кіріспе Тақырыптың өзектілігі
жүктеу/скачать 473,5 Kb.
|
Айтыстыњ даму тарихы мен зерттелу аясы
| 2.3. Өңделген айтыс
Айтыс өзiнiң iшкi құрылым табиғаты мен мазмұны жағынан лирикалық кiшi жанрларға да лиро-эпос пен эпикаоық жанрларға да көп Ұқсас, Бұлар ғасырлар бойы бiр-бiрiне елеулi ықпал етiп, қоян-қотық жалғаса дамып келген. Халық жұрегiне ұялаған айтыстардың болып өткеннен кейiн екiншi бiр елеулi де маңызды кезеңi басталады. Сол айтыстан кейiн ел iшiнде айтап таратушы ақын оның қай жерде, қалай өткенiне айтыс тағдырын шешуге қатысы бар тұйiндi жқйттердi баяндайтын қосымша: өлең мен кiрiспе тұсiндiрмелер, азды көптi өңдеулер қосып отыратын болған. Осы ерекшелiктер айтыстың қисса, дастандар секiлдi бас-аяғы жинақталған сюжеттi көркем туынды болып қалыптасуына жол салды. Екi ақын арасында болып өткен айтыстың редакциялану өңделуiне ғалым М.Әуезов: «... әрбiр айтысты кейiн дәл сол айтылған жолдарымен барлық теңеу ұйқастарымен барлық жұйеге таласқан дәлел дауларымен тұгел сақтап қалу мұмкiн бе? - деген заңды сұрақ ұнемi орынды қойылады. Мөлшермен айтықанда әрбiр айтыс кейiнгi сақталуында және хатқа тұсiуiнде әр ноқаты аумай, қаз-қалпынша қаймағы бұзылмаған деуге болмайды. Айтыстан кейiн сол айтыста болмаған көпшiлiк және айтысты Ұғып-жаттап алам деушi ақын шқкiрттерiне айтып беретiн алғашқы айтысқа тұскен екi ақынның бiреуi болады. Бұл ақынның өзi де айтыс ұстiнде өзiнiң оқыстан шығарған сөздерiнiң барлығын кейiн Бұлжытпай айтып бере алмайды.... есiнде қалған деректерiне сұйенiп және неше кезек айтысқан реттерiн есiне сақтап, Ұзынды-қысқалы көлемдерiн еске ала отырып, өз сөзiмен қарсы ақынның сөзiне айтысын жаңғыртып бередi. Мұның айтуынша, алғашқы халық алдында өткен айтыс ендi жаңа редакциядан өтедi. Сонымен шыңдалып, қалыптанып екi жақтың қуен сарынымен бастауы, аяқталу сатыларымен тұгел бiртұтас айтыс жыры болып, көпшiлiкке тарайды. Кейiнгi айтушылар сонда Ұғынып, қалың елге кейiнгi буындарға: пқлен ақын мен пқлендей ақынның айтысы деп мқлiм ететiн болады» (1.112.)- деп осы тараудың сөз еткелi отырған объектiсiн тұсiндiре кетедi. Айтыс өзiнiң туу , айтылу дәстүрiмен таралу табиғаты жағынан халық қдебиетi туындыларын ажатады. Екi қарсылас ақынның бiр-бiрiмен бетпе-бет келiп, қолма-қол суырып айтқан тапқыр жырлары, өзара жалғасып бiртұтас көркем дұниеге айналады. Логикалық бiрлiк, тұтастықпен бiрлiк қисынмен дастан секiлдi тұтас жырға Ұласады. бiр ата-көрсетерлiк жқйт: Бұл қисса секiлдi бас -аяғы жымдасқан х-жырлардың халық әдебиетi туындылардай емес, Бұлардың авторлығы толық сақталып отырады. Сондай-ақ Бұлардың өңделiп өзгерiске ұшырауында айырмашылық мол. Қалыпты халық қдебиетi туындыларының бәрi де көп өңдеулерден өтiп авторының бiржола Ұмытылып, бiрыңғай халықтық мұраға айналатыны мқлiм. Ал ендi жұрт ықыласын аударған кейбiр танымал айтыстардың өңделiп өзгерiстерге Ұшырауы тәжiрибесiнде Бұлардан өзгешелеу бiр ерекшелiктер байқалады. Сондағы қайта жырлау кезiнде ұмытылған не байқаусызда қалып қойған жол, шумақтардан тыс қайсыбiр оқыған сауатты ақындардың ел, ру намысын қорғап, саналы тұрде өзгерiс өңдеулер жасайтыны да бар. Бұған дқлел ретiнде «Омарқұл мен Тәбия», «Молда мұса мен Манат қыз», «Сүйiнбай мен Қатаған», «Бiржан мен Сара» тәрiздi айтыстарды атай аламыз. Сондай-ақ ендi бiр топ айтыстардың айтарлықтай өңдеу өзгерiстерге Ұшырай қоймағаны да аңғарылады. Ал сондағы азды-көптi өзгерiстерге келсек, Бұлардың жоғарыда айтылғандай ел мен ер намысына тиетiн тұстарда ғана өңделгенiн көремiз. Бiздiң ойымызша, Бұл топтағы айтыстардың тұбегейлi өзгерiс, өңдеулерге Ұшырамауы, ХIХ ғасырдың II жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезiнде сол шығармалары-дың ауық-ауық әртүрлі баспалардан жарық көрiп таралып отыруынан дей аламыз. Бұдан әрине, айтыс өлеңдерi өзгерiс өңдеулерге ұшырамаған екен деген пiкiр тумауы тиiс. Олар да халық қдебиетi ретiнде әр алуан мазмұндық өзгерiстерге редакциялық өңдеулерге ұшырап отырады. Мұның кейде көп варианттылыққа да жол салатыны бар. Бұған айтысқа қатысушы ақындардың өз қайта жырлауы кезiнде бiр алуан қосымша өңдеулер жасайтыны себеп болған. Егер айтысушы ақын сауатты болса, сол айтыстың туу тарихы мен кездесу сқтiн қарсыласының кiм екенiн, оның ақындық шама-шарқы мен бойындағы мiн - кемшiлiгiн жырға қосып, бiршама тұсiнiп кiрiспе бередi. Ал ең соңында өзi қатысқан айтыстың немен тынғанын хабарлау жырымен аяқтайды. Мұның бәрi сол болып өткен айтыстағы кейбiр өзгеге мқлiмсiз жәйттердiң бетiн ашуға тiкелей септiгiн тигiзедi. Ал ендi көпварианттылық пен қосварианттылық жайына келсек, Бұл тiкелей творчестволық сипатты танытады дер едiк. Осы көпварианттылықтың халықтық өзгерiс жаңалану процестерiмен Ұштасып жатқанын айта келiп, ғалым Р.Бердiбай Бұл туралы былай дейдi: «Бiрақ сондай өзгерiс жаңалану тек фольклордың өз дәстүрi ауқымында жұрiп жатады. Көркемдiк жұйесi мен элементтерi тұрақтылыққа дқстьұрлiлiкке формулалық қайталауға негiзделген фольклор шығармасының өз iшiнде түрлҚ жаңа шешiмдер мен жұрiстен жасалына варианттылық кең жол ашады. ... Ал версиялар мен редакциялық жағдайы басқашалау. Бұлар халық қдебиетi туындысында тұрақты көркемдiк идеялық дқйектiлiкке жеткенiн көрсетедi.ң (77.8-9) - деп жазады. Бұл пiкiрдiң ғылыми ұстамдылығын жоғарыда аты аталған айтыстардан да көруге болады. Әрбiр жанрдың өмiрдi бейнелеуiнде өзiндiк ерекшелiктерi бар, осыған орай айтыстың басқаларда қайталанбас белгi - сипаттары барлығын атап айтқымыз келедi. Бұл тұста сондағы кеңiнен сөз болатын оқиғалал мен адамдардан тыс айтыста ғана Ұшырасатын кiрiспе жырлардың (кейде қара сөзбен де берiледi) шындықты ашуға тигiзетiн қызметтiн және айтысты жырлаушы адамның аз болса да сөз болып отырған айтысқа деген иелiгiн авторлық мұддесiне тоқталуды жөн көремiз. Айтыстың мән-жайын қайда қалай болғанын тап басып айтпаса да сол мерзiмдi тұспалдап көрсететiн айтыстар да бар. Соның бiрi «Шөже мен Кемпiрбай айтысың. Оқиға Кемпiрбай атынан баяндалатындықтан тұсiнiк кiрiспенi де бастайтын сол. Сонымен қатар мұнда айтыс алдындағы ақынның iшкi толғанысы мен сезiм кұйi де берiлген: Ар жағы Айыркезең үлкен Бөрлi Бабамның аруағы маған қонды. Шiлденiң он бесiнде сауын айтып, Жаңыстың Сәтбайының асы болды. Тәуекел дәриясына бетiм жудым, Ажалдан қорыққан болсам неге тудым? Сол асқа жұрт жиылған барайын деп Жаратып жалғыз көктiң тiлiн будым. Әрқашан салушы едiм омырауға, Қөдайдың бергенiне сансыз тқуба. Сыртында қаралы ұйдiң жетектеткен, Кез болдым Шөже деген бәле-дауға (2.81).
Ақын атынан берiлген кiрiспе баяндаулар кеңiрек айтыстың бас-аяғын жинақтап, бiр жұйемен қайта жырлау кезiнде оған көркемдiк жаңа сипат берiмен қатар сол айтыстың алғы шарттарын да қамтып, кеңiнен тұсiндiре қңгiмелейдi. Айтыс қорында озық көркем туынды дәрежесiне жеткен бiрнеше айтыс ұлгiлерi бар. Олардың қатарына: «Әсет пен Ырысыжан», «Бiржан мен Сара», «Шөже мен Балта», «Тұбек пен Қарқабат», «Сегiз сал мен Өлбай қыз», «Молда мұса мен Манат қыз», «Мансұр мен Дәме», «Балқия мен Сәрсенбай», «Орынбай мен Шөже», «Кеншiнбай мен Айсұлу», «Құлманбет мен Жамбыл», «Сарбас пен Жамбыл» айтыстарын атай аламыз. Айтысты қашаннан-ақ қыз, әйелдердiң бас бостандығы мәселесi шешушi кұрделi өзектi тақырып болып келген. Ақын қыз қаншалықты тапқыр да шешен болса, оның бас еркi болмай, өз теңiне қосыла алмауы айтыстың өзектi тақырыбына айналған. Осындай қлеуметтiк мқнi мен көркемдiгi астасқан айтыстың бiрi - «Кеншiнбай мен Айсұлу» айтысы деп атай аламыз. Екеуi де шашасына шаң жұқтырмайтын жұйрiк айтыста жеңiлiп көрмеген айтулы ақындар. Кеншiнбай өз елiнен қуғын көрiп Ор бойындағы Жағалыбайлы елiне клiп болыстың хатшысы болып iстеп жұргенде, сол төңiрекке аты шыққан Айсұлу қыздың ақындық даңқын естидi. өз асқан сұлу қызбен айтысуды армандап, ол қызжайын сұрастыра жұрiп, оның айттырған кұйеуiнiң өзiнен жас екенiн естидi. Осы оқиғаларды Кеншiнбай ақын айтысқа қосқан кiрiспесiнде егжейлi-тегжейлi жырға айналдырады. Кеншiнбай осы айтыстың мән-жайын сипаттайтын жырында қызбен қалай жолыққанын, оның сән-салтанатын, тiлге жұйрiк шенедiгiн: Сиыр жыл сырдан шығып бардым Орға, Хат жаздым темiр қалам алып қолға. Жағалыбайлы елiнде бар екен деп Есiттiм ақын қыздың даңқын сонда. Ор өзенiн жағалап, рай келдiм. Ауылын ақын қыздың сұрай келдiм. Сол қызбен айтыспаққа құмар болып, Ауылында таныс боп бiр ай жүрдiм. (.119) - дей келiп, қыздың айтыста бiр сүрiнбей келе жатқанын сұқтана жырлайды. Қыз басындағы қайғының сыр-сипатын да баяндаған белгiсiз бiр жiгiттiң сөзiнде егжейлi-тегжейлi жырға қосады: Ол қыздың еш мiнi жоқ өз басында, Қарасаң хор қызындай тұлғасы да. Он-он бес қыз қошеметке сқндiк ұшiн Ередi барса тойға қыз қасына. Көрген жан iшпей-жемей болады мас, Аққұба бидай өңдi бiр қиғаш қас. өзi нақ осы биыл он жетiде Бойында жалғыз мiнi кұйеуi жас. (2.120)
Кiтапта қисса болар жазған өлең, Шерменде кұнаһар жоқ дегенменен. Баяғы Бақтыбайдың айтысқаны Жатқанда бидай орып Мәйкенменен.(78.129) - деп келетiн сөз басымен басталса, екiншi нұсқасы Мәйке қыздың мына бiр кiрiспесiмен ашылады: Қол жорға қалам алса жөнеледi, Адамға әртүрлі өнер керек едi. Қой жорға ұй арасы бiз бiр жұрген, Азғана хал келгенше жиренедi. Жетпектей көңiлiндегi мақсатына, Айтысқан мәйке қыздың өлеңi едi. (79). Аталған айтыс нұсқаларын салыстыра келгенде, Бұл екеуiнiң мазмұндық жағынан көптеген iшкi ұқсастықтары болса да, ең алдымен Бұлардың авторлық баяндаулары мен көлемiнiң әртүрлі екенi байқалады. Мәйке қыздың атынан баяндалатын соңғы вариантты Бақтыбай ақынның көлемдiк кiрiспе толғауы жұр, соған қарағанда Бұл екi нұсқаның кеңiрек бiрiктiрiлген қосында варианты секiлдi. Сондықтан Бұл жәйт ақынның ( бiрi Бақтыбайдың, екiншiсi - Мәйке қыздың айтуынан) атынан таралтған бiр айтыстың ел арасында көп уақыт бойы жеке-жеке айтылып келiп, бiр сағадан қайта түйiсу жолдарын да әдемi аңғартқандай. Бақтыбай мен Мәйке қыз айтысының соңғы көлемдi нұсқасында екi ақынның арнайы кездесiп, бетпе-бет қағысуына себеп болған жағдайлар мен содан туындаған оқиғалар жүйесi бас-аяғы тұтас композициялық бiр өрiмге бағындырыла баяндалған. Шынынды да, Бұларды жұйелi жыр, не ұзақ хикая секiлдi етiп тұтастырып тұрған дәнекер не дегенде, мқселе тұйiнi сол айтыстың оқиғаға құрылған өзектi мазмұнына келiп тiреледi. Бақтыбай ақын қйелiнiң қырсыздығынан шаруасы оңға баспай жұрсе керек. Бiрде ол ел аралап келсе, еккен егiнiнiң бiр бөлiгiн елдiң малы жеп кетiптi. Қалған аз ғана егiнiн орып алу ұшiн ақын аяғына шоқайын, ұстiне жыртық тонын киiп, маңдайындағы жалғыз сиырына мiнiп, егiн басына барады. Ораққа ендi кiрiсе бергенде, артынан бiр хабаршы жiгiт келiп, шеттен бiр ақын қыздың Бақтыбайды қдейi iздеп келгенiн, осы жолы айтысып жеңбесең, саған бiр кқдiк дегендi айтады. Сөйткенше болмай, қасына бiр топ серiктерiмен егiн басына қыздың өзi де жетiп келедi. Сөйтiп егiн басында айтыс басталып кетедi. Бақтыбай шындықтан Бұлтармай, басындағы жоқшылық тақсiретi мен мқн-жайын жасырмай сөйлейдi. Ақын қыз жiгiт басындағы жағдайды толық тұсiнiп, екеуi тұрмыс құрмаққа бел байласады. Бақтыбай өз елiнiң басшыларына мұң-зарын шағып жұрiп, қыздың айттырылған жерiне қалың малын қайтартып, бас бiрiктiредi. Осы оқиғаның бәрiн ол өлең жолдарымен өрiп, Бұл айтыс- кiрiспе-түсiнiгi, оқиғасы, қорытындысы бар дастан-хикая секiлдi ел iшiне тарайды. Осы iспеттес айтыстың туу, аяқталу жқйтiн жұйе-жұйемен баяндайтын екi ақынның қосымша тұсiндiрмелерiн қосып бiрiктiре жырлау-кейiнгi ақын-жыршылардың ұлесiне тиген сияқты. Соның нәтижесiнде айтыстың кейбiр кезеңдерi әдейi сұрыпталып ықшамдалса, кей жерлерi қажеттi деректермен толысып кеңейе тұскен. Бұл ерекшелiк айтыс өлеңдерiн тудырушы ақындар мен оның кейiннен елге таратып, қайта жырлаушылардың iлгерi-кейiнгi жалғасып келген мiндет-мақсаттарының арақатысын да танытса керек. Осындай сипат сол Бақтыбай мен Мәйке, Мансұр мен Дәме, Түбек пен Қарқабат, Бiржан мен Сара, Әсет пен Ырысжан, Ыбырай мен Доскей тәрiздi сұбелi айтыстардан да мол ұшырасады. Сондықтан мұны жалпы қазақ айтыстарының көбiнiң жанрлық табиғатын белгiлейтiн басты бiр ерекшелiгi деп көрсеткен жөн. Ел өмiрiнде ара-тұра болса да көршiлес елдер ақындарының өзара айтысуы да орын алып келген. Соның бiр көркем де көрнектi ұлгiсi - Сүйiнбай мен Қатаған айтысы. Сүйiнбай ақынның өлеңдерi мен айтыстары оның iшiнде жоғарыда аталған айтысты да қоса жариялаған Фатима Сабитова мен Iлияс Жансүгiров осы айтыс туралы: «Бұл 1873 жылдары Орман Манаптың асындағы айтыс. Сұйiнбай, Қатаған сөздерi бұрынғы қазақ, қырғыз елiнiң ескi аулы керегiне жараған сөздер. Кезiнде Бұл ақындардың тiлi екi елдiң бiрi-бiрi шапқан қорығындағы найзасынан да қылышынан да кем болмаған. Бұл сөздер бүгiнгi екi ұлттың еңбекшiлерiне тек ескi дұниенiң бiр жұрнағы есебiнде ғана көрiнедi. Бұл сөздердiң құны сол кездегi заманның қлеумет тiршiлiгiндегi қайшылықтарды ақындар тiлi арқылы тексеруге санауға қорытындыға керектi болатын ескi мұралар» (80.60) - деп көрсеткен. Алайда Сүйiнбай шығармашылығын әсiресе оның Қатаған айтысын арнайы зерттеген белгiлi әдебиетшi-ғалым С.Садырбаев аталған айтыстың 1848 жылы өткенiн Қазғыстан ғылым академиясының тiл және әдебиет институтында сақталған қолжазба негiзiнде дәлелдеп айтыс тарихына орай ол былай деп жазады: «1847 жылы Шыңғысханнан тараған төре тұқымдары (кейде қазақ сұлтандары деп аталады) мен қазақ манаптарының арасында биiкке таласқан әдiлетсiз соғыс басталады. Арада көптеген кескiленген ұрыстар болады. Ақыры төре сұлтандары осы соғыста қырғыздардың қолына тұсiп, өлiм жазасына бұйырылады. Осы бiр көңiлсiз трагедиялы уақиғадан соң арада бiр жыл өтедi: ендi екi елдiң арасында өкпе-наз қалмасын, достық, туысқандық салтымызды сақтап, Ыстықкөлдiң жэағасына ат жарыстырып, қыз қуып, ақындарымызды айтыстырып, тамашаласып тарасалық, -деген екi жақтан ұсыныс болады. Осыған орай 1848 жылы жазда уағл-далы жерде жетi кұнге созылған ас болады. Сол асқа арнаулы шақырумен атақты Сүйiнбай, Бөлтiрiк шешен және Тезек төре қатынасады. Аталған асты Қара Бәйтiк басқарады.» (81.) - деп жазды. Бұл соңғы деректiң дұрыстығын Сұйiнбайдың айтыс болар алдындағы арнау өлеңiнен де аңғаруға болады. Бұнда ақын өз жырын, ең алдымен Орман ханға (1792.1854) арнап, келiп ем сәлемдесiп Орман ханға, деуiне қарағанда, сол айтыс өткен тұста Орман Ниязбеков әлi тiрi. Сол себептен осы деректiң дұрыстығы күмән туғызбайды деп санаймыз. Асқа келген құрметтi қонақтарды кұтiп алған Бәйтiк манап Сүйiнбайдың жөнiн сұрап бiлiсiмен, ақын болсаң отырмастан бiр ауыз өлең айт.- деп Ұсыныс жасағанда, Сүйiнбай қолма-қол былай дептi: Жүйрiктер қосылмаған қою шаңға, Қосылар қыран бұркiт қашқан аңға. Хан Жантай, қара Бәйтiк әтекеме. Келiп ем амандаса Орман ханға. Арғы атаң ер Әтiке батыр Жантай, Басыңа кидiң бөрiк қызыл алты ай. Қанаттас қырғыз елiн көрмек ұшiн, Боларын астың кұттiк дқл алты ай. Бас қосқан екi халық ұлы жиын. Келген соң сөйлеу керек сөзден қайтпай. Қол жайып құран оқып кеткендерге, Аруығын атап қырғыз келдiм жоқтай. (82.110-111) - дегенде, қырғыз манаптары: Не тiлейсiң? - деп сұрапты. Бұған Сүйiнбай не алғысы келгенiн айтыпты. Бiрақ олар мұның бәрiн бiздiң ақынды жеңсең ғана аласың,- дептi. Сонда Бәйтiктiң тасасында отырған Қатаған ақын домбырасын алып, айтысты бастап кетiптi. Қырғызды көп деп мақтаған Қатаған, Сүйiнбайдың нөсердей құйылған уәждi сөзiнен тiзе бұгiп жеңiледi. Сонда қара Бәйтiк айтысты әдiл қорытындылады: Ботам, Сүйiнбай, сен жеңдiң, Қатаған жеңiлдi. Қатаған көпiн деп мақтанды, аттың тұгiндей көп қазақтан қырғыз қашан көп болып едi, бiрақ қазақ ала ауыз ел. Әттең сен соны айпадың, Қатаған, дептi. Сөйтiп Сүйiнбай ақын елiне мол олжамен келген көрiнедi. Мұндағы үйiп-төгiп айтқан сындарда : «әрбiр елдiң кқсiбiндегi, салт-санасындағы, дұниетанымындағы ерекшелiк салыстырмалы тұрде өте анық көрiнедi. Бiрақ Бұл ретте айтыс шыншыл табиғатымен қсте жаза баспайды. Қандай әрiптестiң дқлелдi қоюлатып, қсiрелеп, төндiрiп айтқан сын мысқылы жауапсыз қалмайды. Түптiң түбiнде мұндай сайыстағы сын жалпы халыққа емес, сол халықтың тiршiлiк қалыбындағы кемшiлiктерге қарата айтылған болатынң (83.79). Айтыстың қоиғалы сюжеттiк туындыларының бiр қатары Тезек төренiң атына байланысты. Олар: Тезек, Түбек, Құлманет, Тезек пен Сүйiнбай, Тезек пен Бақтыбай айтыстары. Айтыста бас-аяғы жинақы желiлi оқиғаға құрылған. Көркем туынды iспеттес. Тезек патшаға жан-тқнiмен берiлген айлалы қкiм, озбыр төре. Сүйінбай ақын келген күнi Төренiң тоқымы кепейтiн екi ұрысы бiрдей қолға тұсiп қара жамылып отырса керек. Бiр қағарлық ақындығы бар Тезек төре Ордаға ұрықсатсыз кiрдiң дегендi сылтауратып, Сүйiнбай ақынның ат-тоның оңай олжа ету мақсатымен: Осындай хан атамның хандығы бар, Ескiнiң сол себептен жарлығы бар. Тiнтушiдей ордаға басып кiрiп, Ажалына асыққан байғұс мұндар.- деп табан астында бқле қарап, өлтiруге ойы кеткен Сүйiнбай: Ассалаумағалейкум, Тезек төре, Елде жылқы қоймаған кезек төре. Сқлемге келген кiсiнiң атын алып, Елде кiсi қалмапты, әттеген-ай. Хан тезек төремiн деп дүрiлдейсiң, Қожаны ақ сәлделi пiрiм дейсiң, Үйiңе жан келдi ме Бапы келсе, Әкең келген немедей күлiмдейсiң. Жалғыз атын жарлының сыпырып ап, Жүрсiң Төре кедейге зорлық қылып. (2.127) - деп бар мiнiн бетке айтып, батыл шенейдi. Тартымды мазмұнға құрылған айтыста Сүйінбай Тезек төренi әшкереу мақсатында мысал айтыс үлгiсiнде қолданады. Сүйiнбайды өз жағына шығарып алу ниетiмен мiнiске деп берген сары ат туралы Тезек төреге: Тақсыр-ау Бұл бергенiң сары ат па едi? Аузында бiр тiсi жоқ кәрi ат па едi? Кiрпiгiне қарасам, қурап қапты, ТҰсында Абылайдың бар ат па едi? О, тақсыр Сүйiнбайды деме бекер, Мұны мiнiп заман жоқ елге жетер. Iлесiп Абылайдың бақ дәулетi Мұны берсең менiмен бiрге кетер, - дей келе, өзi сары ат болып:
Жас кұнiмде болып ем ерге қанат. Талай құда келгенде талай досы, Бермеп пе едi хан Тезек менi қалап. Мойнымнан жал, бойымнан қлiм кеттi, Әл кеткен соң өзiмнен кәрiлiк жеттi. Ала жаздай бойыма шыр бiтпейдi, өкпе тұстан қыс болса суық өттi. (2.129) - деп мысал айтыс ұлгiсiн шебер қолданады. Келесi реттер қаракер атын берген Тезекке Сүйiнбай тағы осы әдiстi қолдана жауап бередi. Тезек төренiң атына байланысты туған шығармалардан мазмұны өтрiклiгi мен көркемдiк сипаттары жағынан тағы бiр оқшау тұратыны - Бақтыбай мен Тезек айтысы. айтыс жоғарыда талданып кеткен туындылардай, көркем баяндау, сюжеттiк оқиғаға құрылған. Бақтыбайдың тезек төреге келуi оның ақын болып жаңа таныла бастаған кезi болса керек. Бақтыбай сөздерiне риза болған Тезек Бақтыбай сен ақын екенсiң, ақындығыңа көзiм жеттi. Мынау ақ дәнекер Жарылқамыс деген сорлының әйелi едi. Шашын тарап, күнге қарап отырғанда, кездесiп, сұлулығына мен қызығып, хандығыма Бұл қызығып, кұшпен тартып алып едiм. Осы ханымда мақта, десе керек. Бақтыбай қыл үстiнде iлiнiп тұрған өз халiн баяндайды: Биеке-ау мен барармын шындығына, Шын айт деп отырсыз ғой қолға тұскен Мұсәпiр мен сияқты мұллығыңа. Дұние-ай, шын-шынынан айтар едiм, Мен байғұс сорым қайнап қаламын ғой. Төренiң басты алатын сұмдығына.- деп алдынан өтiп алады да, төренiң ел iшiндегi сан алуан зорлық зомбылығымен шектен тыс зұлымдығы тiзiп айтып, осының бәрi сiздiң әдiл заңыңыздың жемiсi деп мысқылдайды. Қыза келе Бұл әшкерелеу ашщы кекесiн өтикiр сықаққа ауысады. Сiздiкi ғой тақсыр-ау, жинап жұрген малымыз, Жарайтын сұлу жарымыз. Адам тұгiл у атар, қара тасты зәрiңiз. аузыңызға қарадық, Абақ, тарақ - бәрiмiз. Күшiгiн жеген қасқырдай, Пақырға жетер әлiңiз. (2.108) - деп өлтiре түйрейдi. Мұндай желiлi айтыстардың денi қйел теңсiздiгi. Бай шондарларды қшкерелеу, ру тартысы тәрiздi тақырыпқа құрылған. Айтысты жырлаушы халық болсын жеке автор болсын көптiң жұрегiне ұялаған көкейдегi ащы сырды қозғайтын мазмұнды айтыстарды ұмытпай жырлап, кезiндегi дастан, эпос дәрежесiне дейiн көтерген. Бiр кездерi айтысқан ақындар сөз бқсекесiн құлақтан-құлаққа естiп алып, оны өзiнше жырлау, өз сезiмiнше жанына жақындатып жырлау дәстүрi де бар. Айтыста қазақ қыздарының бас бостандығын көксеп, өз сұйгенiне қосылуды армандау талабымен ескi әдет-ғұрып, салт-сана, қасiресе әменгерлiк жолына қарсы тұру әрекетi тағы бiр топ айтыстың ұзiлмес мазмұн желiсiн құрап келген. Осы ретте халық қдебиетiнiң озық туындысы - Бiржан мен Сара айтысына тоқтала кетудi жөн көрдiк. Бiржан, Сара айтысы өзiнiң ғажайып көркемдiк сипаттарымен қатар сол кездегi сан алуан қлеуметтiк мқселелердi: қоғамдағы адамдардың iс-әрекетi мен мiнез құлқы, әдiлеттiлiк пен зұлымдылық, жақсылық пен жамандық секiлдi кұрделi жайттарды жырмен өрнектеген асыл мұра. Бiржан мен Сара айтысы болды ма қлде болмады ма деген талас-тартысты пiкiрлердiң ауық-ауық баспа бетiнде жарияланып келуiнiң өзi Бұл шығарманың қдебиет тарихында елеулi орын алатынын да айқын танытса керек. Бiржан-Сара айтысының болу болмауы туралы сөзқарас ұшеу болды. Бiрiншiсi: айтыстың болғандығы туралы, екiншiсi айтыс шығарушы Әрiп Тәңiрбергенұлы, үшiншiсi - айтыс болған, кейiннен Әрiп ақын оны өзiнше жырлаған. Бұл көркем туынды жайында көптеген зерттеушiлер ойларын сарапқа салды. С.Мұқанов пе М.Әуезов Әрiптi редакциялаушы, өңдеуше ретiнде танып, баға бередi. (84). Ойы терең әдебиет зерттеушiсi Қ.Мұхаметханұлы: «Сөйтiп, Бiржан - Сара айтысы дәл Ахаң (А.Байтұрсынов. Г.М.) айтқандай, бiр ақын екi ақының айтысқаны қылып, яғни Әрiп ақынның Бiржан мен Сараны айтыстырып, өз ойынан шығарған шығармасы болады.ң (85.57) - деген қорытындыға келедi. Әрiп ақын шығармашылығын арнайы зерттеушi Б.Ерденбеков осы айтыс турасында ғасырға жуық дау отына су құятындай , салиқалы пiкiр айтады: «Осы айтыс оқиғасын басты тақырыптық нысана етiп Бiржан мен Сараның айтысын сюжеттiк тартыс құрып, көркем дұниеге айналдырған Әрiп Тәңiрбергенұлы. Әрiптiң орны тек өңдеп, бастырушы қатарында емес, одан ана ғұрлым жоғары. Ауыз қдебиетiнң ұлгiсiн толықтырып, өзiндiк қоспалар қосып, айтысты көркем туындыға айналдырып, жырлаушы дәрежесiнде көрiнедi.ң (86.43-44.). Бұл байламның дұрыстығына көзiмiздi жеткiзе отыра, бiз де толығымен қосыламыз. Бiржан Сара айтысының табиғатына тоқтала кететiн болсақ: «Бiржан Сара - оқиғалы сюжетке құрылған көркем туындыға келедi.ң (86.34.) Айтыс жазба әдеби туындыдағыдай композициялық сатыларға құрылған: оқиғаның басталуы, сюжеттiк тартыс, даму, шиеленiс, шарықтау шегi, шешiм, пролог. Сөз жарысы тапқырлық пен шешендiк, пiкiр-таласы бүкiл айтыстың өн бойынан өрiле жалғасып, бiр сқтте солғын тартып бәсеңдемей, үнемi бiрiнен соң бiрi еселеп артып ұдей отырады. Ара тұра бұлар қалыпты айтыс тұрiн сақтап, өз елiнiң байлық салтанаты мен сән-сәулетiн жұрт басқарған жақсы жайсаңдарының әдiлдiгi мен билiк төрелiгiн айтып, жарысқа тұседi. Рас, ақындар өз елiндегi кейбiр қайырымсыз байлар мен билердi асыра дәрiптеп көтере мақтағанда, олардың қдiлетсiз iстерiн көрмей, бiлмей отырған жоқ, мұны Бұлар өзiнiң мерейiн арттырып, қарсыласының руын әдейi кемсiту үшiн қалыпты ақындық тәсiл ретiнде қолданады. Айталық Бiржан сал осындай оймен өөз елiндегi бай мен би болыстарды шетiнен тiзiп мақтағанда, Сараға мұндай кемеңгер кiсiлерiң бар болса да олар шетiнен iске алғысыз дегендi айтады. Халыққа тiзесi батқан би-болыстардан Жанайдар, Тұрсын, Жанай, Досан, Қанай, Мұса, Шормандарды атай келiп, ол Бұлардың сән салтанатымен атақ-дәрежесiн аспанға көтерiп, асыра сипатайды: өл тумас Қазанқаптай ата-ұлынан Тұқымы дегдар шыққан жатынынан. Полковник шен алады туа сала, Шырылдап бала тұскен қатынынан. Адамның ақиығы қажы Құнанбай Сан жұйрiк салт еткен жоқ бiр сын алмай. Найманның қулиесi батыр Барақ Iшқұса болып кеткен тұк қыла алмай! (85.146).
Ей, бiржан, шыдамаймын қылығыңа, Мақтанба, Құсбек, Сартай ұлығыңа Үстiне жаман тайды сомдап қоссам, Барақтың пар келмейдi сынығына. Ақ найман Қожамбеткен арың жетпес, Төртуыл Қаратайдан қзақ өтпес. Көк жарлы Сары жомарттай қайсының бар Қызығы мысыр шаїардай естен кетпес. Сал Бiлжан мақтансаңшы тұбiн ойлай Арғының бәрiн бiлем бiрiн қоймай. Кұнiнде-ақ болып тұрған ел Бұлiндi Тобықты быт-шыт болды ұрiккен қойдай! (85.148). Шығарманың шешiлiп аяқталуы да аяулы Сара ақынның бас босп-тандығы мен азаматтығына келiп тiреледi. айтыс басында Бiржан көтерген Бұл өзектi мқселе жауабында өз далғасын таппай аяқсыз қалса да, айтыс соңынды бiрден бiр шешушi мқнге ие болады. Сонымен аталған шығармадан сол тұстағы халық өмiрiнiң шындығы мен қазақ қыздарының басындағы теңсiздiк мқселесi әлеуметтiк тұрғыда жан-жақты ашылып, көркем бейнеленгенiн көремiз. Бұдан ел iшiндегi би-болыс, әкiмдердiң сан қилы жауыздық зұлымдықтары да батыл қшкереленiп өз бағасын алған. Сондай-ақ адам бойындағы жақсы да жаман сан түрлі мiнез құлық iс әрекеттер сарапталып, олардың өмiрдегi орны да дұрыс ашылып көрсетiлген. Айстың осындай ғажап көркем туынды дәрежесiне жету жолында саңылақ ақын Ә.Тәңiрбергенұлының еңбегi айрықша зор. Келесi бiр тоқталатын айтысымыз «Молда Мұса мен Манат қыз». «Молда Мұса мен Манат қыз» айтысы өзiнiң құрылыс тұзiлiм мазмұндық ерекшелiктерiмен де өзге айтыстан бөлiнiп дараланады. Бұл аталған айтыста жазбаша және ауызекi айтысу дәстүрi астасып, қатар кезектесе қолданылған. Алғаш Мода мұса мен Манат қызға оның ақылы мен көркi жарасқан келiстi де көркем мiнездерiн, қсем сұлулығын төгiлте сипаттап көңiл бiлдiрiп хат жазады, бiрақ қыз Мұса молданың кедейлiгi мен жасы ұлкендiгiн ескертiп, ыңғай бере қоймайды. Екi рет өлеңмен хабарласқан Бұл екеуi бiр тойда бетпе-бет айтысып, сол тұнi қосылып қашып кетедi. Осы оқиғаның бәрi қдемi, нақышты баяндаулармен келсiтi диалогтармен құрылған. Сонымен Молда Мұса мен Манат қыз айтысы - ел өмiрiнң шындық көрiнiстерiн молынан қамтып көрсететiн шынайы туынды. Бұдан сол дқуiрдегi адамдардың өмiрге көзқарас қарым-қатынастары мен тұрмыс - тiршiлiк салты-әдет-ғұрпы мен Ұғым-тұсiнiктерi де айқын аңғарылады. Сюжеттiк желiге құрылған келесi бiр айтысымыз - «Әсет пен Ырысжан» айтысы. Аталған айтыс Бiржан Сара, Молда Мұса мен Манат қаз, Бақтыбай мен Тезек т.б., айтыстарындай бiрнеше оқиғалы тартысты, мазмұнды туынды емес, «Әсет, Ырысжан» айтысы тек бiр оқиғаны екеуiнiң айтысқаны туралы баяндайды. Айтыс Әсет атынан баяндалады. Айтыс барысында екi ақын сол тұста етек алған ру талас-тартысына әдейi бармай, оған жаңа сипат, тың мазмұн беруге талпынады. айтыс Әсет ақынның кiрiспе тұсiнiгiнен басталады: Аспанда ай бiрдей ме жұлдызбенен, Шын кқмшат бөрiк киген қҰндызбенен. Жолықпай теңдесiне Ұнаспайды, Қоңыр қаз жапалаққа iлгiзбеген... Кешегi ел қыдырған есер шақта Айтыстым асқан жүйрiк бiр қызбенен. (85.218) - дей келе, одан әрi Ырысжанмен кездескенге дейiнгi оқиғаны суреттейдi. Айтыс бастан аяқ Әсет ақынның жырлауымен өлеңмен өрiлiп отырады. Шығарма Әсет ақынның баяндауымен жазба әдебиет үлгiсi дәрежесiне дейiн көтерiлген көркем туынды деп бағалай аламыз. Осындай желiлi оқиғаға құрылған көркем айтыстар қлi де жетерлiк. Бiрақ бiз ең таңдаулы дегендерiн ғана бөлiп алып қарастырдық. өңделген айтыс-жазба қдебиет туындыларына бiр табан жақын. Оны жырлаушы халық болсын, жеке ақын болсын авторлық құқыққа ие болатындай биiкке көтерiлген. өңделген айтыс-ел iшiнде жырлана жұрiп, халық поэзиясының дамуына ұлесiн қосты. Көркем шығармадағы айтыс осы өңделген айтыс ұлгiсiнен нәр алып, өз табиғатын айшықтай тұстi. Бұл мәселенi бiз келесi тарауымызда арнайы сөз ететiн боламыз.
жүктеу/скачать 473,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|