Лекция 1 Тіл білімі туралы жалпы түсінік. Тіл білімінің ғылымдар жүйесіндегі орны, басқа ғылым салаларымен байланысы
Лекция 7 Тілдердің типологиялық топтастырылуы, Тіл типі, тілдегі тип
жүктеу/скачать 1,22 Mb. Pdf көрінісі
|
| Лекция 7
Тілдердің типологиялық топтастырылуы, Тіл типі, тілдегі тип, типология. Лингвистикада ежелден классификациялардың екі түрі кездеседі: типологиялық (немесе морфологиялық) және генеалогиялық (немесе генетикалық). Тарихи тұрғыда бұл екі классификация бір-бірімен тығыз байланысты және бір уақытта пайда болған. Материалды сәйкестікті ескеретін генеалогиялық классификацияға қарағанда типологиялық классификация тілдердің құрылымының сәйкестігіне назар аударады. Құрылым сәйкестігі – бұл тіл ағзасының принциптерінің ұқсастығына негізделген сәйкестік. Мәселен, құрылым сәйкестігінде материалды ұқсастықсыз-ақ болгар тілі мен швед тілдерінің белгілі бір артикльдерін жинақтау әдісі байқалады. Мына сөздерді салыстырып көрейік: человекь «адам», гората «орман», млякото «сүт» (бұл сөздер артикльсіз человек, гора, молоко болып келеді) және швед тілінде mannen «адам», skogen «орман», mjulken «сүт» (артикльсіз man, skog, mjulk болады). Берілген сөздердің артикльдерінің қосылу (бірігу) типі бірізді, постпозитивті. Басқа тілдерде, мәселен, француз, ағылшын тілдерінде артикльдің препозитивті типі пайдаланылады. Сонымен қатар, материалды жағынан ұқсас элементтер типологиялық жағынан басқа-басқа болуы мүмкін. Румын және француз артикльдері бір ғана сілтеу есімдігіне барып тіреледі, дегенмен құрылымдық қатынаста румын артиклі – постпозитивті, ал француз тілі – препозитивті, сондықтан типологиялық тұрғыда румын артиклі француз артиклімен емес, болгар және швед артикльдерімен бірігеді. Типологиялық ұқсастық тілдің әр деңгейінде (фонетикалық, синтаксистік, морфологиялық) көрініс табады. Фонетикалық деңгейде вокалды немесе консонантты дыбыстық қатарлы тілдерде типологиялық шектеусіздік кездеседі. Вокалды тілдер деп дауысты фонемалардың сандық қатынаста дыбыстық құрылымның жартысын немесе үштен бір бөлігін құрайтын тілдерді айтамыз, ал фонема жүйесінде басты рөл атқарады. Ал консонантты тілдер типінде, керісінше, дауыссыздар басты рөл атқарады. Вокалды тілдер қатарына ежелгі орыс тілі, ағылшын, француз тілдері жатады; ал консонантты тілдерге – орыс, поляк тілдері жатады. Тілдер бір типологиялық топқа морфологиялық ұқсастықтар негізінде біріктіріле алады. Бұл жағдайда типологиялық классификация морфологиялық деп аталады. Дәл осы типті классификация анағұрлым танымал, әрі кең таралған классификация екендігін атап өту керек, сондықтан «типологиялық классификация» және «морфологиялық классификация» терминдері жиі бөлінбей қолданылады. Дегенмен, бірінші терминнің ұғымы екіншігі қарағанда кең екендігін білуіміз қажет. Морфологиялық классификация түрлі белгілерде құрыла алады. Ең басты екеуіне тоқталсақ. Тілде қолданылатын морфемалар типі және олардың сөзде бірігу сипаттамасы. Осындай белгілерден тілдер төрт топқа бөлінеді: 1) изолирующие немесе аморфты; 2) агглютинативті; 3) флективті; 4) инкорпоративті немесе полисинтетикалық. Тілдердің бірінші типі сөздерінің өзгермейтіндігімен ерекшеленеді, сөйлемде сөздер орын тәртібі арқылы көрінеді. Әдетте, сөздер түбірге немесе сөз тудырушы жұрнақтарға тең келеді, сондықтан мұндай типті тілдерге көбінде «түбір негізді тілдер» деген терминді қолданады. Сөздердің орын тәртібінен өзге, сөйлемдегі сөздерді байланыстыру үшін түбір сөздер де қолданылады, олар предлог немесе союз қызметтерін атқарады. Сөздерде грамматикалық мағыналарды білдіретін сөз өзгергіш жұрнақтар болмағандықтан сөз таптары болмайды. Бір ғана сөз пәнді, пәннің қасиетін және контекстке қарай әрекетін де білдіріп жатады. Бірақ аморфты тілдер ешбір көне жазба ескерткіштерде көрініс таппаған. Тек аморфты тілдерге жақын тілдер ғана бар. Мәселен, олардың қатарында въетнам, ежелгі қытай немесе Батыс Африканың біршама тілдері бар. Аморфты тілдердің қасиетін қытай тіліндегі мысалмен көрсетейік: ча во бу хэ. Мұндағы бар төрт сөз де түбір сөздер. Ча сөзі «шай», во – «мен», бу – «жоқ», хэ – «ішу». Барлығы бірге «мен шай ішпеймін» деген мағына береді. Мысалдағы сөздер арасындағы байланыс орын тәртібі арқылы көрінеді. Қазіргі қытай тілінде бәрі бірдей түбір сөздер емес. Кейбір сөздер қызметтік элементтерге айналып, сөз тудырушы суффикстер немесе сөздер арасындағы қатынастар көрсеткіші ретінде қолданылады. Мысалы, өткен шақ арнайы ла шылауы арқылы беріледі: во шо-ла – «мен сөйледім». Аморфтылық – бұл форма мүлдем жоқ деген сөз емес, аморфтылық – тек сыртқы көрінісінің ғана өзгермеуі, себебі сөз тіркесі мен сөйлемнің де формасы бар, сондықтан да «аморфты» терминін барлық лингвистер қолдана бермейді. Екінші «изолированный» термині алдыңғы терминнен толық сәйкес келмейді. Аты айтып тұрғандай сөйлемдегі сөздердің бір-біріне тәуелсіз екендігін байқатады. Бірқатар ғалымдардың пікірінше изолированный тілдердің аморфты тілдермен салыстырғанда біріншісінің екеіншісінен бір ерекшелігі бар екендігі көрінеді. Ихзолированный тілдер сөз тудырғыш формаға ие, олар ашық түрде күйі, әрекеті мен пәнін білдіретін мағыналы сөздердің класстарын білдіре алады. Тілдердің екінші тобы агглютинативті деп аталады. Бұл топқа түркі тілдері мен банту тілдері жатады. Аморфты тілдерден сөз тудырушы және сөз түрлендіруші жұрнақтарымен ерекшеленеді. Түбір мен жұрнақтар арасындағы байланыс агглютинативті тілдерді флективті тілдерден ерекшелейтін өзіндік қасиетке ие. Олар келесідей көрініс табады. Біріншіден, барлық морфемалар фонетикалық заңдылықтарға сәйкес бірнеше нұсқалармен беріледі. Мысалы, қырғыз тіліндегі көпше түр аффикстерінің нұсқалары үндестік заңы бойынша анықталады: егер дауысты түбір алдыңғы дауысты қатарға жатса, онда аффикстердің дауыстысы да сол қатардан болады. Әрі қарай морфемаларда ішкі флексиялардың алмасуы кездеспейді. Екіншіден, жалғамалы тілдердің жұрнақтары тек бір ғана мағына білдіреді. Сонымен, септік, көптік, тәуелдік мағыналарды білдіруде орындары тұрақты әрі бірінен соң бірі орналасқан үш жұрнақ қолданылады: жүктеу/скачать 1,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|