Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
ұшырып, астынан ит жүгіртіп"
жүктеу/скачать 0,61 Mb. Pdf көрінісі
|
Н. У ЛИ лы фразеология ж не тілдік норма Алматы 1 Н. У (1)
| ұшырып, астынан ит жүгіртіп" түрінде, толық күйде айтылатыны
белгілі. Жазушы екінші орамдағы қайталанбайтын сыңарды (ұшыр- етістігін) түсіріп, тұрақты сөз тұрпатын ықшамдаудың әдеттен тыс жаңаша түрін жасайды.Тағы бір мысал: "Оның рас-ау, бірақ Алшынбайдың жазғы жайлауы ары шалқын, ұзан кетеді. Бару, келудің жолы алыстап, мойны қашықтаған соң, жүріс ауыр болады" ("Абай жолы"). Дағды қолданысты жер мойны қашық, алыс, шалғай... түрінде айтылса, бұл құрылымда тұрақты сөз сыңарының өзі өзгеріске түскен. Осылайша жазушы бір алуан тұрақты сөз тіркестерін әр қырынан құбылтып, шеберлікпен түрлендіре түскен ықшамдауды ұтымды пайдаланған. Сөйтіп, дағдылы кұбылысты дамыта түсуі – жазушы шеберлігінің, тіл зергерлігінің бір қыры. Фразеологизмдердің лексикалық құрамын жаймалап қолдану – эллипсиске қарама-қарсы құбылыс. Фразеологизмдердің лексикалық құрамына енбейтін, бірақ жалпытілдік қолданыста олармен ілесе айтылып жүретін сөздер болады. Міне, осындай серіктес сөздерді сөйлеуші кейде сөз арасына қыстырып отырады да, фразеологизмнің тілдегі қалыптасқан құрылымын кеңейтіп, етек-жеңін жаймалап жұмсайды. Мысалы:үш салар текемет - үш салар үлкен текемет, ат шантырым жер - ат шаптырым алыс жер, сөзге келмеді - екі сөзге келмеді, бір ауыз сөзге келмеді, тіл қатпады - бір ауыз тіл қатпады, төбесі көкке жетпеді - төбесі көкке аз-ақ (екі елі, сәл) жетпеді т.б. Фразеологизмдердің лексикалык құрамын жаймалап қолданудағы ерекше бір тәсіл - екі бөлек фразеологизмдердің кейбір сыңарларын, әсіресе қайталанатындарын, түсіру арқылы бір бүтін етіп жұмсау. Мысалы, сөйлеу дағдысында шыбын жан, қу жан тәрізді 48 фразеологиялық түйдек кейбір фразеологиялық орамдармен сыйыстырыла жұмсалып, фразеологиялық бір бүтінге айнала бастайды. Мысалы: Ей Қыдырбай, жылаған мен жаны күйген бүгін кеп тұрған. Біз қу жанды шүберекке түйіп кеп тұрмыз, білдің бе? Сен де шараңнан аса берме (М.Әуезов."Түнгі сарын"). Жалпытілдік қолданыста бар мұндай сыйыстыру фразеологизмдердің экспрессиялық ренкін бұрынғыдан да күшейте түседі. жаны шыққанша жанын шүберекке түйді жаны көзіне көрінді шыбын ------ жанын қоярға жер таппады қу ---------------------- жаны күйзелді жаны мұрнының ұшына тақалды жан(ы) аман болса жаны қалмады Жалпытілдік қолданыста фразеологизмнің контоминацияланған нұсқасының лексикалық құрамы серіктес сөздермен тіркесу арқылы да одан әрі жаймалана түсуі ықтимал: бір қу жанды қоярға жер таппай жүргенде; бір ғана шыбын жаның аман болса. Екі бөлек фразеологизмдерді(қужан - жанды шүберекке түю) сыйыстыра қолданудың нәтижесінде пайда болған нұсқа (қу жанды шүберекке түю) тілдік единица статусына ие болған фразеологизм вариантына жата ма, әлде сөз қолданыстағы вариацияға жата ма? Бұл қазақ лексикографиясында әлі толық шешімін таппаған деуге болады. Осымен байланысты кейбір фразеологиялық единицалардың шекарасын айқындау кейде қиындай түседі. Мысалы, жоғарыда көрсетілген фразеологизмдердің "Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде" (1977) жанын шүберекке түйді деген нұсқалары берілген де, бұл фразеологизмдердің қу мен келетін нұсқасы-ау жанын шүберекке түйді берілмеген. Бұл типтес фразеологизмдердің он томдық "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде" де берілуі бірізді емес. жүктеу/скачать 0,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|