Ресей Федерациясы Президентінің экономикалыќ мєселелер

164
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Біраќ сол бір кезеңде, Ресейдегі саяси жєне экономикалыќ
ахуалдың дамуындағы тұраќсыздығы мен болжамсыздығын се-
зіне келгенде жас Ќазаќстанның алдында екінің бірін таңдау тұрды:
не біртұтас рубль аймағын өзінің ойлағанына ќарай баќылап
жєне өзгерістер жасап отырған көршіге єлі де үмітпен ќарап, ең
єуелі Ресейдің мүддесін ќанағаттандыратын жүйенің кепілдігінде
ќала беру; немесе рубльдік «ќорлыќ ќоршауынан» ќұтылу үшін
меншікті валютаны ќабылдап, өз болашағымыздың бүкіл жауап-
кершілігін өз мойнымызға алуға ќарай шешімді ќадам жасау.
Таңдау ауыр еді. Шешім де жеңіл емес. Айналымға енгізілген
валютаның тұраќтылығын саќтау – істің бір жағы болса, ал
ќаржы жүйесін ќұруды таќыр жерден бастау – бұл мүлде басќа
жағдай болатын. Ол уаќытта мемлекетте жеткілікті түрде сєйкес
келетін ќаржы институттары ќұрылмаған болатын, ќаржы ќұрал-
дары болмады, білікті мамандар жетіспеді. Тез арада Ќаржы
министрлігін, Салыќ комитетін, Кеден комитетін, Ұлттыќ банкті
ќұру ќажет болды. Бюджетті өз бетіңмен жоспарлап, талдама
жасауды үйрену ќажет еді. Сонымен бірге, ол кездерде бізде
рыноктыќ ќатынастарға ыңғайластырылған өзіміздің заңнамамыз
болған жоќ. Наќ, осындай ќиын жағдайда біз аса күрделі эконо-
микалыќ мєселелерді шешу үшін түбегейлі ќадамдар жасадыќ.
Неліктен біз сонша ќиналдыќ жєне неге бірден өзіміздің ва-
лютамызды енгізбедік? – деген сұраќты ќою ќисынды-аќ.
Біріншіден, мен мемлекетаралыќ келісім-шарттарға жєне сол кез-
дегі Ресейдің басшыларымен арадағы жеке ќатынастарға сендім.
Рубль аймағы кєсіпорындар мен өнім жеткізушілер арасындағы
мыңдаған байланыстарды саќтап ќалатын еді жєне дағдарысты
жылдамыраќ еңсеруге тигізетін көмегі де үлкен еді. Екіншіден,
бізде валютаны енгізудің тєжірибесі болған жоќ, шет елдерде
банкноттарды басып шығаруға тапсырыс беру үшін де аќша бол-
мады. Сол сияќты өзіміздің банкнот фабрикамыз да болған жоќ.
Бұл – менің алдыма тартылған сабаќ еді, еліміздің болашаќ бас-
шылары содан үйренетін болулары керек. Мемлекет басшыла-
рында дос болмайды, онда тек ел мен халыќтың мүддесі ғана
болады. Тєуелсіз мемлекет өз күшіне сүйенуі жєне барлыќ
ыќтимал ќиындыќтарға күні бұрын дайын болуы керек. Біраќ та
сонымен бірге, осындай барлыќ проблемаларға ќарамастан, мен
Ресей Президенті Б.Н. Ельцинмен ізгі ќарым-ќатынастарды саќ-
тап ќалдым. Біз ол екеуміз, екі жаќты ќатынастардың «Байќо-
ңыр» ғарыш айлағы, Каспийдің табанын бөлу сияќты жєне т.б.
көптеген мєселелерді шештік. Мен, жоғарыда айтылған басќа да
шенеуніктерге кек саќтамаймын. Олар өздерінше Ресейге дұрыс
деп есептегендерін істеді.

Теңге - біздің тєуелсіздік нышанымыз
  165
Ұлттыќ валютаны енгізу
Тєуелсіз мемлекеттің меншікті өз валютасы болуы керек. Мен
ең басынан осыны айќын түсіндім.
1992 жылдың көктемінде мен ұлттыќ валютаны енгізудің
мүмкіндіктерін ќарастыруға тиісті ќұпия комиссия ќұрдым. Ко-
миссия туралы мені ќосќанда небєрі жеті адам білді. Біртұтас
рубль аймағын саќтауға талпынысты жалғастыра отырып, біз
өзіміздің валютамызды енгізуге дайындалдыќ.
Елдің жоғарғы басшылығынан мемлекеттік ќұпиямен тек
Жоғарғы Кеңестің төрағасы С. Єбділдин, Жоғарғы Кеңестің
ќаржы жєне бюджет жөніндегі комитетінің төрағасы С. Тєке-
жанов, Мемлекеттік Ұлттыќ банктің төрағасы Ѓ. Байназаров,
оның орынбасары М. Тұрсынов жєне салынып жатќан Ұлттыќ
банк кєсіпорындары дирекциясының жетекшісі Ќожамұратов та-
ныстырылды.
Осымен ќатар тағы да ќұпия түрде жаңа валютаның дизайны
бойынша жұмыстар жасау маќсатында шығармашылыќ топ ќұрыл-
ды. Ахуалдың бірегейлігі мен жұмыстың сонылығының єсерлі
болғаны сондай, ќатысушылардың өздері, үлкен дарын иелері,
тарихи кезеңнің жауапкершілігі мен маңызын толыќ түсінді.
Суретшілер М. Єлин жєне А. Єузелханов Тимур Сүлейменов-
тың жетекшілігімен банкноттар мен тиындар дизайнының төрт
түрлі нұсќасын жасады. Барлыќ нұсќалар бірінен-бірі асып түсе-
тіндей өте жоғары кєсіби жєне түбегейлі деңгейде жасалынды.
Ұзаќ талќылаулардан кейін біздің халќымыз үшін жєне ќазаќ
мемлекеттігінің ќалыптасуына көп еңбектері сіңген, Ќазаќстан
үшін белгілі жєне тарихи маңызы бар адамдардың кескіндері
бейнеленген нұсќаға тоќтадыќ. Тєуелсіздіктің таңы енді атќан
шағында бұл ұлттыќ маќтаныш сезімін көтеру үшін ќажет бол-
ды. Кеңес өкіметінің кезінде тіпті айтуға тыйым салынған бұл
тұлғаларды тєуелсіздік алғанда ғана марапаттауға мүмкіндік туды.
Осыған байланысты мынадай жағдай есіме түседі. Ең єуелі
суретшілер Бірінші Президент кескінделген яғни менің суретім
салынған банкноттарды ұсынды. Е. Асанбаев, Т. Сүлейменов жєне
Ѓ. Байназаров үшеуі маған ішкі бетінде менің суретім бейнелен-
ген 50 теңгелік купюраны алып келді. Ерік Асанбаев тұрып: «Сіз,
Нұрсұлан Єбішұлы, – тарихи тұлғасыз, еркін Ќазаќстанның бірінші
президентісіз. Осыған сүйене отырып, біз теңгенің бетіне сіздің
суретіңізді орналастыруға ұсыныс жасағымыз келеді», – деді.
Біраќ мен: «мен тарихи тұлғамын ба, жоќ па, оған ұрпаќтар

166
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ќазы болады», – деп жауап бердім. Суретімнің аќшада басылға-
ны ќолайсыз болар, себебі Африка елдерінің билеушілерінен басќа,
көзі тірі мемлекет басшыларының ешќайсысының аќшаға өз су-
реттерін орналастырғанын көргенім жоќ деп, єңгіменің барлы-
ғын ќалжыңға айналдырып жібердім. Бєріміз бірге күлісіп, бұл
нұсќаны алып тастадыќ.
Мен күн сайын кешке ќарай біздің топ жұмыс істеп жатќан
ќала сыртындағы саяжайға келемін. Аќшаның ќалай аталуы
жөнінде бізде үлкен айтыс болды. Оларды «сом», «аќша» немесе
«теңге» деп атау ұсынылды. Менің өзіме «алтын» атауы ұнады.
Аќыр аяғында, орта ғасырлыќ тарихтан, Ќыпшаќ даласының
жерлерінде айналымда болған «тєңгє» деген ќұйма аќшадан
шығарып «теңгеге» тоќтадыќ. Шынында да «деньги», «теңге»
сөздерінің түп-төркіндері бір еді.
Біраќ, аќшаның түрі мен атынан басќа да, бізде үлкен про-
блема болды. Ол кезде Ќазаќстанның өзінің банкнот басатын
фабрикасы болған жоќ, барлығы Мєскеуден єкелінетін. Маман-
дармен аќылдаса келіп, осы бір өзіндік ерекшелігі бар тапсырысты
еуропалыќ елдердің біріне орналастыруға шештік. Таңдау
осы салада үлкен тєжірибе жинаќтаған «Харрисон жєне ұлда-
ры», «Томас Де ля Ру» деп аталатын ағылшын компанияларына
түсті. Бізді банкноттардың сапасы, келісім-шарттың ќаржы жағы
жєне ќұпиялылығы ќанағаттандырды. Ресеймен келісім-шартќа
отыруға ќол жеткен жағдайда, меншікті валютамызды дайын-
дауға кететін шығындар көлемді болып ќана ќоймай, сонымен
бірге ќажетсіз де болушы еді. Біраќ та Ќазаќстанның тапсырыс-
ты шетелге орналастырудан басќа амалы ќалған жоќ еді. Біздің
ќателеспегенімізді уаќыттың өзі көрсетті. Тапсырыс таралымы-
ның дайын болуына ќарай, банкноттар ќұпия түрде республи-
каға жеткізіле бастады.
Алдыңғы тарауда айтылғандай, 1993 жылы ќыркүйекте Ре-
сеймен жєне ТМД-ның басќа да бес елімен рубль аймағын ќұру
ќажеттігі туралы келісімге ќол ќойылған. Ќұжат тек формальды
болып шыќты, сол кездің өзінде-аќ Ресейдің бұл аймаќќа ќандай
да болмасын басќа елді ќосќысы келмейтіні аныќ болды. Біздің
өкілдерімізге алдын ала орындалмайтын шарттар ұсынылған кез-
де, бұл тағы бір рет расталды.
Бір ай өткеннен кейін, 1993 жылы ќарашада, мен өзімнің
Жарлығыммен ұлттыќ валютаны енгізу жөнінде Премьер-Ми-
нистр Сергей Терещенко басќаратын ресми үкімет комиссиясы-
ның ќұрамын аныќтадым. Комиссияға Премьер-Министрдің бірінші

Теңге - біздің тєуелсіздік нышанымыз
  167
орынбасары Д. Сембаев, Ќаржы министрі Е. Дербісов, Экономи-
ка министрі Б. Ізтілеуов, Ұлттыќ банктің төрағасы Ѓ. Байназаров,
Парламент комитетінің төрағасы С. Тєкежанов кірді. Аталған
комиссияға валютаны енгізу жөніндегі барлыќ кешенді шараларға
жауапкершілік жүктелді. Оған шексіз өкілдіктер берілді.
Сонымен бірге Д. Сембаевтің басќаруымен көптеген есептеу-
лерді іске асыратын жұмыс тобы ќұрылды. Мысалы, бізге ќанша
жєне ќандай номиналдағы купюралар керектігі жөнінде күрделі
математикалыќ есептер жасау керек болды. Барлыќ осындай
сұраќтарға байланысты комиссия мүшелері шетелдік сарапшы-
лармен аќылдасып отырды. Мєселен, ағылшын экономисі, док-
тор Пейн бірден бізге Одаќ кезіндегі үйреншікті жиырма бес-
тіктер емес, жиырма теңгеліктер керектігін айтты. Оның есебі
бойынша, бірінші кезеңде аќшаның негізгі массасы айналымға
түсуі керек болды. Одан кейін, сегіз айдың ішінде ќағаз аќшаның
тозатынын есепке ала отырып, єбден тозығы жеткен банкноттар-
ды айырбастау үшін ќанша аќша керектігін есептеп шығарды.
Барлыќ параметрлер бойынша: єрбір номиналдың банкнот саны
бойынша да, сол сияќты ќолма-ќол аќшаның жалпы көлемі мен
ќұнсыздануы бойынша да оның болжамдарының дұрыстығына
кейінірек тєжірибеде көзіміз жетті.
Комиссия мен жұмыс тобының мүшелері валютаны енгізуге
ғана байланысты емес, мемлекеттің аќша-кредит саясатының дербес
жүзеге асуының негіздерін аныќтап алып, валютаның одан єрі
ќызмет ету принциптері мен шарттарын жасауға тиіс болды.
Єртүрлі нұсќалар ќарастырылды. Бірінші нұсќада Ресейде жасал-
ған ќазаќстандыќ рубльдің үш банкнотының 5,10 жєне 50 мың-
дыќ номиналдарын енгізу көзделді. Екінші нұсќа банкноттардың
жоғарғы үш нұсќасын Ресейде шығаруды ойластырды, одан кейін,
Украина мен Белоруссияда жасалғандай, тұраќтанғанға дейін 1-
2 жылға аралыќ ұлттыќ валютаны, ал содан кейін барып ќана
нағыз ұлттыќ валютаны енгізуді ќарастырды. Үшінші нұсќа –
рубльмен жарыстыра ұлттыќ валютаны енгізу. Ал ең соңғы нұсќа
– тікелей теңгені енгізу.
Біз алғашќы үш нұсќаны бізге тиімсіз болғандыќтан жарам-
сыз деп таптыќ. Єуелі аралыќ валютаны, ал бір жылдан кейін –
түпкілікті валютаны енгізіп, тұрғындарды екі жаќќа алаңдатып,
психологиялыќ ќысымға салуға болмайтын еді. Сондыќтан тал-
ќылаудан кейін жұмыс тобы соңғы нұсќаға бірауыздан дауыс
берді, сонымен бірге оның кемшіліктері мен артыќшылыќтарын
да түсіндік.

168
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Артыќшылыќтары айќын болатын. Республика тєуелсіз аќша
кредит саясатын жүргізе алады. Жаңа банкноттарды бірнеше
дєрежедегі ќорғаудың болуы жалған аќша жасаудың
мүмкіндіктерін азайтатын. Ұлттыќ валютаны тікелей енгізгенде
халыќ аќшаларын бір рет ќана айырбастайтын. Оның үстіне
1990 жылғы желтоќсандағы 50 жєне 100 рубль номиналындағы
банкноттарды айырбастаудың машаќаты єлі жадымыздан шыќ-
паған еді.
Ұлттыќ валютаны енгізудің кемшіліктері де болды. Сол ке-
зеңде барлыќ техникалыќ мєселелер аяғына дейін аныќталып
бітпеген болатын. Єсіресе металдан жасалатын майда тиындар
жайы єу бастан ќиындыќ туғызған-ды. Салынып жатќан монета
сарайы тиынның ќажетті мөлшерін жылдың аяғына дейін жасап
шығуға мүлде үлгермеді. Осыған байланысты жұмыс тобы ара-
лыќ шара ретінде ќағаз тиындарды шығаруға, ал одан кейін
барып, монета сарайы дайын болған кезде, айналымға нағыз ме-
талл тиындарды енгізу туралы шешім ќабылдады.
Сонымен бірге теңгені енгізуге байланысты жұмыстар бойын-
ша, біз бұрын тіпті ойланбаған – валюталыќ режим жєне валю-
талыќ бағам сияќты жаңа проблемалар туындады. Өзгермелі
бағамдағы, шектеулі көлемде баќылауға алынатын өзгермелі ба-
ғамдағы, бір валютаға (АЌШ долларына) байланған немесе ва-
люта себетіне байланған тєрізді єр түрлі нұсќалар бойынша «иє»
немесе «жоќ» деп, тағы да талќылаулар басталды. Валюталыќ
рыноктағы басќарылатын өзгермелі бағамның режиміне тоќтал-
дыќ. Егер де елдің резервтегі валюталыќ ќоры валюталыќ бағам-
ды басќаруға жеткілікті болмаған жағдайда, ай сайын 2-3% ќұнсыз-
данатын теңгенің бекітілген бағамын енгізу көзделді. Валютаның
бірыңғай бағамын ќолдану принципті түрде шешілді, біраќ ше-
тел инвесторларының ќатысуымен жекешелендіруді іске асыр-
ғанда валютаның наќты сатып алу мүмкіндіктерінің орнын басќа
да тетіктермен шешу көзделді.
Маңызын біз кейіндеу түсінген тағы бір таңдау – ұлттыќ
валютаның конверсиялануына ќатысты болды. Халыќаралыќ ва-
люта ќорының өкілдері үнемі толыќ конверсиялауды енгізудің
ќажеттігін ылғи да атап көрсетіп отыратын, өйткені бұл ќадам
мемлекеттің валюталыќ режимге араласуын азайтып, сыртќы
сауданы ырыќтандыруға жеткізіп, елді дүниежүзілік экономи-
каға біріктіретін. Сонымен ќатар олар валюталыќ баќылау өзінің
толыќ тиімсіздігін көрсетті, сондыќтан оны ќұрудың ешќандай
мєні жоќ деген пікірде болды. Сонымен бірге Халыќаралыќ ва-

Теңге - біздің тєуелсіздік нышанымыз
  169
люта ќоры сарапшыларының кейбір пікірлерінің дұрыстығын се-
зіне отырып, біз басќа жағынан алғанда, сол кезеңде Шығыс
жєне Орталыќ Еуропаның бірде-бір елінің өз реформаларын бізден
үш жыл бұрын бастағандарына ќарамастан, конверcияланған
валютаны толыќ енгізбегенін білетінбіз. Осы елдердің барлығы
валюталыќ баќылаудың шараларын єртүрлі деңгейде ќалпына
келтіруге мєжбүр болды, өйткені олардың валюталары валюта
рыноктарында алаяќтардың шабуылдарына ұшырады.
Түптеп келгенде, біз бірыңғай валюталыќ бағам ќолдану жєне
ағымдағы есепшот бойынша жүргізілетін операциялар мен шетел
инвесторларының тапќан пайдасын аудартуды ќамтитын көлем-
де ғана теңгені жартылай конверсиялау туралы шешімдер ќабыл-
дадыќ. Өмір осындай таңдаудың дұрыстығын көрсетті. Халыќ-
аралыќ валюта ќоры мамандарының болжамы бойынша 1994
жылдың ќыркүйегінде бір АЌШ долларына шаќќандағы валюта
курсы 150 теңгеге дейін жєне одан кейін 1995 жылдың ќаңтары-
на ќарай – бір АЌШ долларына шаќќанда 200 теңгеге дейін
төмендеуі тиіс болды. Іс жүзінде теңгенің бағамы баяу ќарќын-
мен (айына 3-4% ) төмендеп отырды да, 1996 жылға ќарай бір
АЌШ долларына 70 теңге деңгейінде тұраќтанды.
Біздің еліміздің ұлттыќ валюта шығару мен оның ќызмет
жасауын ќамтамасыз ете алатын ќабілеті 1993 жылы 1 ќараша-
да, Ќазаќстанның алтын валюта резерві туралы мєліметтері жа-
рияланғанда белгілі болды. Мамандардың есептеуінше, ұлттыќ
валютаны енгізу ќарсаңында елдің алтын валюта резерві, ең аз
дегенде, оның импортының үш айлыќ көлеміне тең болуы тиіс
екен. Сол уаќытта Ќазаќстан үшін ол кемінде 500 млн. АЌШ
доллары көлемінде болуы керек болса, бізде сол кездегі алтын
валюта резерві 722,9 млн. АЌШ долларына бағаланды. Біз тең-
гені енгізуге артығымен дайын екенбіз.
Єрине, бүгіндері 25 млрд. АЌШ доллары шамасында болатын
біздің ќазіргі резервімізбен салыстырғанда, бұл сан кісі күлерлік-
тей сияќты. Біраќ сол кезде бұл біздің валютамызды енгізуге
кедергі бола алатын себеп еді.
1993 жылы 3 ќарашада Ресей мен Ќазаќстан делегациялары-
ның жұмысшы кездесуінің хаттамасына екі премьер-министр
С. Терещенко мен В. Черномырдин ќол ќойды. Ќалыптасќан
жағдайда, бірыңғай рубль аймағынан шығудың оңтайлы жолы –
Ќазаќстанның өзіндік аќша таңбаларын енгізуі жєне таяу ара-
ларда аќша жүйесін нығайтуға байланысты шараларды іске асы-
руы екендігін Ресей ресми түрде мойындады.

170
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Тауар айналымының үлкен көлемін ескере отырып, Ресей мен
Ќазаќстанның заңды жєне жеке тұлғалары арасындағы ќолма-
ќол есеп айырысулар рубльмен немесе Ќазаќстанның ұлттыќ
валютасымен іске асырылады, ал көрсетілген есеп айырысулар-
дың тєртібі жеке келісімдермен аныќталады деген ереженің біз
үшін принципті маңызы болды.
Ќазаќстан жағы азаматтарға Ќазаќстанның валютасы мен
Ресейдің рублін рыноктыќ бағам бойынша өзара айырбастай алуға
жағдай туғызу міндеттерін екі жаќ өздеріне алады деген ережені
енгізуді талап етті.
Сөйтіп, теңгені енгізуді рубль аймағының ќолданылуымен
байланыстыра отырып, біз тағы бір проблемаға тап болдыќ. Сол
кезге таман, біздің теңгені енгізу жөніндегі комиссия енді ғана
жұмысын бастаған кезде, Украина, Молдавия, Єзербайжан, Гру-
зия жєне Ќырғызстан өздерінің ұлттыќ валюталарын енгізіп те
ќойған еді, Түркіменстан да өзінің осындай ойы бар екендігін
жариялаған. Сол кездің өзінде бізді ќатты алаңдатќан жағдай,
валютаны енгізудің маңызды шарттарының бірі – айналымнан
алынған кеңестік рубльдерді міндетті түрде Ресейдің Орталыќ
банкіне өткізуді осы мемлекеттердің бірде-бірінің ќамтамасыз етпеуі
еді. Бізбен көршілес елдерде ұлттыќ валютаның енгізілуінен кейін
жай ќағазға айналған, ал теңгені енгізгенге дейін Ќазаќстанда
заңды төлем ќұралы болып тұрған «рубльдік» аќша массасы бізге
ќарай лап бере ме деп ќауіптенгенбіз. Айтќандай-аќ, біздің ќаупіміз
көп ұзамай шындыќќа айналды.
1993 жылы 5 ќарашада мен, ұлттыќ валютаны енгізу ќарса-
ңындағы ќажетті ќадамдардың бірі есебінде, «Аќша жүйесін тұраќ-
тандырудың кезек күттірмейтін шаралары туралы» Жарлыќќа
ќол ќойдым. Мұндай шараның жеделдігі Ќазаќстанның аумағы-
на көрші елдерде айналымнан алынып тасталған кеңестік рубль
банкноттарының заңсыз єкелінуінің күрт өсуімен байланысты
еді. Бұл жағдай республиканың ќаржы жүйесін бүлдіріп, онсыз
да ќұнсызданудың апатты екпінін жеделдетіп, халыќтың тұрмыс
деңгейін төмендетіп жіберетін еді. Мемлекет пен халыќтың эко-
номикалыќ мүдделерін ќорғау маќсатында, заңды жєне жеке
тұлғалардан түсетін 1961-1992 жылдардағы банкноттар түріндегі
ќолма-ќол аќшаны арнайы есепшоттарына жинаќтап, Ќазаќстан-
ның Ұлттыќ банкінен ќосымша нұсќау алынғанша олар жұмсал-
масын деген тапсырма берілді.
Осы кезге таман мен Мемлекеттік комиссияның барлыќ мүше-
лері ќол ќойған, барлыќ ќажетті дайындыќ шаралары аяќталды,

Теңге - біздің тєуелсіздік нышанымыз
  171
банк жүйесі ұлттыќ валютаны енгізуге дайын деген ќорытынды-
ны алдым. Єрине, мұның алдындағы барлыќ жұмыстар ќатаң
түрде ќұпия жағдайда жүргізілді. Банкноттар Лондоннан жүк
таситын самолеттермен өнеркєсіп жабдыќтары деген  желеумен
Ұлттыќ ќауіпсіздік комитеті жергілікті жерлерге теңгені тасып
жеткізу ісіне баќылау жасады.
Үрей туғызбас үшін, халыќты алдын ала дүрліктірудің ќажеті
жоќтығын біз түсіндік. Ресеймен жүргізілген келіссөздердің
көпшілігінің ќорытындылары жарияланғанымен жєне халыќ
ұлттыќ валютаның енгізілуі сөзсіз екендігін түсінгенімен, біз бас-
ќаша бағыттағы аќпараттарды таратпадыќ. Бұл сұраќтардың ішінде
аќша айырбастаудың шарттары жєне мезгілі, оның бағамы жєне
көптеген тағы басќа мєселелер болды, оның ішінде, атап айтќан-
да, айырбастау тєркілеу сипатында жүре ме, жоќ па деген сұраќ
та тұрды. Єрине, сонымен бірге, бұл ќашан болады деген сұраќ
та сөзсіз ќойылды. Мен саяси шешім ќабылдап, теңгені енгізудің
наќты мерзімін көрсетуім керек болды. Міне енді осыған біраз
егжей-тегжейлі тоќталғым келеді.
Бізге көрші мемлекеттердің бєрі де Ќазаќстанның ұлттыќ ва-
лютасының енгізілуі туралы бұдан єлдеќайда бұрын ашыќ жєне
тікелей ескертілген. Бұрынғы Одаќтың елдері өздерінің саяси
егемендігін жариялағанымен, олардың өзара тығыз байланыста-
ры бар екенін, оның ішінде бір-бірінің экономикаларына ыќпал
ететіндерін біз түсінетінбіз. Сондыќтан да бір елдің ұлттыќ ва-
лютасын енгізуіне басќаларының да дайын болуы керектігін айту
керек. Ресейдің жасағанын жасау біздің ойымызға да кірген жоќ.
Мысалы, біз теңгені енгізу туралы мєселені талќылаған алғашќы
елдердің бірі Өзбекстан еді. Бізбен шекаралас біздікі сияќты про-
блемалары жєне бізбен байыпты экономикалыќ байланыстары
бар маңызды єріптесіміз Өзбекстан да рубль аймағында болатын.
Мен президент Ислам Каримовпен: бір-бірімізге проблемалар
туғызбаймыз, ұлттыќ валюталарды бірлесе отырып, бір күні жєне
бір сағатта енгіземіз деп, алдын-ала келісіп ќойғанмын. Дєп осы-
лай жасадыќ та. Өзбекстан өзінің «сумын» 1993 жылы 15 ќара-
шада енгізді.
Иє, «Х» сағаты 1993 жылғы 15 ќараша болып көрсетілді. 12
ќарашада ќол ќойылды, ал 13 ќарашада «Ќазаќстан Республика-
сында ұлттыќ валютаны енгізу туралы» Жарлыќ халыќќа жария
етілді. 12 ќарашада, кешкілік мен теледидар арќылы еліміздің
тұрғындарына арнап сөз сөйледім: Ќазаќстанның тарихындағы
бірінші ұлттыќ валюта – теңгені енгізетінімізді жарияладым.

172
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Сол бір есте ќалатын жұмада мен ќатты толќу үстінде бол-
дым. Ќазаќстанның барлыќ азаматтарын, Ќазаќстан мемлекеттігін
ќұру жолындағы біз жасаған ең бір шешімді жєне түбегейлі
ќадам туралы хабарландыру міндеті тұрды. Халыќ бұған ќалай
ќарар екен? Мен өзімнің сөзімде жұртќа, валютаны енгізу біз
үшін мєжбүр болған шара екендігіне ќарамастан, осы ќадамның
бүкіл мєнділігін жєне тарихи маңызын жеткізуге тырыстым.
1. Ресей рубль аймағынан өзі шыќты, 26 шілдеден бастап
біздің валюталыќ жүйелеріміз бөлінді, сондыќтан бұл
мєжбүрліктен жасалған ќадам болып табылады, өйткені жаңа
рубль аймағына бізді жібермейді;
2. ұлттыќ валютаны енгізу Ресеймен жєне ТМД елдерімен
арадағы шаруашылыќ жєне басќа байланыстар үзілді деген
сөз емес;
3. бұл ќадам республиканың экономикалыќ егемендігін бекі-
ту үшін жєне тєуелсіз экономикалыќ саясат жүргізу үшін
ќажет;
4. республика ќолма-ќол аќшамен ќамтамасыз етуде ќиын
жағдайды басынан кешуде, ал бұл ќадам жұртты ќолма-ќол
аќшамен ќамтамасыз етудегі бірден-бір амал болып табылады.
Дерек көзі: Ќазаќстан Республикасы
Президентінің Мұрағаты
1993 жылы 15 ќарашада 08.00 сағаттан бастап Ќазаќстанның
территориясында өзінің ұлттыќ валютасы – теңге енгізілді. Мы-
надай бағам ќойылды: 500 рубльге 1 теңге.
Осы кезге дейін жаңа валютаның банкноттары мен тиындары
республиканың барлыќ облыстары мен аудандарына тасып жет-
кізілген болатын. Кеңестік аќша реформаларының тєжірибесіне
сүйене отырып, комиссия аќша айырбасты тек ќана екінші дең-
гейдегі банктердің бөлімдерінде ғана жүргізілмеуі керек, бұл
жұмысќа пошта бөлімдері жєне сол сияќты ќызметшілері көп
кєсіпорындар да ќосылуы тиіс деп шешті.
Теңге айырбастаудың бірінші күнінен бастап заңды төлемаќы
ќұралына айналатындығы, ал айырбастау кезеңіндегі бес күннің
ішінде рубльді заңды төлемаќы ќұралы ретінде толыќ пайдала-
нуға болатыны жарияланды. Сонымен бірге біз бұл күні рубльдің
айналымға көптеп шығарылуының жєне тауарларды жаппай са-
тып алудың алдын алатын шараларды ќабылдауға тырыстыќ.

Теңге - біздің тєуелсіздік нышанымыз
  173
Ұлттыќ валютаны төрт ќайнар көзден: Ұлттыќ банктің алтын
валюта резервінен, Республикалыќ валюта ќорынан, Ішкі тұраќ-
тандыру ќорынан (егер оны халыќаралыќ ұйымдар беретін бол-
са) жєне төлем балансының тиімді сальдосынан ќамтамасыз етуді
жєне ойластырдыќ. Одан кейінгі басты міндет – экспорт көлемін
кеңейту жєне экспорттан келетін валюталыќ аќшаның түсуіне
тєртіп орнату болды.
Ұлттыќ валютаны орныќтырудың алғашќы жылдарында ше-
тел валютасының сұранымына ішкі көздердің біршама тапшы-
лығы байќалды. Валюталыќ ќаржының елден кетуі валюталыќ
бағамның тұраќтылығына ќауіп туғызды. Бұл үшін капиталдың
резиденттерден резидент еместердің пайдасына өтуін ќарастыра-
тын валюталыќ операциялар, теңге енгізілген күннен бастап ли-
цензиялануы тиіс болды, ал бұған дейін ағылып келген капитал
тек статистикалыќ есеп үшін ғана тіркелетін.
Ұлттыќ валютаны енгізу принципті түрде жаңа міндеттерді
туғызды. Теңгенің төлемдік ќызметін күшейтті, ұлттыќ валютаға
деген сенімді арттыру негізгі міндеттердің біріне айналды. Осы
бағытта мына шаралар іске асырылды: экспорттыќ жєне импорт-
тыќ төлемдерді, баж салыќтарын теңгеге ауыстыру, бөлшек сау-
даны шетел валютасы есебінен жүргізуге тыйым салу, Ќазаќстан
Республикасының резиденттері болып табылатын заңдыќ тұлға-
лардың баспа-бас айырбас операцияларын жасауға тыйым салу.
Осының бєрі ахуалды тұраќтандыруға жєне біздің ұлттыќ валю-
тамыз – «теңгені» аяғынан тұрғызуға мүмкіндік берді.
1998 жылғы Ресейдегі ќаржы дағдарысы жас валютаның
«беріктігін сынаудың» көрінісі болды. Ќазаќстанның сауда єріптес-
тері – бірќатар елдердің ұлттыќ валюталарының ќұнсыздануы
теңгенің наќты ќұнының ќымбаттауына алып келді, бұл өз тара-
пынан Ќазаќстан экспортының бєсекелік позициясының төменде-
уіне єсер етті. Ұлттыќ банк іске асырған көлемді валюта интер-
венцияларының уаќытша ғана єсері болды, ол сонымен бірге
біздің алтын валюталыќ резервіміздің біршама төмендеуіне алып
келді. Теңгені ќұнсыздандырудың ќажеттігі туды. Осы көрсетіл-
ген мєселелерге байланысты, сол кезеңде басќарудағы өзгермелі
бағам режимінен теңгенің еркін ќимылдайтын айырбас бағамына
өту туралы шешім ќабылданды.
Теңгенің еркін ќимылдайтын айырбас бағамының режимі 1999
жылы сєуірде, Ресейдегі ќаржы ахуалы тұраќтанған жєне елдің
ішіндегі күтілген ќұнсыздану төмендеген кезде енгізілген бола-
тын. Осымен ќатар жеке тұлғалардың теңгелік салымдарын жєне

174
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
заңдыќ тұлғалардың екінші дєрежедегі банктердегі депозиттерін,
сондай-аќ зейнетаќы ќорларындағы теңгелік активтерді ќорғау
жөнінде шаралар ќабылданды. Соның ішінде, зейнетаќылыќ ак-
тивтер бұрынғысындай жоғарғы бағамда, мемлекеттік бағалы
ќағаздарға конверсияланды. Экспорттыќ түсімнің 50%-ын міндетті
түрде уаќытша сату енгізілді. Банктердің жаңа режимге бейімде-
лу кезеңінде резервтік талаптар 10-нан 5%-ға дейін уаќытша төмен-
детілді, сол сияќты басќа да нормативтер жұмсартылды.
Көптеген «сарапшылар» осы жолы да, ескі дєстүрмен, тең-
генің еркін ќимылдайтын айырбас бағамы режимін енгізудің апатты
салдары болады деген сєуегейліктер айтты. Олардың теңгенің
«еркін ќимылға» жіберілуі оның адам айтќысыз ќұнсыздануын
туғызады, өйткені теңге осы күнге дейін ќолдан демеу жасалып
отырылған валюта болды деген жєне т.б. пайымдаулары Ресей-
дегі болған дағдарысты єлі ұмытпаған адамдардың арасында
дүрлігуді күшейтті. Иє, теңге бағамының төмендеуі шынында да
болды. Біраќ ешќандай да апатты емес, ќайта, сол кезеңде бұл
өзінің жағымды рөлін де атќарды. Теңгенің еркін айырбас баға-
мы режиміне өтуі Ќазаќстан экспортының бєсекелік позицияла-
рын ќалпына келтіруге жєне өндірісті ќайтадан өсіруге мүмкіндік
туғызды. Нєтижесінде еліміздің төлем балансы едєуір жаќсарды,
алтын валюта резерві өсті, банк жүйесі кєдімгідей нығайды.
Теңгені еркін айырбас бағамы режиміне ауыстыру ќажеттігі
арзан импорттың, оның ішінде Ресейден єкелінген тауар тасќы-
нының єсерінен Ќазаќстан кєсіпорындарының бєсекеге ќарсы тұру
мүмкіндіктерінің төмендеуімен, сонымен ќатар, теңгенің белгі-
ленген бағамын ќолдауға ќажетті алтын валюта резервінің азаю-
ымен де түсіндіріледі. Басќа режимге ауыстыру дайындалып,
сыртќы экономикалыќ ахуалдың одан арғы дамуының ыќтимал
сценарийлері жєне єртүрлі валюталыќ режимдер жағдайында
айырбас бағамы өзгеруінің нұсќалары ќарастырылғанды. Халыќ-
аралыќ валюта ќоры мен Дүниежүзілік банк біздің бұл шешімімізді
ќолдап, айырбас бағамының «рыноктыќ тетіктердің ыќпалымен
ќалыптасуы» керектігін көрсетті.
Теңге енгізген уаќытынан бастап, тек ќана ағымдағы опера-
циялар бойынша конверсияланған валюта болды. Біраќ біз біраз
уаќыттардан кейін оның толыќ конверсиялануына жету маќса-
тын ќойдыќ. 1996 жылы шілдеде Ќазаќстанның Халыќаралыќ
валюта ќоры келісімінің VIII бабына ќосылуына байланысты тең-
генің еркін конверсиялануын ќамтамасыз етудің шарттарына ќол
жетті. Сол бойынша, Ќазаќстан өзіне ќандай да болмасын валю-

Теңге - біздің тєуелсіздік нышанымыз
  175
талыќ шектеулер енгізбеуге, єр алуан валюталыќ бағамдарды
ќолданбауға, VIII бапќа ќайшы келетін екі жаќты төлемдік келі-
сімдерді жасамауға немесе төлем балансы себептерімен байланыс-
ты шектеулер кіргізбеуге міндеттер алды. Сол кезде ағымдағы
халыќаралыќ келісімдер бойынша төлемдер мен аударымдарды
орындауға шектеулер алынып тасталды. Шетелдік инвестиция-
лыќ салымдарға байланысты аќша аударымдарының еркіндігіне
кепілдік берілді, резидент еместер үшін конверсиялаудың жєне
шетел валютасын ішкі рынокта сатып алудың еркін тєртібі енгізілді,
жеке тұлғаларға белгілі бір сомадағы шетел валютасын дєлел-
дейтін ќұжаттарды көрсетпей-аќ шетке шығаруға рұќсат етілді.
Осының барлығы бізге 2007 жылға таман теңге толыќ конверсия-
лануға жетеді деп сеніммен айтуға мүмкіндік береді. Басќаша
айтќанда, ұлттыќ валюта тек ағымдағы емес, сонымен ќатар
күрделі операциялар бойынша да конверсияланатын болады.
Жалпы, ќазірдің өзінде-аќ, теңгені енгізу «алаќайлап өтті»
деп толыќ сеніммен айтуға болады. Біраќ та сол кезде-аќ, біз
жұрттың барлығы жаңа валютаны енгізуге психологиялыќ жа-
ғынан дайын бола ќоймағандығын жєне теңгеге ќатысты жағым-
сыз наќты ќауіптің бар екенін білдік. Сол сияќты, жаңа валюта-
ны ќолдау үшін ќажет ќатаң аќша-кредит саясаты – жалпы,
біздің тұрғындар арасында да жєне, ішінара, біздің депутаттар
арасында да ұлттыќ валютаның жаңа ќарсыластары пайда бола-
тынын оңай-аќ болжауға болатын.
Ұлттыќ валютаны енгізу үшін аќша-кредит, салыќ, бюджет,
кеден жєне сыртќы сауда саясаттары саласында, бізге аса ќысќа
мерзімде, бүтіндей кешенді шараларды іске асыруға тура келді,
өйткені бізге бір-аќ рет талпыныс жасауға мүмкіндік берілді, ал
уаќыт мүлде аз еді.
Ұлттыќ валюта ретіндегі теңге, біздің еліміздің тарихында
өзінің  рөлін тєуелсіздіктің экономикалыќ негізі ретінде ғана
атќарған жоќ. Кейбір жағынан алғанда теңге – бұл тарихымыздың
өзінің толымды бір бөлігі, өз заманының нысаны. Мен осы жерде
біздің теңгенің биыл – 13 жылдың ішінде біздерге үйреншікті
болып кеткен бейнесін өзгереді деп те айтар едім. Банкноттар-
дың жаңа дизайнын енгізудің таза техникалыќ аспектілерін сөз
ќылатын болсаќ, аќша шығару өндірісіне ќызмет жасайтын дүние-
жүзілік жетекші фирмалар олардың портретсіз нұсќаларын артыќ
көреді. Айырбастаудың басты маќсаты жалған аќша жасаушы-
ларға ќарсы тұру. Интерпол дүние жүзінің барлыќ елдерінің
орталыќ банктеріне өз валюталарының дизайны мен техникалыќ

176
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
сипатын, єрбір 5-7 жыл өткен сайын өзгертіп отыруды оќтын-
оќтын табандылыќпен ұсынуда. Ескі аќшаларды жаңаларына
ауыстыру – кєдімгі дүниежүзілік тєжірибе. Мєселен, жаңа ди-
зайндағы банкноттарды жасау барысында, єртүрлі номиналдарда
белгілі бір мөлшерде жєне белгілі бір дєрежеде, жалпы алғанда
ќорғаудың 16 түрлі элементтері пайдаланылды.
Валютаның түрін өзгерту барысында бєрі есептеледі: жаңа
технологиялар, бояулар, ќорғаудың элементтері, тенденциялары.
Бұлар мєселенің техникалыќ жағы. Алайда басќа да жағы бар.
Ќазаќстан – єртүрлі этникалыќ топтар өмір сүріп жатќан, сирек
кездесетін мемлекет. Купюрада сыйлы адамның суретінің салы-
нуы ќашанда: неге ол, неге басќа емес? – деген сұраќты туғы-
зады. Немесе, неге мынаны еске алады да, басќаны ұмытып
кетеді? Аќша адамдардың арасын ашудың себебі болмауы ке-
рек, ќайта оларды біріктіруге ќызмет етуі тиіс. Өйткені аќша –
мемлекеттіліктің рємізі, елдің ќуатының, оның халыќаралыќ
беделінің өзіндік көрсеткіші. Жаңа теңгеде ќазаќтарға да жєне
бүкіл дүниежүзілік мєдениетке де ортаќ ќатысы бар – тас бет-
індегі суреттер, көненің археологиялыќ олжалары, біздің таңға-
жайып табиғатымыз жєне солармен бірге Ќазаќстанның ерек-
шелігін сипаттайтын – елтаңба, ту, екі астанамыздың да
көріністері бейнеленбек.
Теңге өзінің тарихына да, єлемнің тарихына да, дєлірек айт-
ќанда, єлем аќшаларының тарихына да өзінің жарќын беттерін
жазды. Ќазаќстанның монета сарайы ќазірдің өзінде дүние жүзінде
осы саладағы ќазіргі заманға ең лайыќты кєсіпорындардың бірі
деген беделге ие. Біраќ Ќазаќстанның монета сарайын осыдан
екі жыл бұрын TUV СERТ сертификациялыќ ұйымының халыќ-
аралыќ ISO 9001:2000 стандартымен сертификаттағанын білетін-
дер кемде-кем. Оның өкілдері көптеген монета көрмелеріне ќаты-
сып жүр. Кейде нумизматтардың Ќазаќстан тиындарына деген
сұранысы кереметтей өсіп, жєрмеңкелердің жабылуына дейін-аќ
олардың сатылып кететін кездері аз болмайды. Таңќаларлыќ нєрсе,
Ќазаќстан үшін бірінші жєрмеңкеден айырмашылығы, өнімнің
өзі емес, элитарлыќ оќиғаға алыстағы Азия елінің ќатысуы (ну-
мизматика саласындағы төрт дүниежүзілік шараның бірінде) болды.
Ќазаќстан тиындарына деген ќызығу кєсіби жєне өте жоғары.
Ең алдымен, ќандай да болмасын саясаттандырылудан ада жєне
шекуінің сапасының мінсіздігі ерекше көрінетін оның дизайны
ќызыќтырады.

Теңге - біздің тєуелсіздік нышанымыз
  177

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: