Үшінші кезең: аќшалай жекешелендіру

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    201
шелендірудің екінші кезеңінің бағдарламасы» іске ќосылды. Бағ-
дарламаның маќсаты жекешелендірудің негізгі үрдістерін тезірек
аяќтап, енді аќшалай яғни аќылы негізде жекешелендірудің көме-
гімен, меншік иелерінің тобын ќалыптастыру болды. Бұл кезеңде
жекешелендіру үрдісінің басым белгілері жекешелендірілетін ны-
сандарды жаңа меншік иелеріне аќылы етіп беру болып саналды.
Үш жылдың ішінде жекелеген жобалар бойынша жекешелен-
дірумен жалғасып, шағын жекешелендіру шеңберінде бұрын са-
тылмаған, ішінара жекешелендірілген сауда жєне єлеуметтік, мєде-
ни, тұрмыстыќ ќызмет көрсету нысандарының, кєсіпорындардың
мемлекеттік пакеттері өткерілді.
Жекешелендірудің үшінші кезеңі бағдарламасының тараулары
Ќазаќстан экономикасы үшін стратегиялыќ маңызды салалардағы,
сондай-аќ денсаулыќ саќтау, білім беру, ғылым мен мєдениет са-
лаларындағы жекешелендірудің секторлыќ бағдарламасы болды.
«1996 жылдың ішінде Үкіметтің араласуымен 889 акцио-
нерлік ќоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің мем-
лекеттік акциялар пакеті мен мемлекеттік үлесі, сондай-аќ
3526 єлеуметтік сала нысандары, жылжымайтын мүліктері
сатылды, жекелеген жобалар бойынша 27 нысан жекешелендірілді.
Осы жылы бюджетке барлығы 31,2 млрд. теңге келіп түсті.
1997 жыл жекешелендіруді, єсіресе энергетика жєне өндіру
салаларында жеделдете жүргізу жылы болды. Бірќатар сала-
ларда бұл үрдіс аяќталды. 1997 жылы барлығы 5641 ќозғалмай-
тын мүлік объектілері, 608 кєсіпорын акцияларының мемлекеттік
пакеті жекешелендіріліп, денсаулыќ саќтау, білім беру мен
мєдениет салаларының нысандары мемлекет иелігінен алынды.
Жекешелендірудің сатылған жєне сатып алынған нысандары-
нан түскен ќаржы сомасы 54,5 млрд. теңге болды.
1998 жылдың ішінде 513 акционерлік ќоғам акцияларының
мемлекеттік пакеттері мен жауапкершілігі шектеулі серіктес-
тіктердегі мемлекеттік үлестер, 2716 єлеуметтік сала ныса-
ны жекелеген мүліктік бірліктер мен кєсіпорындардың мүліктік
кешендері жекешелендірілді».
Дереккөз: Ќазаќстан Республикасының
ќаржы министрлігі

202    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Бұрынғылар секілді, бұл кезең де өзінің жүзеге асырылу жыл-
дамдығымен ерекшеленді. Жекешелендіру алдындағы дайындыќ
пен наќты сату үрдістері ќысќа мерзімде жүргізілуі тиіс болып
көрсетілді. Тендерге дайындалу мен жүргізуге бір ай, ал аукцион-
ға одан да аз уаќыт – 15 күн берілді. Мұндай өте жылдам жеке-
шелендірудің басты себебі – астыртын жекешелендіру жолымен
кєсіпорындардың негізгі ќорлары мен ќаржысын «сарќып алу»
үрдісінің тым тез жүруі болды.
Көптеген кєсіпорындар мен ұйымдардың басшылары жекеше-
лендіруді єдейі тежеп, «кєсіпорынның ќанын сорып», орасан зор
несиелік ќарызды одан сайын өсіре отырып, өзі мен жаќын туыс-
ќандарының заңсыз жолмен баюына жағдай жасады. Егер осы
үрдіс ұзаќќа созылған болса, онда кєсіпорындарды мұндай «ком-
мерциялау» олардың єрі ќарайғы ќалыпты ќызметінен бар үмітті
айырып, жекешелендіру үшін іске жарамды ешќандай мүлік ќал-
дырмаған болар еді.
Єрине, жеделдете жекешелендіру ірі шығындарға да ұшырат-
ты. Мысалы, кєсіпорын єрдайым өзіне лайыќты меншік иесінің
ќолына тие бермеді. Тіпті өз иелігіндегі кєсіпорынды таќыр таза
тонап, белгісіз бір жаќќа тайып тұрғандар да болды. Алайда сол
бір өтпелі кезеңнің барлыќ жағдайын ескере келіп, жекешеленді-
рудің айтарлыќтай тиімді болғанын жоќќа шығаруға болмас еді.
Аќыр-соңы, көршілес мемлекеттердегі жекешелендіру үрдісінің
нєтижелерімен салыстырғанда, атќарылған істің терісінен гөрі оңы
басым болды.
Жекешелендірудің үшінші кезеңінде мүлікті өткізудің негізгі
екі түрі – шығарып сату (аукцион, тендер) мен тікелей жөнелтіп
сату болды. Екіншісі тек бұрындары жалға немесе сенімді басќа-
руға берілген нысандарға арналды.
Келісім шарт бойынша сенімді басќаруға берілген 66 кєсіп-
орыннан кейінде 26 кєсіпорын (соның ішінде түсті жєне ќара
металлургиялыќ ірі кєсіпорындар) компания басќарушыларына са-
тылды.
Єуелгіде белгіленген жоғары көтеріңкі өтінімдер єрдайым күткен
нєтижеге жеткізе берген жоќ. Мысалы, ұзаќќа созылған келіссөз-
дер барысында «Казахтелеком» компаниясының акциялар пакетінің
100%-дыќ, бағасы 2-3 млрд. АЌШ долларынан 60 млн. АЌШ дол-
ларына дейінгі ауќымда өзгеріп тұрды. «Daewoo» компаниясының
100 млн. АЌШ долларына сатылатын акцияларының 40%-ы ғана
сатылғаны соның ќорытындысы болды. Алайда инвестициялыќ
міндеттемелердің орындалмауы кейінде сатып алушыны пакетті
енді отандыќ инвесторға сату ќажеттігіне мєжбүр етті.

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    203
Біраќ мұның бєрінде де ќуанышты сєттер болды. Мұндай ќайта
сатушылыќ жекешелендірудің үшінші кезеңінде ірі объектілерді
жекешелендіруге отандыќ капиталды тартудың наќты мүмкіндіктері
пайда болғанын көрсетті.
Үшінші кезеңнің барысында іс жүзінде жұмыс істеп тұрған
электр энергиясының стансалары түгел жекешелендірілді. Бұл сату
жєне инвестициялыќ міндеттемелер түріндегі айтарлыќтай ќар-
жының бюджетке түсуін ќамтамасыз етті. Дєл осы жекешеленді-
рудің шеңберінде 1997 жылы Шығыс Ќазаќстан облысының елді
мекендері мен өнеркєсіп орындарын энергиямен ќамтамасыз ету-
дегі дағдарысты жағдай түзетілді. Атап айтќанда, американдыќ
«AES Suntree Power» компаниясына төрт жылу-энергетика орталы-
ғының (Семей, Өскемен, Согра жєне Лениногор) сатылуы мен екі
ГРЭС-тің (Шульба, Өскемен) концессияға берілуі төніп келген ай-
маќтыќ энергетикалыќ дағдарыстан ќұтќарды.
1997 жылдан бастап мұнай саласында жекешелендіру үрдісі
ќарќындап өсе түсті. Мұндай нысандарды бағалау үрдісі айтар-
лыќтай күрделі болып, єртүрлі ведомстволар мамандарының күш
салуын талап еткендіктен, Ќазаќстан Республикасы Үкіметіне са-
лааралыќ комиссия ќұру тапсырылды. Наќ соның өзі мұнай-газ
саласындағы нысандарды сату тєртібі мен шартын айќындап, сон-
дай-аќ єлеуетті сатып алушылар үшін неғұрлым ќолайлы инвести-
циялыќ жағдай орнатуы керек болды. 1997 жылы тендер жеңім-
паздары – индонезиялыќ «Централ Азия Петролеум» компанияла-
рымен жєне Ќытай ұлттыќ мұнай-газ компанияларымен арада –
«Маңғыстаумұнайгаз» жєне «Аќтөбемұнайгаз» ашыќ акционерлік
ќоғамдарының мұнай-газ салаларындағы ірі нысандарды сату
жөніндегі келісім шарттарға ќол ќойылды.
Үшінші кезең жекелеген жобалар бойынша ірі жєне өте сирек
объектілерді жекешелендіру үрдісіне де жаңалыќтар енгізді. «Кєсіп-
орындарды шетелдік фирмалардың басќаруына беруден» енді оларды
шетел инвесторларына тендерлік жолмен сатудың аса маңызды
түріне көшуі болды. Сол кезеңде ќазаќстандыќтардың ќаржы
жоќтығынан ірі кєсіпорындар үшін күресте шетел капиталымен
бєсекелестікке түсуіне ешќандай мүмкіндігі болмағаны айќын еді.
Сонымен бірге Ќазаќстан сол кезеңде өнеркєсіп орындары ак-
цияларын сату-сатып алу келісім шарттарын бұзудың зиянды зар-
даптарынан да ќұтыла алмады. Оған негізінен инвестициялыќ
міндеттемелердің орындалмауы, кєсіпорындар жұмысының күрт
нашарлауы, білікті менеджменттің болмауы жєне ќаржы мен сырт-
ќы сауда операцияларындағы түрлі ќиянаттар себеп болды.

204    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Екінші жєне үшінші кезеңдерде барлығы 94 ірі кєсіпорын же-
кешелендірілді, соның ішінде 57-сі шетелдік инвесторлардың ие-
лігіне берілді. Бастапќыда ірі кєсіпорындардың сенімді басќаруға
берілуі, сонан кейін олардың жекелеген жобалар бойынша саты-
луы мемлекеттік жєне жеке меншікті капиталдарының ќатысуы-
мен жаңа өнеркєсіп компанияларын ќұруға жағдай туғызды. Ќазіргі
уаќытта бұл компаниялар халыќаралыќ нарыќта өз орнын тапты,
сондай-аќ мыңдаған адамдардың жұмыспен ќамтылуына, еліміздің
экономикасын айтарлыќтай нығайтуға мүмкіндік берді.
Ќысќасы, ќазаќстандыќ кєсіпорындарды шетелдік фирмалардың
басќаруына беру ірі кєсіпорындардың көпшілігін ќаржы жєне өндіріс
дағдарыстарынан шығарып, олардың нарыќтыќ экономиканың ќатал
жағдайына ойдағыдай бейімделуіне мүмкіндік туғызды. Кєсіп-
орындардың ќаржы-экономикалыќ жағдайын сауыќтыру дєл осы
кезеңнен басталды.
Төртінші кезең: мемлекеттік меншікті басќару
Төртінші кезең 1999 жылдан басталды жєне ол мемлекеттік
меншікке билік ету мен реттеу мєселелеріндегі мемлекеттік бас-
ќару деңгейі арасындағы өкілеттіктерді бөлісуде пайда болған жаңа
ќатынастармен сипатталады. Мысалы, 150-ден астам нормативтік
ќұќыќтыќ актілерге өзгерістер енгізуді жєне мемлекеттік басќару
деңгейі өкілеттіктерін наќты бөліп беруді ќарастырған заң ќабыл-
данды. Мемлекеттік мүлікті басќару саласындағы заңнамалыќ база
да жетілдірілетін болды.
Жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті басќарудың тиімділігін
арттырудың 1999-2000 жылдарға арналған Бағдарламасының ќабыл-
дануы бұл кезеңнің алғашќы бастамасы болды. Бағдарламада же-
кешелендірудің бұрынғы кезеңдерінің іс жүзіндегі нєтижелері
жєне нарыќтыќ экономиканың негізі болған жеке меншіктің
ќалыптасуы жазылды. Мемлекет экономиканың жекелеген стра-
тегиялыќ маңызды салаларына ќатысуды өзінде ќалдырды. Он-
дай салаларға ұлттыќ экономиканың негізін ќұраушы салалар,
сондай-аќ күнделікті өмірге аса ќажетті тауарлар, өнімдер мен
ќызмет көрсету өндірісін ќамтамасыз етуші салалар жатады. Осы-
ған байланысты мемлекеттік мүлікті басќарудың тиімділігін арт-
тыру жєне басќарушылыќ шешімдердің жүзеге асырылуын баќы-
лау мєселелері ерекше маңыз алады.

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    205
Бүгінде республикада «Самұрыќ» Ұлттыќ холдингтік компа-
ния» акционерлік ќоғамы ќұрылды. Біз мемлекеттік холдинг
ќұрудың бизнес жоспарын жасауға басќа елдерде осыған ұќсас
ќұрылымдар ќұруда тєжірибесі бар тєуелсіз шетелдік консалтинг
компанияларын тартуға шешім ќабылдадыќ. Талдаудың көрсетке-
ніндей, мұндай тєжірибесі бар жалғыз компания McKinsey болып
шыќты; ол консалт-рейтинг жөнінен єлемде бірінші орын алады
екен; өзі мемлекеттік активтерді басќару жөнінде дамушы жєне
дамыған елдердің үкіметтері үшін 6-дан астам жобаны жүзеге
асырыпты; солардың ішінде Сингапурдағы «Темасек» мемлекеттік
холдингі де бар көрінеді.
Ќазаќстан жағынан бұл жобаға Экономика жєне бюджеттік
жоспарлау министрлігі жанындағы «Маркетингтік-сараптамалыќ
зерттеулер орталығы» акционерлік ќоғамы ќатысты. Жобамен жұмыс
барысында Еуропа, Азия, Солтүстік Америка, Австралия жєне
Океания елдері мемлекеттік активтерін басќару жөніндегі агент-
тіктер мен 13 мемлекеттік холдингтердің алдыңғы ќатарлы халыќ-
аралыќ тєжірибесі зерттелді.
Холдингті ќұрудан бұрын ұзаќ уаќыт жұмыс істелді, тіпті кей-
де жұмыстың тоќтап бір жерде тығырыќтап тұрып ќалған кездері
де болды. Мен біздің холдингтер мен ірі компаниялардың ќарсы-
лыќ єрекеттерін, яғни өз ќазанында өздері ќайнап, тек өз ойлағанда-
рын ғана істегісі келгенін түсіндім. Менің елімізде акциялардың
мемлекеттік пакетін басќару бойынша мемлекеттік холдингті ќұру
жөніндегі жұмыс тым баяу жүріп жатќанын Үкіметке бірнеше
рет ескертуіме тура келді. Нєтижесінде, холдингті ќұру үрдісі бір
жарым жылға созылды.
Аќырында, 2006 жылдың 28 ќаңтарында «Самұрыќ» Ұлттыќ
холдингтік компаниясы» акционерлік ќоғамын ќұру туралы» Жар-
лыќќа ќол ќойдым. Мен холдинг басшылығы алдына мынадай өзекті
стратегиялыќ міндеттер ќойдым: корпоративтік басќаруды жаќ-
сарту арќылы ұлттыќ компаниялар ќызметінің тиімділігі артты-
рылсын, демек, ұлттыќ компаниялар ќызметінің тиімділігі мен бас-
ќару деңгейін арттыру есебінен ел экономикасының өсуі жедел-
детілсін. Жеке меншік сектордың компанияларына үлгі бере оты-
рып, бізге корпоративтік басќару сапасын жаќсарту ќажет, мұның
өзі тұтастай алғанда ќаржы жүйесінің ашыќтығына жеткізеді.
Ќазір адамдардың көбінде: «жалпы осы холдингтің керегі не
еді?» дегенге саятын көптеген сұраќтар туындайды. Мен сондай-
аќ: «ұлттыќ компанияларды тєртіпке келтіруден» бастап, екінші
Ұлттыќ ќорды немесе тағы сондай бірдеңені ќұруға дейінгі єртүрлі
єңгімелерді естідім.

206    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Ал іс жүзінде бас ќатыратындай ештеңе де жоќ еді. Ойлап
ќараңыздаршы, жекешелендіру үрдісіне ќарамастан ұлттыќ компа-
ниялар мемлекеттің ќарауында болады. Бұл өздігінен алғанда на-
рыќтыќ ұстанымдарға ќайшы келмейді, өйткені жол болмаушы-
лыќ немесе сєтсіздікке ұшыраушылыќ деген єрдайым бола береді,
– міне, сондай кезде мемлекеттің ќатысы тіпті ќажет. Ол – ќоғам-
дыќ игіліктер өндірілетін салалар. Дєл осы себептен бір кезде біз
телекоммуникация, энергиямен ќамтамасыз ету жєне темір жол
көлігі, сондай-аќ кен өндіруші өнеркєсіптің бөлігі секілді салалар-
ды мемлекеттік меншік те ќалдырдыќ. Шын мєнінде, экономика-
ның осынау өмірлік маңызды салалары жеке тұлғалар арќылы
реттелмегені олардың пайдаға ұмтылмай, сапаның жоғары, баға-
ның төмен болуына баса назар аударуы үшін ќажет. Ал бізде
ќалай болды?
Біздің компаниялар ұлттыќ мєртебе алып, демек, белгілі бір
басымдыќтарға ие болып, өздерінің бастапќы ќызметтерін «ұмыт-
ты» да, баяғы сол пайда үшін жұмыс істей бастады. Єрине, пай-
даның болғаны жаман емес. Біраќ, іс жүзінде сапаның жаќсаруы
да, тұрғындарға ќызмет көрсетудің ќолайлылығы да болмады.
Ұлттыќ компания мєртебесі, шын мєнісінде, оның өзіндік ќызмет
саласында «заңдастырылған» монополиске айналатынын білдіреді.
Осының есесіне компания мемлекеттік болғандыќтан, демек, ќоғам-
ның мүддесіне ќызмет ететін болғандыќтан, ол өз кірістерін ин-
вестициялай отырып, жоғары сапа мен бағаның ќолайлы дең-
гейін ќамтамасыз етуі керек. «Жеке меншік иелері» мұндайға
єсте де бармас еді.
Ал бұған «Ќазаќтелеком» мысал бола алады. Бүкіл еліміз бой-
ынша тораптардың технологиялыќ бірлігін ќамтамасыз ететін бір
ғана оператор болса, бєріміз үшін єлдеќайда ќолайлы екеніне ке-
лісетін шығарсыздар. Ал осы бірегейлік – пайда табудың, тіпті
жоспардан тыс пайда  табудың кепілі. Алайда, компания тапќан
пайдасын ұсынылған ќызмет көрсету ассортиментін дамытуға не-
месе тарифтер мен шығындарды азайтуға жұмсаудың орнына, өзінің
бастыќтарына аспандата еңбекаќы тағайындады жєне тағы сон-
дайларды істеді. Ал бізде кейбір жергілікті аудандарда єлі күнге
дейін Интернет пен телефон байланыстары жоќ! Міне, ұлттыќ
компаниялар осындай жайларға баса назар аударуы керек. Аныќ-
тап ќарап айтайын, ұлттыќ – дегеннің мєнісі ұлтќа тиесілі деген
сөз ғой. Бұл аќшалар – мемлекеттің, єрілеп айтќанда – бүкіл
ќоғамның меншігі. Ұлттыќ компаниялар ќызметінен бєрі де пайда
көруі керек. «Самұрыќ» дєл осы үшін ќұрылды, ол барлығымыз-
дың сенімімізді аќтайды деген үміттемін.

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    207
Төртінші кезеңнің өзіне тєн ерекшелігі мемлекеттік меншікті
басќару жєне оған билік ету мєселелері бойынша мемлекеттік
басќару органдары арасындағы өкілеттіктерді бөлісудегі жаңа ќаты-
настар болып табылады. Айталыќ, бұл бағдарламаның түйінді мєсе-
лесі республикалыќ жєне коммуналдыќ меншік арасындағы өкілет-
тіктерді ќайта бөлісу болды. Мысалы, 1999 жылы коммуналдыќ
меншікке 953 акционерлік ќоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердегі акциялардың мемлекеттік пакеттері жєне оларға
ќатысу үлестері берілді. Коммуналдыќ меншік нысандарын жеке-
шелендіруді шешу жєне жүргізу ќұќығы облыстардың, Алматы
жєне Астана ќалаларының єкімдеріне берілді.
Бұдан басќа, Бағдарламада мемлекеттік активтерді тиімді бас-
ќарудың тєсілі айќындалды. Сонымен, мемлекеттің «көгілдір фиш-
калар» түріндегі үлестік ќатысы бар 10 жетекші кєсіпорын аныќ-
талды. Олардың ќатарында «Маңғыстаумұнайгаз», «Аќтөбемұнай-
газ», «Ќазцинк», «Өскемен титан-магний комбинаты», «Соколов-
Сарыбай кен-байыту өндірістік бірлестігі», «Ќазаќстан алюминийі»,
«Ќазхром» трансұлттыќ компаниясы», «Ќазаќстан Халыќ жинаќ
Банкі», «Ќазаќтелеком», «Ќазаќмыс» секілді акционерлік ќоғамда-
ры болды. 1999 жылы «Ќазаќстан Халыќ жинаќ банкі», ал 2000
жылы «Маңғыстаумұнайгаз» акционерлік ќоғамдар акцияларының
мемлекеттік пакетінің бір бөлігіне (16,7%) жекешелендіру жүргізілді.
Ќазіргі уаќытта «Маңғыстаумұнайгаз», «Аќтөбемұнайгаз», «Ќазаќ-
стан алюминийі», «Ќазаќмыс», «Ќазаќстан Халыќ жинаќ банкі»,
«Өскемен титан-магний комбинаты» акционерлік ќоғамдары жєне
басќалардың мемлекеттік пакеттері толыќтай сатылды.
Жекешелендірудің төртінші кезеңі барысында мемлекеттік
мүлікті пайдаланудан бюджетке түсетін ќаржыны айтарлыќтай
ұлғайту жөнінде Үкімет жүргізетін жұмыстар жандандырылды.
2002 жылға дейін мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден алынған
ќаржылар мемлекеттік бюджеттің кірісіне бағытталса, ал 2002
жылдан бастап олар бюджеттік тапшылыќты ќаржыландыруға
жіберілді. 2003 жылдан бастап ірі нысандарды жекешелендіруден
алынған ќаржылар Ұлттыќ ќорға аударылуда.
Бұл кезеңде республикалыќ мемлекеттік жєне коммуналдыќ
мемлекеттік кєсіпорындар санын оңтайландыру жөніндегі жұмыс-
тар басталды, олар ќазір де жалғасуда. Оларды тек осындай
ќұќыќтыќ форманы ұйымдастырмаса  болмайтынына көз жеткен
жерде ғана саќтауға болады.
Бұдан бұрынғы жұмыс тєжірибесі мемлекеттік мүлікті басќа-
рудың жаңа тұжырымдамасын жасауға жағдай туғызды. Оның

208    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
негізгі міндеттері мемлекет меншігіндегі барлыќ нысандардың түгел-
дей есебін алуды жүргізу, басќару нысандарының санын оңтай-
ландыру, мемлекеттік мүлікті тиімді пайдалану есебінен республи-
калыќ жєне жергілікті бюджетке ќосымша кірістер түсіру болып
табылады.
2003 жылдың 4 ќарашасында «Стратегиялыќ маңызы бар эко-
номика салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі тура-
лы» Заң ќабылданды. Аталмыш Заң экономиканың стратегиялыќ
салаларында жекешелендірілген нысандарға тиімді басќару мони-
торингі жүйесінің енгізілуін, оның одан єрі дамуы мен жетілдірі-
луін, сондай-аќ жекешелендіруден кейінгі баќылауға алынуын
ќамтамасыз етуге жағдай туғызды.
Сонымен, біздің жекешелендіру өзіміз күтпеген нєтижелерге
алып келді. Ќазіргі уаќытта Ќазаќстан экономикасында жеке меншік
секторы ќалыптасты, онда республиканың өнеркєсіп өнімдерінің
тоќсан пайызға жуыќ көлемі өндіріледі. Жеке меншік секторының
одан єрі дамуы кеңестік ыќпалдың салќынынан ада, наќты бекітіл-
ген ойын ережесін, баламалы нормативті-ќұќыќ базасын талап
етеді.
Жекешелендіру тарих таразысында
Ќазаќстан ќиындыќпен, жан күйзелісі мен сілкіністері арќылы
ескі өмірдің ескі ќұндылыќтарын ќирата отырып, мемлекеттік мен-
шіктен жекеге, єкімшілік-єміршілік экономикасынан байсалды да
ұтымды жоспарлау мен менеджментке, нарыќќа көшті. Мұның
бєрі тек ғылыми маќалалар мен кітаптарда ғана түсінікті єрі оп-
оңай бола ќалатын секілді. Ал өмірде – бұл буырќанған теңіз
толќу мен торығу сезімдерінің, єртүрлі топтар мен тіпті ұрпаќтар
мүддесінің шарпысуы. Өкінішке ќарай, ауыспаќ заманның өмір
философиясы осындай. Мұның бєрін біз өз жүрегіміздің тебіренісі
арќылы өткіздік.
Біздің жас буынның көпшілігі бүгінгі табыстардың ќандай алып
күш-жігермен, ќандай ауыр күйзелістермен келгенін біле бермейді.
Олар мұның бєрі біздің іші-тысымызда болған, біздің ерік-жігеріміз
бен төзіміміздің арќасында жүзеге асќан сол бір орасан өзгеріс-
тердің нєтижесі екенін білуі жєне есте ұстауы керек.
Ќазір Ќазаќстан дағдарыстан шығудың жарќын мысалы болып
табылады. Сарапшылардың пайымдауынша, экономикалыќ рефор-

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    209
малардағы Ќазаќстанның көшбасшылығы ТМД елдері арасында
өтпелі кезеңнің саяси-экономикалыќ үлгісін айрыќша сєтті таңдап
алуында деп санайды, олар – күшті президенттік билік жєне оған
ќосымша шапшаң да жігерлі реформалар. Бірден айту керек, ре-
формаларды жоғарыдан жүргізуге тура келді. Бұл тік сатылы күшті
биліксіз табысќа жете алмайтын уаќыт еді.
Дєл осы формула тєуелсіз мемлекетімізді ќұру мен нығайтуға,
экономика мен саяси өмірдегі реформалардың наќты да дєйекті
жүргізілуіне, ыќпал етті, еліміздің ішкі саяси тұраќтылығына кепілдік
берді. Сол кезеңде парламенттік басќару түрі мен төмен саяси
мєдениет жағдайында Ќазаќстан үздіксіз экономикалыќ жєне сая-
си реформалар дағдарысына душар болатыны түсінікті еді. Өз
тєуелсіздігін аса ќатаң экономикалыќ дағдарыс жағдайында ќұрып
жатќан жас мемлекетті бұл бейберекеттік пен тоќыраушылыќќа
апарып соќтырмай ќоймайтын еді.
Солай бола тұра, мемлекеттік ќамќоршылдыќтан экономика-
лыќ еркіндік пен кєсіпкерлікке жеделдете көшу тек халыќќа ғана
емес, мемлекеттік аппараттың үлкен бөлігі үшін де өте жайлы
шаралар бола ќоймағанын жасырмаймын. Бұл міндет көбінесе
ыќпал етумен, тұрғындар үшін жанға батарлыќ тєсілдермен
шешілді. Кейде сондай жєне басќадай ќадамдардың ќажеттігін
сезіне отырып, адамдарды көндіруге, белгілі дєрежеде оларға ќысым
жасауға да тура келді. Кейде өмірдегі жүргізілген өзгерістер үшін
жеке өзіме жауапкершілік алуға да тура келді. Осының барлығы
да «бєрі ретіне келер», реформалар толыќтай түсіністік жағда-
йында жүргізілер деп күтуге уаќыттың жоќтығынан еді. Ондай
жағдайда біз ештеңені де – не мемлекетті, не экономиканы ре-
формалай алмайтын едік.
Оның есесіне ќазір нєтиже көз алдымызда – ендігі жерде істің
бєрін, негізінен, азаматтың өзі шешеді. Бүгінде экономиканың жеке
меншік секторы тұтастай алғанда республиканың өндірістік єлеу-
етінің 90%-ынан астамына билік етеді. Шағын жєне орта биз-
нестің өкілдері ќалыптасты, бейімделді жєне олардың ќатары кең
ќанат жайып жалғасуда. Атап айтќанда, бұл адамдар ќазір, көпте-
ген бағалаулар бойынша, нағыз орта таптың негізін ќұрайды, жал-
пы олардың пайда болуына біз барлыќ күш-жігерді салудамыз.
Ќазаќстан үшін бұл неліктен соншалыќты маңызды?
Өздеріңізге белгілі, ќоғамның наќ осы бөлігі табысќа жетуге
ұмтылып, сатып алушылыќ зор ќабілетке ие болуда жєне мемле-
кеттік ќазынаға кірістердің айтарлыќтай бөлігін түсіруде. Наќ осы
таптың нені жоғалтары да, неге ұмтылары да жєне мұрагерлікке

210    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
не ќалдыратыны да баршылыќ. «Орта тапќа» тєн менталитеттің
маќсаты, ең алдымен, өз өмірі үшін жауапкершілік сезімі, дер-
бестікті терең сезінуі, өз өркендеуінің кепілі ретінде білім мен
біліктіліктің ќұндылыќтарын түсінуі болып табылады. Орта тап –
ол мультимиллиардер де, ќайыршы да емес, олар өзін-өзі ќамтама-
сыз ететіндер. Ќысќасы, мұнда «Мен» «Біз»-ден гөрі үстем тұрады.
Бұл өз өмірінің, өз тағдырының ќожайыны болғысы келген адам-
ның ұмтылысы: онысы, єрине, іс-ќызметінен, соған сєйкес, єке-
летін кірісінен көрініс табады.
Ќазаќстанда орта таптың пайда болуының маңызды болатын
себебі – ең алдымен, оның ќоғамда наќты орын алуы ќоғамның өз
ішіндегі, сондай-аќ оның топтары арасындағы жєне ќоғам мен
биліктің арасындағы өзара ќатынастардың сипатын сапалыќ жағы-
нан өзгертуге ќабілетті. Орта тап тұраќтылыќќа бағытталған жєне
оның өзі кез келген ќоғамның ішіндегі тұраќтандырудың бастауы
болып табылады. Бұл – «азаматтардың ұлты» ќоғамның саяси өміріне
ќатысу, елдегі саяси шешімдердің ќабылдануына ыќпал ете ала-
тын маңызды тетік екенін түсінетін, өзін-өзі басќаратын көпшілік.
Міне, сондыќтан мен өз басым бұл мєселеге аса зор көңіл
бөлемін жєне оны өз сөздерімде ғана емес, басќадай жолдармен
де үнемі көтеріп жүремін. Жекешелендіру үрдісі ќазаќстандыќ
орта таптың пайда болуы үшін негіз ќалап, адамдардың өзінікі
деген пєтерлер алуына, бизнестерін бастауға, нєтижесінде, ќожа-
йын, меншік иесі атануға жағдай туғызды. Адамдар жұмыс істеуге,
табыс табуға мүмкіндік алды. Ешкім де жоғарыдан нұсќауларды
немесе жан саќтайтын шешімдерді күткен жоќ. Адамдар өз биз-
несін жєне өз өмірін өздері ќұрды. Бұл өзгерістердің барлығы, ең
алдымен, ќазаќстандыќтардың өздері үшін ќажет болды, ол өздерінің
пайдасына жарады. Экономиканың түбегейлі реформалары жаңа-
лыќ атаулыдан шошынған біздің азаматтардың түсінбестігімен
немесе тікелей ќарсылыќ білдіруімен ќатарласа жүрді. 1990-шы
жылдары өздерінің тарихи отанына кетіп ќалғандардың Ќазаќстанға
ќайта орала бастауы ќуанарлыќ жай болды. Мен, шын мєнінде,
соған ќуаныштымын.
Бүгінде біз экономикамыздың негізгі ќұрылымдыќ реформала-
ры аяќталды деп сеніммен айта аламыз. Мемлекеттік мүлікті же-
кешелендіру жүзеге асырылып, дамыған нарыќтың стандарттары-
на сай шаруашылыќ орта ќалыптасты. Жекешелендіру үрдісі –
бұл єрќашанда мүлік бөлінісі. Социалистік тарихы бар кез келген
мемлекет жекешелендіруді жүргізіп, мемлекеттік мүлікті єділ жєне
тиімді бөлудің проблемаларымен ұшырасты. Єрине, біздің респуб-

Мемлекеттік меншіктен – жеке меншікке
    211
ликамызда да жекешелендіру кезінде істің бєрі дау-шарсыз өткен
жоќ. Өйткені, ол кезде жұрт «жеке меншік» деген ұғымның өзінен
ќорыќты. Алайда жекешелендірудің єрбір кезеңін жүргізген уаќытта
біз, бірінші кезекте, халыќ пен мемлекеттің мүддесін көздедік.
Єрине, экономиканы реформалау үрдісі ќате єрекеттерден,
ойланбаған шешімдер мен єлеуметтік ќиындыќтардан ада болған
жоќ. Біраќ та біздің жағдайымыздың «ќатты ќызған» кезінде же-
кешелендіру «єділетті» немесе «єділетсіз» бола алмады. Оған тек
тиімді немесе тиімсіз деген баға беруге болатын еді. Өздеріңіз ой
түйіп көріңіздер. Бүгінде ќоғамдыќ тамаќтандыру мен сауда, жеңіл,
тағамдыќ, өңдеуші өнеркєсіп, түрлі ќызмет көрсетулер, агроөнеркєсіп
өндірісі жєне т.б. секілді маңызды салалар экономиканың мемле-
кеттік секторынан толыќтай шығарылды. Энергетика жєне шикі-
зат салаларының үлкен бөлігі де жеке меншік секторға шығарыл-
ды. Денсаулыќ саќтау мен білім, єсіресе жоғары білім беру салала-
рында бєсекелестік орта жылдам дамуда.
Єрине, жекешелендіру туралы сөз болғанда, єлі күнге дейін
єділетсіз жекешелендіруге жол берілді деп санайтын, меншікті
ќайта бөлуді ќалайтын адамдар барын айту керек. Єлемде алғашќы
жекешелендіру ешќашан єділ болған емес. Ешќандай ќайта
ќараушылыќ болмауы керек жєне болмайды да. Біздің еліміздің
заңы осындай. Ол ол ма, даму заңдылыќтары осындай. Біз меншікті
жұрттың барлығын сөзсіз ќанағаттандыратындай етіп ешќашан бөле
алмаймыз. Сөзіміз ащылау естілсе кешіріңіздер, біраќ біз мінсіз
єділ ќоғамды ќұруға тырысќанбыз. Мұның өзі біз үшін жєне біздің
көршілеріміз – бұрынғы одаќтас республикалар үшін ќалай аяќтал-
ғанын бєріміз де білесіздер. Тарихтың бұл беті жабыќ тұр. Біз алға
ќарауымыз керек. Жасалған істі жетілдіріп, адам өмірін одан єрі
жаќсарту керек.
Бүгінде біздің азаматтардың: мемлекет ісін басќарушылардың,
бизнесмендердің, фермерлердің экономикалыќ мєселелерде «ілгері
кеткендігі» туралы жиі айтылады. Кезекті бір республиканың
Тєуелсіздік күніне арналған сансыз көп сұхбаттар тұсында маған:
«Кімдерден жаќсы басќарушылар шығады – бұрынғы өндірісте
істеушілерден бе немесе білікті менеджерлерден бе?» деген сұраќ
ќойылды. Менде бұл мєселеде үзілді-кесілді пайымдау жоќ. Єрбір
жағдай өзінше ерекше. Дегенмен, соңғы 20 жылда кадр саясатын
жүргізген тєжірибеме ќарап, айта аламын: ќазіргі жас адамдардың
көбіне тєн тамаша білімділік те, жоғары біліктілік пен таза ұмты-
лыс та бизнесте болсын немесе мемлекеттік ќызметте болсын, та-
бысты басшы болу үшін жеткіліксіз.

212    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Сіздер көрдіңіздер, мен кезінде өте көптеген жас бизнесмендер
мен мамандарға көп мүмкіндіктер туғыздым. Отыздағы жас адам-
дар Үкімет мүшелері, министрлер болды, сондай-аќ облыстардың,
ведомстволардың, ірі компаниялар басшылығына жоғарылатылды.
Аќиќатын айтсам, биліктің сынағына барлығы бірдей шыдап бере
алмады. Бүгінгі күні мен ең алдымен, жасына ќарай емес, аќыл-
парасаты толысќан, айналасындағы мєн-жайды байыппен байќап,
ең бастысы – өз мүмкіндігін тани білетін адам ғана басќарушы
лауазымында болуы керек деген пікірге көбірек ойысамын.
Бұрын біз басќарушы деп комбинат немесе зауыт директорын
айтушы едік. «Менеджер» сөзі – шет елдікі. Ал мағынасы сол.
Көптеген бұрынғы директорлар нарыќ жағдайында жаќсы менед-
жерлер болып кетті. Тєуірі де,  төмені де – наќты істе тексеріледі.
Адамдар мен істі кім табысты басќарса, жаќсы  – сол.
Реформаларды, соның ішінде, меншік иелері табын ќалыптас-
тыруға бағытталған реформаларды жүргізе отырып, біз, бейнелеп
айтќанда, экономиканың «күретамыры» болып табылатын тиімді
ќаржы жүйесін ќұрудың ќажеттігіне кез келдік. Ұлттыќ ќаржы
жүйесін ќалыптастыру үрдісінің ќалай өткені туралы келесі тарау-
да айтылатын болады.

VI тарау
ҰЛТТЫЌ ЌАРЖЫ ЖҮЙЕСІ

214    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    215
О
сы кітаптың өткен тарауларында мен мемлекетті жанды
организммен салыстырған болатынмын. Маған осы теңеу
өте ұнайды. Ќазаќстанды ќұруға кіріскенде, мен оны көзіме дєл
солай – бір жердің аумағында, бір заңның аясында жєне бір ќоғам-
ның шеңберінде тұрып жатќан адамдардың өзіндік бір бірегей
бірлестігі, өсіп-өнген, ќалыптасќан біртұтас организм түрінде жиі
елестететінмін. Осы теңеуді одан єрі дамытатын болсаќ, онда эко-
номика – бүкіл организмнің тіршілік ќызметін, елдің жалпы «зат
алмасуын» ќамтамасыз етіп отыратын күре тамыры, ал ќаржы, өз
орайымен экономиканың «ќан таратушы жүйесі» болып шығады.
Сол себепті жаќсы ќалыптасќан ќаржы жүйесі болуының ма-
ңызын ескере отырып, 90-шы жылдарда басталған жєне одан кейінгі
кезеңдерде іске асырылған экономикалыќ ќайта ќұрулардың
көпшілігі ќаржы саласына ќатысты болды.
Жағдай солай болды, біз бұл реформаларды өте күрделі уаќытта
бастадыќ. Дегбірі ќашќан жұрт болып жатќан барлыќ жағдайды
ќынжыла ќабылдайтын. Кеңестік жүйенің күйреуімен «күйзел-
ген» экономика нағыз «ќаржы дауылын» басынан кешіріп жатты.
Халыќ тұтынатын тауарлардың тапшылығы, аќшаның ќатты ќұнсыз-
дануы, халыќтың жинаќтаған барлыќ салымдары мен күнделікті
табыстарының ќұнын жоюы – осы ќұбылыстардың барлығы ора-
сан екпінмен өсіп отырды. Экономикадағы ќаржыны тұраќтанды-
руды ќамтамасыз ету жєне инфляцияны ауыздыќтау керек болды.
Халыќтың мұќтаждыќтарын жєне мемлекеттік ќызмет көрсету мен
оны атќаруды барынша ќамтамасыз ететін айќын, тиімді жєне
тұраќты бюджетті орныќтыру ќажет болды.
Реформаның єлеуметтік бағасының өте ќымбатќа түсетінін біз
түсіндік. Сонымен ќатар басќа дамыған елдердің тєжірибесінен
нарыќтың ќалыптасу процесі реформаның єлеуметтік жаќтарын
ысырып тастамайтынын көрдік. Біз реформаны халыќты барынша

216    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ќорғаштай отырып іске асыруға тырыстыќ, біраќ гиперинфляция
жағдайында оны осылай жүргізу өте ќиын болып еді. Осындай
ахуалда кешеуілдеу мүлде апатќа ұшыратуы мүмкін еді.
Сол кездерді еске ала отыра, мен, бєрінен бұрын осы реформа-
ларға кірісердегі біздің өзімізге алған жауапкершіліктің аса ауыр
салмағын да ойлаймын. Кеңестік экономика ќұлағаннан кейін,
жылдар бойы жиған-тергендерін жоғалтќан адамдарды біздің
еліміздің ќаржы жүйесіне ќайтадан сендіре ќою ќиын еді. Барлыќ
ќайта ќұрулардың єр жағында, ол неге ќатысты болмаса да, мейлі
салыќ, мейлі ќаржы реформасы бола ма, біз бєрінен бұрын өз
азаматтарымызды ескердік, солардың алаңсыз тұрмысына деген
жауапкершілік біздің мойнымызда еді.
Бүгіндері мені көп адамдар сынай берсін. Кейде маған жұрт
тіпті аќылға сыймайтын кінєлар тағады. Мен осы бос сөздер мен
негізсіз сындарға көңіл аудармасам да болатынын білемін, өйткені,
маған сенсеңіздер, бұл менің өзіме жєне менің үзеңгілестеріме
алған жауапкершілік жүгімен салыстырғанда түкке тұрмайды.
Мұндай реформаландырудың тєжірибесі болмағандыќтан, біз
тєуекелге барғанбыз. Біз бір нєрсені ғана білдік – мемлекеттік
аппарат пен біздің экономикамыздың ќалыпты ќызмет жасауына
мүмкіндік беретін, тєуелсіз ќаржы жүйесін ќұруды таќыр жерден
бастау керек болды.
Біздегі ұлттыќ ќаржы жүйеміздің реформалануы мен оның
даму эволюциясын шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші
кезең – шамамен 1991 жылдан 1997 жылға дейін ќамтиды. Бұл
жылдары біздің алдымызда экономиканы ырыќтандыру жєне мак-
роэкономикалыќ тұраќтануға жету мєселелері тұрды. Екінші кезең
– Ќазаќстанның ќаржы жүйесінің тұраќтанудан кейін нығайтып,
одан єрі ќарќынды дамуы – 1998 жылдан басталды. Дүниежүзілік
ќаржы дағдарысын еңсергеннен басталған бұл кезең, менің ойым-
ша бүгіндері де жалғасып келеді.
Ашығын айтсаќ, егер шын мєнінде біздің ќаржы жүйеміздің
ќалыптасуын кезең-кезеңімен, барлыќ іске асырылған ќайта ќұру-
ларды сипаттай отыра көрсететін болсаќ, онда бұл жеке кітап
жазуды талап етер еді. Ал мен бұл тарауда реформаландырудың
жалпы процестеріне жєне біздің ќаржы жүйемізді дағдарыстан
шығарудың жолдарын ќалай іздестіруге, соның нєтижесінде ТМД
елдерінің ішіндегі топбасшысына ќалай айналғанымызға тоќтал-
ғым келеді. Бұл тарауда біздің банк жүйесінің, мемлекеттік ќаржы
саласының, сол сияќты зейнеткерлік реформасының жєне ұлттыќ
ќорды ќалыптастырудың мєселелері жекелей ќарастырылады. Бұдан

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    217
басќа да сөзсіз көңіл аударуға тұрарлыќ сєттер көп: ќазаќстан-
дыќ ќор нарығының, бағалы ќағаздар нарығының, елдің мемле-
кеттік ќарыздарын басќарудың ќалыптасуы жєне т.б. көптеген
мєселелер.
Біздің ұлттыќ ќаржы жүйеміздің ќалыптасуының барысында
реформаландыруға, бірінші кезекте, оның банк саласы, салыќ жєне
бюджеттік ќұрылымы жататын еді. Кейбір мағынада, зейнеткерлік
реформаны іске асыру жєне Ұлттыќ ќорды ќұру менің ерекше
маќтанышыма айналды. Бұл тарау сіздерге барлығының ќалай бол-
ғандығы туралы, сол кезеңде ќандай ќиындыќтарға тап болдыќ
жєне єлем ќауымдастығының біздің ќаржы жүйемізді мойында-
уына біздің ќалай келгенімізді баяндап береді.

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: