Оқулық қазақ тілді аудиторияға ағылшын тілін өз бе тінше үйренуге, тілдік курстарға жэне жоғары оқу орындары

We aren’t indifferent to each 
other’s
 fate (Біз бір-біріміздің 
тағдырымызға немқұрайлы қарамаймыз).
СА ЛЫ СТЫ РМ А ЛЫ  ЕСІМ ДІКТЕР
Есімдіктің бұл тобына 
«another, other, others»
 есімдіктері жата­
ды.  Бұл  есімдіктер  аталған  заттан  басқа,  «екінші  бір,  басқа  бір 
нәрсе» дегенді білдіреді.  Сондықтан да олар сілтеу есімдіктеріне 
қарама-қарсы мағынада болады.
This (that)
 book -  
another
 book (мына (ана) кітап -  басқа, 
екінші бір кітап)
These (those)
  (books -  
other
 books (мына (ана) кітаптар -  
басқа, екінші бір кітаптар).
«Another,  other»
  есімдіктері  зат  есімнің,  сын  есімнің  орнына 
қолданылады.
«Other»
  есімдігі  тек  қана  зат  есімнің  орнына  жұмсалады. 
«Another»
  есімдігі 
«other»
  есімдігі  мен  белгісіз  артикльден 
(an) 
жасалған,  сондықтан  да  тек  қана  жекеше  түрде,  саналатын  зат 
есіммен бірге келеді.
And that’s 
another
 question (Ал ол басқа мэселе).
She finished making the dress and took another one (Ол бір 
көйлекті тігуді бітіріп, екіншісін алды).
«Another»
  есімдігінің екі түрлі, яғни сапалық (екінші бір бас­
ка) және сандық (қосымша тағы бір) мағынасы бар.
The little boy had an apple and took 
another
 one (Кішкентай 
бала бір алманы жеп болды да, екіншісін алды).
Can  I  have 
another
 pair o f shoes?  (Аяқ  киімнің  басқасын 
(тағы бірін) алсам бола ма?)
If you don’t like to read this book, you can take 
another
 one 
(Сіз  бұл  кітапты  окығыңыз  келмесе,  басқасын  (екінші 
біреуін) алуыңызға болады).
«Other»
 есімдігі зат есімнің жекеше, көпше түрімен де тіркесе 
алады.  Зат есімнің орнына қолданғанда 
«other»
 есімдігі зат есім- 
нің жалғауларын, яғни көптік жэне тәуелдік жалғауын қабылдай- 
ды және белгілі артикльмен тіркесіп келеді.
Today  I  am  busy,  so  I’ll  come  to  see  you  some 
other
  day 
(Бүгін  менің колым  бос емес,  сондықтан  сіздің үйіңізге 
тағы бірде (басқа бір күні) барамын).
___________
Агылшын тілінің практикапъщ грамматикасы
73

Ираш Аманқызы Баимүратова
Almat  wanted  to  know  what 
other
  people  thought  o f  it 
(Алмат  басқа  адамдардың  бұл  туралы  не  ойлайтынын 
білгісі келді).
This is for you, 
the other
 is for us (Мынау -  сізге, екіншісі
— бізге). 
■%= 
:■
When 
the  others
  came  they  made  room  for  them  (Басқа 
кісілер келгенде, олар орын берді).
Не  suffered  much  from 
the  other’s
  guilt  (Басқа  біреуцің 
кінәсінан ол коп зардап шекті).
You have to think o f your own welfare as well as 
the others 
(Сізге  өзіңізбен бірге басқалардың да тұрмыс жағдайьш 
ойлауыңызға тура келеді).
He  wasn’t used  to  live  at the  expense  o f 
other s
 hearts  and 
pockets  (Ол  біреудің  арқасында  күн  көріп,  өмір  сүруге 
үйренбеген).
МӨЛШЕРЛІК ЕСІМДІКТЕР
Мөлшерлік есімдіктерге 
«much, many ((a) few,  (a) little, several, 
enough»
 сөздері жатады.  Бұл есімдіктердің ерекшелігі -  олар тек 
зат есім, сын есімнің орнына ғана емес, сонымен катар сан есімнен 
жасалган үстеудің (коп, аз) орнына да колданылатындыгы.
«Much  (a)  little»
  есімдіктері  саналмайтын  зат  есімдермен 
қолданылады. 
«Many,  (a) few; several»
  есімдіктері  саналатын  зат 
есімдермен келеді, 
«enough»
 есімдігі саналатын да, саналмайтын 
да зат есімдермен келеді.
Ауызекі  тілде 
«much,  many»
  есімдіктері  сын  есімнің  орнына 
хабарлы сойлемде, ал кейде сұраулы сойлемде 
«а lot o f plenty of, 
a great deal of»
 тіркестері түрінде келеді.
We have 
a lot o f
 fun.  (Бізде коп қызық бодцы).
Бірақ та болымсыз сойлемде 
«much»
 есімдігі келеді.
They haven’t much snow in winter. (Оларда қыста коп кар 
жауады.)
Have you got much (a lot of) plot at your school? (Сіздердің 
мектептеріңіздің жанында коп жер бар ма?)
Have  you  got  many  (a  lot  of)  pets  in  your  house?  (Сіздің 
үйіңізде үй жануарлары коп пе?)
74

Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
She spent a great deal of (a lot of) time at this problem (Ол 
осы мэселеге көп уақытын жұмсады).
Зат есімнің қызметін атқарғанда хабарлы сөйлемде кездеседі. 
Much  has  been  spoken  about  this  subject  (Бұл  тақырып 
туралы  көп айтылды).
Many  tried  to  persuade  him  that  his  decision  was  wrong
(Көп  жұрт  (адамдар)  оны  шешімінің  дұрыс  еместігіне 
көзін жеткізгісі келді).
«Little»
 жэне 
«few»
 есімдіктері 
{«very»
 сөзімен тіркесіп келме- 
генде)  хабарлы  сөйлемде  сирек  қолданылады.  Олардың  орнына 
«not much,  not many»
 есімдіктері колданылады.
We  haven’t 
much
  time  left.  Біздің  аз  уақытымыз  қалды.
(«little time»
 болмайды).
They haven’t got 
many
 pets at their house. Олардың үйінде 
үй  жануарлары аз. 
{«fewpets»
 болмайды).
«Little,  few»
  есімдіктері 
«very,  too»
  сөздерімен  тіркескенде 
хабарлы сөйлемде келеді.
We have 
very little
 opportunity (Біздің мүмкіндігіміз аз).
She  has 
too few
  English  books  at  home  (Оның  үйінде 
ағылшын кітаптары өте аз).
Very few
  (students)  attended  the  meeting  (Жиналысқа  өте 
аз студент қатысты).
Too little
 milk is left for the cat (Мысыққа өте аз сүт қалды). 
«Many,  much»
  есімдіктері 
«little»
  есімдігі  сияқты 
«of»
  жалға- 
уынан  кейін  келгенде  бір  нәрсенің  (бүтіннің)  бөлігі  деген  мағы- 
наны  бшдіреді.  Бұндай  жағдайда 
«one  o f  some  of,  half of»
  т.б.
тіркестермен мағыналас келеді.
Many  o f
 our  relatives  live  in  Astana  (Біздің  туыстары- 
мыздың көпшілігі Астанада тұрады).
Much o f
 the work is done (Жұмыстың көбі істеледі).
Little  o f
 the  bread  was  eaten  (Нанның  шамалысы  ғана 
желінді).
H alf o f
 them returned home  (Олардың жартысы  үйлеріне 
қайтгы).
Some o f
 the test was done correctly (Сынақтың біразы ғана 
дұрыс орындалған).
Мөлшерлік есімдіктердің көпшілігінің шырай категориясы бар.
75
I

Ираш Аманцызы Баймұратова
m an y }
much  }  more — most 
few -  fewer -  (the) fewest 
little -  less -  (the) least
«Most»
 есімдігінің күшейтпелі шырай формасы «бір нәрсенің 
көпшілік бөлігі» деген мағынада да қодданылады. Онымен жалпы
мағынаны ощдіретін артикльсіз келген зат есім тіркеседі.
Most
 furniture in this room is old (Бұл бөлмедегі жиһаздың 
көпшілігі ескі).
Most
  suggestions  are  offered  by  the  scientists  in  this  field 
(Ақыл-кеңестің  көпшілігін  осы  саладағы  ғалымдар 
ұсынды).
Бірақ 
«most»
  есімдігі  «айтарлықтай,  басым  көпшілігі  деген 
магынаны  білдіргенде,  одан  кейін 
«of»
  шылауы  келеді  жэне  зат 
есімнің алдында белгілі артикль келеді.
Most
 o f the  students carry  on  experiments  (Студенттердің 
басым көпшілігі тәжірибе жұмысын жүргізеді).
Most
 o f the towns were built in 60-s (Қалалардың көпшілігі 
60-жылдары салынған).
«Мисһ»
  есімдігі  салыстырмалы  шырай  формасында  сын 
есімді, үстеуді аныктап тұрады.
This text is 
much
 easier than the other (Бұл мәтін баскасына 
Караганда әлдекайда оңайырақ).
He  speaks  English 
much
  more  better  than  his  friend  (Ол 
досына Караганда ағылшынша әлдекайда жаксы сөйлейді). 
«Much, many»
 есімдіктері төмендегідей салыстырмалы шырай
конструкцияларында келеді.
He works as 
much
 as you (do) (Ол да сіз еиякты көп еңбек 
етеді). 
Щ
I  have  got  as 
many
  friends  as  you  have.  (Менің  де  сіз 
сиякты достарым көп).
She  made  mistakes  as 
much
  (as  I  do)  (Ол  да  мен  сияқты 
қате жіберді).
This  oil  two  times  as 
much
  as  that  one  (Мына  май  ана 
майдан екі есе көп).
You’ve  made  twice  as 
many
  mistakes  this  time  (Сіз  осы 
жолы екі есе көп қате жібердіңіз).

E T IC T IK
Етістік
амалын,  жай-күйін
білдіретін сөз табы.  Ағылшын тілінде де етістік  қыры  мен  сыры 
мол,  күрделі  жэне  ең  дамыған  сөз  табының  бірі.  Оның  жүйесі 
де  сан  алуан  болып  түрлене  алады.  Етістік,  негізінен,  тиянақты 
жэне  тиянақсыз  болып  бөлінеді.  Етістіктің  тиянақты  формасы 
сөйлемнің баяндауыш қызметін атқарады.  Басқа сөз табымен са- 
лыстырғанда  етістіктің  көптеген  грамматикалық  категориялары 
бар.  Тиянақты  етістіктің  (заттанған  етістіктерден  басқа)  жақ, 
тур,  шақ,  аспект,  етіс,  рай  категориялары  бар.  Етістік  озінің  екі 
формасында (тиянақты, тиянақсыз етістік) баяндауыш білдіпетін
эрекеттің
тұратын үстеумен, күрделі үстеумен
сіп  келеді.  Етістіктің  екінші  бір  ерекшелігі -  оның толықтауыш-
эквивалентімен)
таоылады.
ЕТІСТІКТІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
Етістіктер төмендегідей принциптеріне қарай жіктеледі:
формасының жэне көсемше түрінің
на қарай;
• етістіктің синтаксистік кызметіне қарай;
• етістіктің бастауышпен жэне толыктауышпен тіркесуіне
• өпгкен  шақ формасы мен  көсемше түрінің жасалу жоль
дұрыс
неді.
Дұрыс етістіктер.
 Дүрыс етістіктердің откен шақ жэне косем- 
ше  формалары  етістіктің  түбіріне 
«-ed»
  жұрнағы,  ал  егер  етістік 
«-е»
 эрпіне бітсе, онда 
«d»
 жүрнағы жалғану арқылы жасалады.
77
I

Ираш Аманқызы Багшұратова
Етістіктің өткен шақ жасайтын 
«-ed»
 жұрнағы түбір етістікке 
жалғанғанда,  оның оқылу ережесі  сөздің қандай дыбысқа бітеті- 
ніне байланысты эртүрлі болып оқылады:
• егер етістік дауысты жэне ұяң (үнді) дыбыстарға бітсе, өткен 
шақтың 
«ed»
 жұрнағы  [d]  болып оқылады.
Try -  tri
ed,
  learn -  learned.
• қатаң дауыссыз дыбыстардан кейін 
«-ed»
 жұрнағы да,  қатаң 
[t]  болып оқылады.
ask -  ask 
ed,
  pass -  passed.
• егер түбір етістік 
«t, 
d»
  эріптеріне  бітсе, 
«-ed»
  жұрнағы  [id] 
болып оқылады.
want — wanted,  end — ended.
Дұрыс  етістіктердің  өткен  шақ  формасы  мен  көсемше  түрі 
бірдей (омонимдес) болады.
Бұрыс  етістіктер.
  Бұл  топқа  жататын  етістіктерді  төменде 
көрсетілгендей,  бірнеше  түрлерге  жіктеуге  болады.  Бұрыс  етіс- 
тіктердің  откен  шақ  формасы  мен  көсемше  түрі  көп  жағдайда 
етістіктің түбірі өзгеруіне байланысты сэйкес келе бермейді. Де- 
генмен, оларды да ортақ дыбыстық өзгеру ерекшеліктерін ескере 
отырып, бірнеше топтарға жіктеп қарастыруға болады.
Бұрыс етістіктердің өткен шақ жэне көсемше түрі түбір етіс-
тіктің  кұрамындағы  дауысты  не  дауыссыз  эріптердің  өзгеруі  ар-
қылы немесе етістіктің түбірге жұрнақ жалғану арқылы да жаса-
луы  мүмкін.  Ағылшын тілінде  бұрыс  етістіктердің жасалу жолы
сан  алуан  болғандықтан  оларды  бір  ережемен  түсіндіре  алмай-
мыз,  дегенмен  оларды  төмендегідей  басты-басты топтарға боліп 
қарастыруға болады:
1) түбір етістіктегі дауысты дыбыстардың өзгеруі арқылы жа- 
салған бұрыс етістіктер:
cling -  clang -  clung
ring -  rang -  rung
sing -  sang -  sung
win — won -  won
2)  түбір  етістіктегі  дауыссыз  дыбыстардың  өзгеруі  арқылы 
жасалған бұрыс етістіктер:
send -  sent -  sent
build -  built -  built
78

Агылшын тілініц практикалъщ грамматикасы
lend -  lent -  lent
түрінде
бұрыс
cut -  cut % cut 
put -  put -  put 
set -  set -  set
ралас етістіктер, яғни етістіктің өткен шақ формасы дұрыс 
формасында,  ал  көсемше  түрі  бұрыс  етістік  формасында
болатын етістіктер:
show -  showed -  shown 
sow — sowed — sown
формасы
жасалған
be -  was, were -  been 
go -  went -  gone 
come -  came — come 
do -  did -  done
түрлерінщ
қарай толық жіктелген кестесі қосымшада беріледі).
Жалпы  бұрыс  етістіктердің  жоғарьща  көрсетілгендей,  бұрыс 
етістіктердің  бұл  топтарға  енбейтін  де  түрлері  бар,  сондықтан 
бұл  топта  барлык  бұрыс  етістіктің  түрлері  түгел  қамтылмайды. 
Белгілі  бір грамматикалық жасалу жолы болмағандықтан,  бұрыс
түб
түседі
деи,  бұрыс  етістіктердщ  жасалу  жолында  белгілі  бір  жүйе  бол- 
мағандықтан,  олардың  формаларын  есте  сақтауға  тура  келеді. 
Ағылшын тілінде шамамен екі жүзден аса бұрыс етістік бар.
2. 
Семантикасымен  тығыз  байланыста  болатын  синтаксистік 
функциясына қарай барлық етістіктер ағылшын тілінде негізгі етіс- 
тік, көмекші  (структуралық) етістік және модаль етістіктер болып 
топтастырылады.  Құрылымдық етістіктер  комекші  жэне дәнекер- 
леуші (байланыстырушы) етістік болып екі жанама топқа бөлінеді.
Негізгі  етістіктер  толық,  дербес  лексикалық  мағынасы  бар 
жэне сөйлемде жай баяндауыш қызметін атқара алады.  Бұл топқа 
ағылшын тілінде 
«sit, read, write, give, take, knit, live»
 т.б. көптеген
етістіктер жатады.
79

Ираш Аманқызы Баймұратова
At English lesson we 
read texts,  write exercises
 and 
translate
 sen­
tences (Ағылшын тілі сабағында біз мәтіндерді оқимыз, жаттығу- 
ларды жазамыз жэне сөйлемдерді аударамыз).
Көмекші  етістіктер  дегеніміз  -   өз  алдына  жеке  лексикалық 
мағынасы  жоқ,  тек  сөз  түрлендіруші  ретінде  ғана  колданылатын 
етістіктер.  Сондықтан да олар  сойлемде  көмекші  қызмет  қана  ат- 
қарады.  Олар  аналитикалық  формалар  жасау  үшін  колданылады 
жэне  барлық  уақытта  негізгі  етістіктермен  тіркесіп  келеді.  Бұл 
етістіктер  етістіктің  аналитикалык  формасының  бөлігі  немесе 
көбінесе  грамматикалық  морфема  болып  келеді,  яғни,  граммати- 
калық  морфемалар.  Көмекші  етістіктерге 
«Ье»
  етістігі  (нақ  осы 
шакта жэне ырықсыз етіс формасында), 
«do»
 (белгісіздік осы шақ- 
тың  болымсыз  жэне  сұраулы  түрінде), 
«have»
  (жедел  откен  шақ 
формаларында), 
«shall,  will»
  (келер  шакта), 
«should,  would»
  (етіс- 
тіктің өткендегі келер шақ жэне қалау рай формасында) жатады.
Дәнекерлеуші  (байланыстырушы)  етістіктер  озінің  лексика- 
лык  мағынасын  жархылай  жоғалтқан  жэне  сойлемде  күрделі 
баяндауыштың құрамында келеді.
Asem is a nice girl
 (Әсем — әдемі қыз).
Осындай күрделі баяндауышы бар сөйлемнің лексикалық ма- 
ғынасын оның құрамындағы зат есім, сын есім, сан есім, етістік- 
тен  жасалған  негізгі  бөлігі  береді.  Әртүрлі  контексте  бір  етістік 
негізгі  етістік,  көмекші  етістік немесе дэнекерлеуші  етістік  қыз- 
метін атқарып, эртүрлі функцияда жұмсалуы мүмкін.
Everybody is here (Бэрі осында) (Негізгі етістік қызметін 
атқарып тұр).
He  is  a  student  (Ол  — студент)  (Дэнекерлеуші  етістік 
қызметін атқарып тұр).
He  is  going  to  the  university  (Ол  университетке  бара 
жатыр) (Комекші етістік қызметінде жұмсалып түр).
Модаль етістіктер етістіктің арнайы тобын құрайды.  Олар іс- 
эрекетті емес, адамның сол іс-әрекетке қатысын білдіретіндіктен, 
яғни өзінің дербес лексикалық мағынасы болмағандықтан, негізгі 
етістіксіз,  жеке  тұрып  сойлем  мүшесі  қызметін  атқара  алмайды. 
Барлық  етістіктерге  тэн  іс-эрекетті,  қимылды  білдіретін  модаль 
етістіктер аз жэне олар,  негізінен,  модальдік мағынаны  білдіреді 
жэне  негізгі  етістіктер  білдіретін  іс-қимыл,  эрекеттердің  іске
80

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
асуын  жэне  оның  орындалуына  қатысты  қабілетті,  қажеттілікті, 
міндеттілікті анықтайды. Яғни, сөйлемде негізгі етістікпен тірке- 
сіп,  күрделі  баяндауыштың  кұрамында  келеді.  Модаль  етістік- 
терге 
«can,  may,  must,  need, shall,  will, should»
 етістіктері жатады.
3. 
Сөйлемнің бастауышы мен толықтауыш мүшесіне қатысты 
барлық етістіктер (өзінен кейін тура толықтауышты қажет ететін) 
сабақты  (transitive)  жэне  салт  етістіктер  (intransitive)  (толықта- 
уышты қажет етпейтін) болып екіге бөлінеді.
Етістіктердің көпшілігі екі зат есімнен (не зат есімнің эквива- 
лентімен) жасалған мүшемен, яғни етістік білдіретін іс-эрекеттің 
иесі (бастауыш) және іс-әрәкеттің обьектісі толыктауышпен бай- 
ланысады.
Кейбір  етістіктер  іс-эрекеттің  иесін  білдіретін  (бастауыш 
қызметін  атқаратын)  зат  есіммен  ғана  байланысады. 
«Paul came 
and helped us»
 деген сөйлемде 
«read»
 етістігі сөйлемде бастауыш 
қызметін  атқарып  тұрған 
«I»
  есімдігімен  жэне  толықгауыш 
қызметін  атқарып  тұрған 
«them»
  есімдігімен  байланысып  тұр. 
«Translate»
  етістігі  тек  қана  бастауыш  кызметін  атқарып  тұрған 
«һе»
 есімдігімен байланысып тұр.
«She goes to school»
 деген сөйлемде де 
«goes»
 есімдігі толық- 
тауыш қызметін атқарып тұрған 
«school»
 зат есім сөзімен байла- 
нысып тұр.
Бірак та осы екі сөйлемдегі етістіктердің арасында 
(«translate 
the  text»,  works  at  English»)
  айырмашылық  бар. 
«Goes»
  етістігі 
сөйлемнің  толыктауышымен  «to»  шьшауы  арқылы  байланысып 
тұр.  Сөйлемнің толыктауышымен тура байланысқан етістікті  са- 
бақты етістік дейміз.  Басқаша айтқанда, өзінен кейін тура толық- 
тауышты қажет ететін етістіктер.
We 
have
 English lesson (Бізде агылшын тілі болады).
Ал  калган  етістіктер  салт  етістіктер  деп  аталады.  Сондай-ак 
өзінен  кейін  тура толыктауышты  кейде  қажет  ететін  жэне  кейде 
кажет етпейтін етістіктер де бар.  Мұндай етістіктерді сойлемдегі 
жұмсалымына  қарай  салт  эрі  сабақты  етістіктер  дейді.  Мұндай 
етістіктерге 
«read,  write,  see, feel,  hear»
  етістіктері  жатады.  Co- 
нымен  қатар  бірінші  магынасы  салт  етістік  болатын,  ал  екінші 
магынасына  қарай  сабақты  етістік  болатын  етістіктер  де  бар. 
Мұндай топқа 
«sell,  wear,  work,  walk»
 т.б.  етістіктері жатады.
81

Ираш Амащызы Баймұратова
Girls 
wear
 dresses (Қыздар көйлек киеді).
Woolen  dress 
wears
  well  (Мақтадан  жасалған  көйлек 
жақсы киіледі).
Е с к е р т у .  Әртүрлі  контексте  бірде  салт  етістік,  бірде  сабақты 
етістік түрінде келетін  етістіктер де бар.  Мұндай екі топқа да жататын 
етістіктердің  қайсысы  бірінші  мағынасы,  ал  кайсысы  оның  екінші 
мағынасы екенін ажырату қиын. Мұндай етістіктерге 
«open,  move,  turn, 
change»
 т.б. жатады.
They’ll 
move
 to a new flat (Олар жаңа пәтерге көшеді).
The boat 
moved
 (Қайық қозғалды).
Е Т ІС Т ІК Т ІҢ  Ш АҚ Ж Э Н Е  АСП ЕКТ
КА ТЕГО РИ ЯСЫ
Уақыт (мезгіл) -  барлық нәрсеге бірдей жэне ол тілге тәуелсіз. 
Қимыл, іс-эрекет белгілі бір уақыт кеңістігінің аралығында бола­
ды.  Қимыл іс-әрекеттің үзіліссіз не алдағы уақытта орындалаты- 
нына,  орындалғандығына  қарай  уақытты,  негізінен,  үш  бөлікке 
яғни  өткен,  қазіргі  (осы),  алдағы  (келер) уақытқа бөліп  қарасты- 
руға болады.
Өткен  уақыт  пен  алдағы  уақыт  шексіз,  ал  қазіргі  уақытты 
өткен  мен  алдағы  уақыт  аралығын  ажыратып  тұратын  белгі 
нүктесі деп қарауға болады. 
: 
'
Шақ — уақытқа,  мезгілге  қатысты  қолданылатын  лингвисти- 
калық  атау  жэне  ол  эртүрлі  тілде  түрліше  болады.  Әртүрлі  тіл- 
Дерді  салыстырсақ,  шак  түрлері  қимылдың,  іс-әрекеттің,  жай- 
күйдің  өткенде  болғанын,  қазір  болатынын  не  болып  жатқанын 
не  келешекте  (алдағы  уақытта)  болатынын  білдіреді.  Сонымен 
қатар  шақ  түрлері  қимыл-әрекеттің  откенде  аяқталғанын,  қазір 
аяқталатынын,  не  алдағы  уақытта  аяқталатынын  немесе  алдағы 
уақытта  белгілі  бір  уақыт  аралығында  жүзеге  асатын,  жүретін 
іс-әрекетті  білдіреді.  Ағылшын  тілінде  шақ  формалары  уақыт 
пен  аспектіні  бірге  қарастырады.  Басқаша  айтқанда,  ағылшын 
тіліндегі  шақ  формалары  уақыт  жэне  аспект  грамматикалық 
категориялары аралас, бір-бірімен байланыста қарастырылады.
Шақ  — іс-қимылдың  уақытын,  мезгілін  білдіретін  етістіктің 
грамматикалық категорнясы.
82

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Өткен, осы жэне қазіргі, алдағы іс-әрекет, қимылды білдіретін 
уакыттың негізгі түрлері ағылшын тілінде негізгі шақ топтары деп 
аталады.  Олардың  белгісіздік  және  созылмалы  шақ  формалары 
бар. Бұл шақ формадары абсолютті шақтар деп аталады. Ағылшын 
тіліңде  негізгі  шақ  формаларынан  басқа жанама  шақ  формалары 
да  бар.  Олардың  қатарына  жедел  өткен  шақ  жэне  жедел  өткен 
созылмалы  шақ жатады.  Жедел  өткен  шақ тобы  іс-әрекеттің  бол- 
ган (өткен, осы жэне келер) уакытын көрсетпейді, олар сол іс-эре- 
кеттің өткен, осы,  келер  шақтағы  екінші  бір әрекетпен  байланыс- 
ты  (қатысты)  екенін  корсетеді.  Сондықтан  да  жедел  откен  шақ 
формалары қатыстық шақ категориясы болып табылады. Жоғары- 
да атап өткендей, ағылшын тілінде шақ категориясы тек қана істің 
уакытын,  мезгілін  ғана  емес,  сонымен  қатар  онын  аспектісін  де 
(іс-эрекеттің қалай жүретінін, уақыт процесін) қарастырады.
Аспект -   іс-әрекеттің  қалай,  (қандай  жолмен)  іске  асатынын 
көрсететін (білдіретін) етістіктің грамматикалық категориясы. 
Негізгі жэне жанама шақ түрлері екі аспектіде беріледі: 
Созылмалы  аспект  түрі  іс-әрекеттің,  қимылдың  жүзеге  асу 
процесінің белгілі бір уақыт аралығында жүретінін не жүріп жат- 
канын білдіреді, ал созылмалы емес аспект іс-эрекеттің процесін 
емес, іс-әрекеттің жалпы ісүйін ғана корсетеді.
I 
read
  about  it  (Мен  бұл  жайлы  оқимын)  (Іс-эрекеттің 
қалай жүрген процесін емес, жалпы күйін білдіріп тұр).
I 
am  still  reading
  about  it  (Мен  бұл  жайлы  элі  оқып 
отырмын)  (іс-әрекеттің  қалай  жүзеге  асып  жатқанын, 
оның процесін көрсетіп тұр).
I  said  I 
had read
 about  it  (Мен  бұл  жайлы  оқыганымды 
айтқанмын) (іс-әрекеттің жалпы күйін білдіріп тұр).
I 
have been reading
 about it for a month  (Мен  бұл жайлы 
бір  айдан  бері  оқып  жатырмын)  (іс-әрекеттің  қалай 
жүріп жатқанын, процесін корсетіп тұр).
Ағылшын  тіліндегі  етістіктің  шақ  категориясында  шақ  пен 
аспект бір-бірімен өзара тығыз байланыста қарастырылатындық- 
тан,  эрбір  шақ  формасы  аяқгалған  не  аяқталмаған,  созылмалы 
не  созылмалы  емес  аспект  тұрғысында  қарастырылады.  Осыған 
байланысты  шак категориясы іс-әрекеттің уақытына жэне аспек- 
тісіне катысты топтастырылады.
83

Ираш Амащызы Баймұратова
Шацтыц созылмалы емес 
Шақтың созылмалы аспект
аспект түрі 
түрі
Негізгі шац формалары
Белгісіздік осы шақ 
Нақ осы шақ
Белгісіздік өткен шақ 
Созылмалы өткен шақ
Белгісіздік келер шак 
Созылмалы келер шақ
Жанама шац формалары
Жедел откен осы шақ 
жедел созылмалы
Өткендегі жедел өткен шақ 
жедел созылмалы 
(Бұрынғы откен шақ) 
жедел созылмалы
ЕТІСТІКТІҢ ШАҚ КАТЕГОРИЯСЫ
Етістікіің негізгі шақ формалары
Негізгі шақ формалары қимыл, іс-эрекеттің сол сөйлеп тұрған 
уакытқа қатысты мезгілін білдіреді.  Сөйлеп тұрған уақыт тұрғы- 
сынан  алып  қарағанда,  іс-эрекет өткенде,  сол уақытта  (кезде)  не 
алдағы  уақытта  жүзеге  асуы  мүмкін.  Осыған  қатысты  ағылшын 
тілінде  етістіктің  шақ  категориясын  осы  шақ  (белгісіздік  және 
созылмалы  түрі),  өткен  шақ  (белгісіздік  жэне  созылмалы  түрі), 
келер шак (белгісіздік жэне созылмалы түрі) деп үлкен үш топқа 
бөлінеді. 
. 
- 
..
Созылмалы емес шақ формалары 
Белгісидік шақ тобы
Жалпы  белгісіздік  шақ тобы  іс-эрекеттің  нақты  мезгілі  атал- 
май,  көрсетілмей, эйтеуір  бір өткенде осы уақытта не алдағы уа- 
ісытта  болатын,  эдетке  айналған,  жаратылыста  үздіксіз  дағдылы 
түрде  болып  түратын  іс-әрекетті  білдіреді.  Белгісіздік  шақ тобы 
белгісіздік  өткен  шақ,  белгісіздік осы  шақ,  белгісіздік  келер  шақ 
болып үш жанама шақ түріне бөлінеді.
осы шақ 
өткен шақ 
келер шақ
84

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Белгісіздік осы мақ
Белгісіздік шақ тобының бірі ретінде белгісіздік осы шақ, күн- 
делікті  өмірде  қайталанып  тұратын,  әдетке  айналған  не  жара- 
тылыста  үздіксіз  дағдылы  түрде  болып  тұратын  іс-әрекетті  біл- 
діреді.  Белгісіздік  осы  шақ  қимыл,  іс-эрекетгі  ғана  білдіреді  де, 
оның  қалай  жүзеге  асып  жатқаны  жайлы  қамтымайды.  Сондай- 
ақ  екінші  бір  әрекетпен  не  белгілі  бір  уақытпен  байланысты  да 
қарастырмайды.
Белгісіздік осы шақтың жасалу жолы. Белгісіздік осы шақтағы 
хабарлы  сөйлем  3-ші  жақтың жекеше  түрінен  басқа  жак түрлері 
негізгі  етістік 
«to»
  шылауынсыз  келген  тұйық  формасы  арқылы 
жасалады.
I 
learn
 English (Мен агылшын тілін үйренемін).
You 
learn
 English (Сіз агылшын тілін үйренесіз).
We 
learn
 English (Біз ағылшын тілін үйренеміз).
You 
learn
 English (Сіздер агылшын тілін үйренесіздер). 
They 
learn
 English (Олар агылшын тілін үйренеді).
Жалпы  сұрақ  «to  do»
  көмекші  етістігі  мен  негізгі  етістіктің 
«to»
 шылауынсыз келген тұйық формасы арқылы жасалады.
Do
 I learn English? (Мен агылшын тілін үйренемін бе?)
Do
 you learn English? (Сіз агылшын тілін үйренесіз бе?)
Do
 we learn English? (Біз агылшын тілін үйренеміз бе?)
Do
 you learn English? (Сіздер агылшын тілін үйренесіздер ме?) 
Do
 they learn English? (Олар агылшын тілін үйрене ме?)
Арнаулы  сүрац.
  Арнаулы  сұрақта  сөйлемнің  басында,  ягни 
көмекші етістіктің алдында сүрау есімдікгері келеді:
What language
 do you learn? (Сіз қай тілді үйренесіз?)
What do
 you do? (Сіз не істейсіз?)
How  long  do
  they  learn  English?  (Олар  канша  уақыт 
агылшын тілін үйренеді?)
Why  does
  he  learn  English?  (Ол  неге  агылшын  тілін 
үйренеді?)
How well does
 she learn English? (Ол агылшын тілін қалай 
үйренеді?)
Бастауышқа  жэне  бастауышқа  катысты  анықтауышқа  сұрақ 
койганда сөйлем мүшелерінің орны ауыспайды, ягни сұрау есім-
діпнен кеиін көмекші етістік келмеиді.
85

Ираш Аманқызы Баймұратова
Who
 learns English? (Кім ағылшын тілін үйренеді?)
Whose
  brother  learns  English?  (Кімнің  ағасы  ағылшын 
тілін үйренеді?) 
S
Болымсыз  сөйлем 
«to  do»
  көмекші  етістігінен  кейін  болым- 
сыздық  мағынаны  білдіретін 
«not»
  сөзі  жэне  негізгі  етістіктің 
«to»
  шылауынсыз  келген тұйық түрі  арқылы  жасалады.  (Болым- 
сыздықты  білдіретін 
«not»
  сөзі  жеке-дара, дербес  жұмсалмайды, 
ылғи да көмекші етістіктен кейін келеді).
I 
do not
 learn English (Мен ағылшын тілін үйренбеймін). 
You 
do not
 learn English (Сіз ағылшын тілін үйренбейсіз).
We 
do not
 learn English (Біз ағылшын тілін үйренбейміз). 
They 
do  not
  learn  English  (Олар  ағылшын  тілін  үйрен- 
бейді). 
Щ
«Do not»
 болымсыздық формасы қысқартылып 
«don Ь>
 болып 
жазылып,  [dount] болып оқылады.
Белгісіздік осы шақтың 3-tui жацта 
жекеше түрінің жасалу жолы 
Белгісіздік  осы  шақтың  3-ші  жақта  жекеше  түрі  хабарлы 
сойлемде  негізгі  етістікке 
«-s(-es)»
  жұрнағы  жалғану  арқылы 
жасалады.  Ал сөйлемнің сұраулы, болымсыз түрлерінде көмекші 
«do»
 етістігіне 
«-s(-es)»
 жұрнағы жалғанып, негізгі етістік тұйық 
түрінде 
{«to»
 шылауынсыз) келеді.
Хабарлы сөйлем түрі 
He 
learns
 English (Ол ағылшын тілін үйренеді).
Marat 
learns
 English (Марат ағылшын тілін үйренеді).
It often rains in spring (Көктемде жиі жанбыр жауады).
Жалпы сұрац түрі 
Does
 he learn English? (Ол ағылшын тілін үйрене ме?)
Does
 Marat learn English? (Марат ағылшын тілін үйрене ме?) 
Does
 it often rain in Spring? (Көктемде жиі жаңбыр жауа ма?)
Арнаулы сүрац түрі 
Who 
learns
 English? (Кім ағылшын тілін үйренеді?)
Which o f you 
speaks
 English? (Сіздердің қайсысыңыз ағыл шын 
тілін үйренесіз?)
86

Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
What language 
does
 he  learn? (Ол  қай тілді үйренеді?)
When 
does
  it rain? (Қай  кезде жаңбыр жауады?)
Сөйлемнің болымсыз түрі
Marat 
does
 not learn English (Марат агылшын тілін үйренбейді).
She 
does
 not learn English (Ол ағылшын тілін үйренбейді).
It 
does
 not rain in winter (Қыста жаңбыр жаумайды).
Белгісіздік осы шақтың үіиінші жақ жекеше формасына
«-s (-es)» жүрнагының жалгану ережесі
•
 Егер етістік дауысты («о» әрпінен басқа) дыбысқа не ұяң, үнді 
дауыссыз  дыбысқа  бітсе,  онда  түбірге 
«-s»
  жұрнағы  жалғанып, 
дауысты жэне ұяң,  үнді  дыбыстан  кейін үнді  [z]  болып,  ал  катан 
дауыссыз дыбыстан кейін  қатаң [s]  болып оқылады.
The child plays (Бала ойнайды).
She cleans the room (Ол бөлмені тазалайды).
He reads the book (Ол кітап оқиды).
Asem  speaks  English  well  (Әсем  ағылшынша  жақсы
сөйлейді).
• 
«о»
  эрпіне бітетін етістікгердің түбіріне 3-ші жакта жекеше 
түрінде 
«-es»
 жұрнағы жалғанады.
Marat 
goes
 to the cinema (Марат киноға барады).
She 
does
 her home work (Ол үй жұмысын орындайды).
• 
«-s,  -se,  -ss,  -sh,  -ch,  -X»
  әріптеріне  бітетін  етістіктердің 
түбіріне  3-ші  жақтың  жекеше  түрінде 
«-es»
  жұрнағы  жалғанып, 
[iz] болып оқылады.
He washes his clothes (Ол киімдерін жуады).
• 
«у»
  эрпіне  бітетін  етістіктерге 
«-s»
  жұрнағы  жалғанғанда 
соңғы 
«у»
 әрпі 
«і»
 әрпіне ауысады.
The children cry (Балалар жылайды).
The child cries (Бала жылайды).
Белгісіздік осы шақтын қолданылуы
Белгісіздік осы шақ төмендегідей  іс-әрекет,  кимылды білдіру
колданылады
күйін  бідціреті
бүл  шақ  формасында 
87

Ираш Аманқызы Баймүратова
білдіретін 
«now,  at  this  time  (moment)  today,  tonight,  this  minute, 
morning,  noon evening»
 т.б. үстеулері келеді.
She 
has
 a cold (Оған суық тиеді).
I 
think
 Marat is well (Мен Мараттың жағдайы жақсы ғой 
деп ойлаймын). 
I
This flower 
smells
 good (Мына гүлдің иісі жақсы).
Does
  he 
understand
 now  what  you  ask  for?  (Сіздің  нені 
сұрағаныңызды ол енді түсіне ме?)
We 
live
 in Astana now (Біз қазір Астанада тұрамыз).
•  Белгісіздік  осы  шақ  ақиқат  шындықты,  табиғатта,  жараты-
лыста  үзілмей,  дағдылы  түрде  болып  тұратын  іс-әрәкетті,  про-
цесті  білдіру үшін  қолданылады жэне 
«always,  never,  invariably» 
үстеулері келеді.
Error is human (Адам қателеседі).
Water 
boils
 at  100 С (Су  100 градуста қайнайды).
Birds 
fly
 (Құс ұшады).
I Әдетке айналған үнемі (күнделікті) қайталанатын іс-әрекетті 
білдіру үшін қолданылады. Мұндай іс-эрекеттерді білдіргенде іс- 
эрекеттің мезгіліне қатысты 
«always (never,  usually) seldom, some­
times,  rarely,  not  ever,  occasionally,  often  (not  often,  every,  each)» 
үстеулері келеді.
We have three classes everyday (Бізде күнде үш сабақ болады).
They always  attend English club  (Олар  ылғи да ағылшын 
тілі клубына барады).
• Белгісіздік осы  шақ әдеби-көркем, музыка, драма, онер шы- 
ғармаларын  талқылағанда,  оларға  баға  бергенде  қолданылады. 
Сондай-ақ  бұрынғы  откен  заманда,  өмір  сүрген  белгілі  танымал 
адамдардың айтып кеткен, жазып кеткен ой-пікірі, шығармалары 
жайлы  айтқанда қолданылады.  Мүндай жағдайда 
«skillfully,  clev­
erly,  (incorrectly,  clumsily,  brilliantly,  well,  poorly  (in)  adequately, 
properly,  rightly,  wrongly»
 үстеулері келеді.
John Reed 
exposes
 the war skillfully in his book (Джон Рид 
өзінің кітабында соғысты шебер әшкерелейді).
Darwin 
presents
  the  development  o f  life  from  lower  to 
higher forms  properly  in  his  investigations  (Дарвин  өзінің 
зерттеулерінде тіршіліктің ең төменгі сатысынан жоғары 
сатысына дейінгі түрлерінің дамуын көрсетеді).
88

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
This  story 
describes
  all  the  evils  o f life  truly  (Бұл  әңгіме 
өмірдегі барлық келеңсіздіктерді шынайы суреттейді).
•  Бір нэрсеге анықтама беру не түсіндіру үшін  қолданылады. 
Мұндай  сөйлемдермен 
«always,  never,  then,  next,  after,  that» 
үстеулері келеді.
He 
never
 misses classes (Ол ешуақытта сабақтан қалмайды).
We 
always
  do  our  home  assignment  (Біз  ылғи  да  үй 
тапсырмасын орындаймыз).
• Белгісіз осы шақ құрмалас сабақтас сойлемнің қүрамындағы 
шартты, мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерде алдағы болуы мүмкін 
іс-әрекетті болжай айтқанда қолданылады.
If the weather is fine,  we  shall  go to  the cinema (Егер  aya- 
райы жақсы болса, біз қаланың сыртына барамыз).
When  Arnold  comes  they’ll  do  their  homework  (Арнолд 
келгесін олар үй жүмысын орындайды).
• Белгісіздік осы шақ алдағы уақытта міндетті түрде болатын 
не дағдылы іс-әрекетті білдіреді.
The  plane  leaves  at  9:25  tonight  (Үшақ  кешкі  9:25-те 
ұшады).
Our summer term begins in June (Біздің жазғы сессиямыз 
маусымда басталады).
! 
Белгісіздік өткен шақ
I  I
Белгісіздік  откен  шақ  сол  сөйлеп  тұрған  уақыттан  бұрын, 
өткенде  болған  іс-әрекетті,  қимылды  білдіреді.  Белгісіздік  откен 
шақта іс-эрекеттің мезгілі 
«yesterday,  the day before yesterday,  last 
week,  last month,  last year,  last night,  last time,  last,  three  (two, four 
years ) days ago,  in 1968»
 т.б. үстеулері арқылы беріледі.
Белгісіздік өткен шақтың жасалу жолы
Ағылшын тілінде барлық етістіктер белгісіздік өткен шақ фор- 
масының жасалу жолына карай дұрыс етістіктер жэне бұрыс етіс- 
тіктер  болып  екі  топқа  болінеді.  Дұрыс  етістіктердің  откен  шақ 
формасы  етістіктің түбіріне 
«-ed»
  жүрнағы  жалғану  арқылы  жа­
салады. Ал бұрыс етістіктердің өткен шақ формасы мен косемше 
түрі (етістіктің түбірі озгереді) эртүрлі тәсілдер арқылы жасалады. 
(Қосымшада бұрыс етістіктердің формаларының тізімі беріледі).
89

Ираш Аманқызы Баймұратова
Хабарлы  сөйлем  негізгі  етістіктің  (дұрыс  етістіктердің)  тү- 
біріне 
«-ed»
  жұрнағы  жалғану арқылы жасалады. 
«-ed»
  жұрнагы 
етістіктің кандай дыбысқа бітетініне байланысты эртүрлі дыбыс-
талады: 
'' *1
а)  егер  етістіктің  түбірі  дауысты  дыбыс  жэне  ұяң  дауыссыз 
дыбыстарға бітсе, онда ([d] дыбысынан баска) 
«-ed»
 жұрнағы  [d] 
болып оқылады:
to play jj play 
ed
 (ойнау -  ойнады) 
to clean -  cleaned (таз ал ay -  тазалады) 
ә) қатаң дауыссыз дыбыстардан  кейін  ( [t]  дыбысынан  баска) 
«-ed»
 жұрнағы  [t] болып оқылады:
to finish — finished (аяқтау -  аяқтады) 
to miss -  missed (қалу -  қалды)
б)  егер етістіктің түбірі  [d]  [t]  дыбыстарына  бітсе  онда 
«-ed» 
жұрнағы  [id]  болып оқылады:
to translate -  translated (аудару — аударды) 
to last — lasted (жалғасу — жалғасты)
Сондай-ақ өткен шақтың 
«-ed»
 жұрнағының мынадай жалғану 
ережесі бар:
а) егер етістік сөз соңында оқылмайтын 
«е»
 эрпіне бітсе, онда 
түбір етістікке 
«-ed»
 жұрнағы жалғанғанда 
«е»
 эрпі түсіп калады:
to believe -  believed (сену — сенді) 
to live -  lived (өмір сүру — өмір сүрді) 
э)  егер  етістік 
«у»
  эрпіне  бітсе,  ал  оның  алдында  дауыссыз 
дыбыс тұрса, онда оған өткен шақтың 
«-ed»
 жұрнағы жалғанғанда 
соңғы 
«у»
 эрпі 
«і»
 эрпіне ауысады:
to cry -  cried (жылау -  жылады) 
to study — studied (оқу — оқыды)
б) егер түбір етістіктің соңгы дыбысы бір гана дауыссыз әріп- 
тен  тұрса,  ал  оның  алдында  қысқа  дауысты  дыбыс  келсе,  онда 
етістікке өткен шақтың 
«-ed»
 жұрнагы жалганғанда сощ ы дауыс­
сыз эріп екі еселенеді:
to stop — stopped (тоқтау — токтады) 
to knit — knitted (тоқу — тоқыды)
Жалпы  сұрақ 
«to  do»
  комекші  етістігінің  өткен  шақ  формасы 
мен 
«did»
  негізгі  еп сп кп ң   («to»  шылауынсыз  келген)  тұйык түрі 
арқылы жасалады. Көмекші етістік бастауыштың аддында тұрады:

жүктеу/скачать 17,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: