Агылшын тілінің практикалық грамматикасы

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
тін  мағынасын  шектеп  (кішірейтіп),  ол  тек  материалдың,  заттың 
бір түрін не белгілі бір көлемін ғана білдірсе, онда ондай зат есім- 
дермен бірге белгісіз артикль келеді.  Мұндай жағдайда жоғарыда 
атап өткендей, белгісіз артикль зат есімнің білдіретін мағынасын 
уақыт,  кеңістік  жағынан  шектеп,  оның  ерекшелігін  білдіретін 
мағына береді.
We  had  a  wonderful  time  (Біз  уақытымызды  жақсы
өткіздік).
It  made  a  great  impression  on  us  (Бұл  бізге  катты  эсер 
қалдырды).
The best impression o f art (Өнердің ең жақсы эсері).
He gave me an advice (Ол маған кеңес берді).
The  advice  helped  me  to  choose  the  right  decision  (Бұл 
кеңес менің дұрыс шешім қабылдауыма септігін тигізді).
Белгісіз  артикльмен  келген  материалдық,  абстрактілі  зат 
есіммен  кең  мағыналы  (шектеусіз)  анықтауыш  келеді.  Мұндай 
анықтауыш  белгілі  бір топка  жататын  кұбылысты  білдіретін  зат 
есімнің мағынасын шектеп тұрады, яғни шектеулі мағына береді:
After such a talk he felt an air of pleasure (Мұндай әңгімеден 
кейін ол бір рақаттың лебін сезді).
Nauryz is a national holiday (Наурыз -  ұлттык мереке).
Белгілі  артикль  материалдық  жэне  абстрактілі  зат  есіммен 
бірге келгенде оны басқа заттан, нәрседен даралап тұрады.
He  remembered  the  time  full  o f joy,  kindness  (Қызыкка, 
мейірімге толы уакыт оның есінде қалды).
I  have  read  the  book  you  advised  to  read  (Мен  сіз  оқуға 
кеңес берген кітапты оқып шықтым).
People  support  the  happy  future  of  children  (Халық 
балалардың  жаркын болашағын қолдайды).
Артикльдің зат есімнің магынасын өзгертуі
• 
«day,  night,  morning,  evening»  сөздері  артикльсіз  келгенде 
бастапқы мағынасы өзгеріп жарық, қараңғы деген мағынаны біл-
діреді:
(үйде)
далада
«breakfast,  lunch,  dinner,  tea,  supper»  (зат  есім)  сөздері
27

артикльсіз келгенде жалпы есім мағынасында, яғни тамақ ішепн
мезгіл, тамақ ішу процесін білдіреді:
They  were  having  breakfast  (Олар  таңертеңгі  тамағын
ішіпжатгы);
Lunch is coming (Түскі тамак (уақыты) болып қалды),
•  шылаулы  (септік  жалғаулы)  тіркесті  зат  есімдер  пысыкта- 
уыш функциясында келгенде олармен артикль келмейді. Мұндай 
зат есімдерге 
«school,  college,  hospital,  court,  church, prison,  town, 
market,  bed,  table»
  сөздері  жатады.  Бұл  сөздер  көбінесе 
«at,  to, 
into, from, after»
 шылауларымен келеді. Мұндай тіркестерде келе- 
тін зат есім орынды, жерді емес, сол жерге байланысты, сол жерде
болатын іс-әрекетп білдіреді:
Asat was  at  school then  (Азат ол  кезде мектепте  оқитын
еді).
My  grandfather  was  in  hospital  last  month  (Өткен  айда
менің атам (ауырып) ауруханада болды).
I  entered the University after school  (Мен мектептен сон,
университетке түстім).
When he phoned we were at table (Ол телефон шалғанда,
біз тамақ ішіп жатыр едік).
Жоғарыда келтірілген зат есімдер артикльмен келгенде өзде-
рінің  толық  лексикалық  магынасын  жогалтып,  саналатын  зат
есімдер ретінде қолданылады:
That was  a fine,  sunny  spring morning  (Ол бір көктемнің
тамаша, шуақты таңғы кезі еді).
It  was  the  morning  we  waited  for  long  (Бұл  біз  көптен 
күткен таң еді).
The  smell  of boiling pan promised a good dinner (Қайнап 
жатқан қазанның иісі жақсы тамақтан хабар берді).
The dinner was delicious (Ac дәмді болды).
Kentau is a little town (Кентау -  кішкентей қала).
She showed us the way going to the village (Ол бізге ауылға
баратын жолды көрсетті).
А рт икльдің ж алқы есімдермен ж ұмсалуы
Мынадай жалқы есімдермен артикль келмейді:
•  жалқы  есімдер  жеке  адамды,  туыстық  қатысты  білдіретін
28

Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
және  бір  отбасы  ішіндегі  адамдарға  қатысты  жалқы  есімдермен 
бірге артикль келмейді:
Jane, father,  mother,  aunt,  uncle,  baby,  child, sister,  brother;
•
  ел,  жер,  қала,  ай  және  апта күндерінің атаулары  артикльсіз
келеді:
Kazakhstan, summer,  Saturday, Almaty, June;
•
 туыстық қатысын білдіретін зат есіммен тіркесіп келген жалқы 
есімдермен артикль келмейді: 
Sister Molly, Mother Tereza, Aunt Ann;
•
  адамның  дэрежесін,  шенін  білдіретін  сөздермен  тіркесіп 
келген  жалқы  есімдермен  артикль  келмейді: 
Professor Addison, 
Senator Crown, Doctor Smith, Miss Barberley;
•  «old, young,  little, poor,  dear»
 деген сын есімдермен тіркесіп 
келген зат есімдермен артикль келмейді.
Old  Johnson
  spent  his  youth  in  a  little  country  (Қарт 
Джонсон жастык шағын кішкентай ауылда өткізді);
Young  Wing
  was  brought  up  by  his  uncle  (Жас  Уингтті 
нағашысы  тәрбиеледі);
Poor Drioli
 strolled along the street (Кедей Дриоли көшені 
кезіп келе жатты);
•  Анықтауышпен  келген  географиялық  атаулармен  артикль
келмейді.
Eastern Kazakhstan, Zaili Alatau. Ancient China.
Белгілі  артикль  жалқы  есімдермен  мынадай  жагдайларда 
қолданылады:
•  айтушы  өзі  айтып  отырған  адамды  онымен  аттас  екінші 
бір  адаммен  шатастырып  алмау  үшін,  белгілі  артикльді  жалқы
есіммен бірге қолданады:
Mr.  Jippings 
is the Jippings
 the very experienced politician 
who  was  kidnapped  last  week  (Джипинг  мырза  -   біреу 
өткен  аптада  ұрлап  кеткен  сол  тәжірибелі  саясаткер 
Джипинг);
It is a case, 
the case
 when everybody takes a decision o f his 
own (Бұл ic -  әркім өзінің қалауынша шешім қабылдай- 
тын іс);
•  айтушы  адамның,  елдің,  қаланың  заттың,  нәрсенің  белгілі 
бір  уақыт  арасындағы  жағдайын,  күйін  білдіру  үшін  белгілі 
артикль қол даны лады:
29

The country
 of today is not the same which was many years ago 
(Бүл ел бұдан бірнеше жыл бұрынғы баяғы сол ел емес).
• отбасын бүтіндей, түгел білдіру үшін қолданылатын жалқы
есімнің көпше түрімен белгілі артикль келеді:
The Smiths
 were present at wedding party (Смиттер отбасы
үйлену тойында бодцы);
Белгісіз артикль зат есімдермен бірге төмендегідей жағдайда
қолданылады:
• белгісіз артикль бір отбасына жататын жэне сол отбасының 
бір  мүшесі,  өкілі  екенін  білдіретін  адамның  фамилиясымен
қолданылады:
Whenever a Brown is bom he must keep the family traditions 
of the Browns’ (Қай кезде болмасын, отбасында бір Браун 
туылса, ол Браундардың отбасылық салтын сақгауы тиіс),
• жалқы зат есіммен бірге келген белгісіз артикль «әйтеуір бір
бейтаныс, белгісіз біреу» деген мағына береді.
His new neighbor was 
a certain Mrs Kiplings
 (Оның жаңа
көршісі Киплинг деген біреу екен).
•  белгісіз  артикль  жалқы  есіммен  (адам  атымен)  бірге  кел­
генде,  сол  адамнын  аты  аркылы  оның  белгілі  бір  ерекшелігін
корсету үшін колданылады:
If  he  follows 
a  Hypocrate
  he  will  work  for  the  sake  of
people’s health (Егер ол Гиппократтай болса, адамдардың
өмірі үшін жұмыс істейді).
Е с к е р т у .   Мынадай  географиялық  атаулармен  бірге  белгілі 
артикль келеді:
1)  мұхит,  теңіз,  өзен,  көл,  бұғаз  т.б.  аттары:  The  Atlantic  sea,  the
Severn river, the Aral sea;
2) тау аттары: 
the Urals, the Zaili Alatau;
3) шөлейт дала аттары: 
the Sahara, the Kara - Kum.
Күрделі географиялық атаулардың негізгі элементі 
«sea, ocean, gulf, 
cape
 т.б.» сияқты жалпы есімдерден жасалғанда, олармен бірге белгілі 
артикль  келеді. 
The Baltic sea,  the Atlantic ocean,  the  United States,  the 
United Kingdom, the Persian Gulf, the Cape of Good Hopes
 т.б.
Белгілі артикль ережеден тыс тагы да мынадай географиялык 
атаулармен келеді:
30

Агылшын тілтің практикалық грамматикасы
1)  ел,  аймақ,  қала,  көше  жэне  алаң  аттары: 
the Argentine,  the 
Congo, the Hague, the Ukraine,  the Sudan,  the Caucasus,  the Crimea, 
the  West -  Minister abbay;  (бірақ та «Trafalgar Square,  Wall Street, 
Piccadilly Circus»
 атауларымен белгілі артикль келмейді);
2)  кеме,  конақүй  аттары: 
the  «Beagles»,  the  «Potemkin»,  the 
«Metropole»,  the «Апсага»;
4) газет-журнал аттары: 
«The times»,  «The tribune»;
5)  ұйым,  партия  аттары: 
the  United Nations  Organisation,  the 
Communist party;
6) жалқы есіммен аталатын орындар: 
the Tretyakov gallery,  the 
Lincoln International.
Зат есімді сөз тіркестерімен келетін артикльдер
Әртүрлі  анықтауыш  түрлерімен  тіркесіп  келген  зат  есіммен 
белгілі не белгісіз артикльдің келуі онымен тіркесіп келген анық- 
тауыштың мағынасына байланысты болады:
• алдында анықтауышы бар зат есіммен келген белгілі артикль 
зат есімнің мағынасын жалқылап, шектеп тұрады:
the very person  (сол  кісі)  ( кез келген  адам емес,  белгілі 
бір кісі ғана);
the  very  story — сол  эңгіме  (жалпы  не  кез  келген  әңгіме 
емес, сол белгілі бір әңгіме);
the  only  way  -   жалғыз  гана  жол  (коп  тәсіл  жоқ,  бір-ақ 
жол, бірден-бір жол);
•  алдында  анықтауышы  бар  зат  есіммен  келген  белгісіз 
артикль зат есімге жалпылама мағына береді:
an easy way -  оңай жол (әйтеуір бір, кез келген оңай жол) 
a long story -  ұзақ эңгіме (кез келген әңгіме) 
a  difficult  situation  -   киын  жағдай  (кез  келген,  кездесіп 
қалатын жағдай)
Е с к е р т у .   Әдетте  белгілі  артикль  аныктауыштың  күшейтпелі 
шырай  формасындағы сын есімнен жасалғанда адамның, заттың өзіне 
ғана тән ерекшелігін көрсету үшін қолданылады: The largest room. The 
most difficult task.
Ал  сын  есімнің  күшейтпелі  шырайынан  жасалған  анықтауышпен 
келген  зат  есімнің  алдында  белгісіз  артикль  келсе,  ол  зат  есімнің 
с ап асы 
н 
үстемел еп көрсетеді.
31

It was a most splendid work of Art (Бұл бір өнердің ең тамаша (қайта- 
ланбас) туындысы еді). 
4,
Зат  есім  реттік  сан  есіммен  тіркесіп  келгенде,  онымен  бірге
белгілі артикль келеді: 
'  '  :'ж Г'К ',  .
The  first  disagreement.  The  second  thing  you  must  take 
into consideration is...  (Бірінші (алғашқы) келіспеушілік.
Сіздің еске ұстайтын екінші нэрсеңіз...).
Ал егер  сан  есім заттың ретін емес,  «тағы бір,  екінші» деген 
мағынаны (сандық ұғымды) білдіргенде белпсіздік артикль келеді.
The first proposal he recieved when he was just a beginner 
in  business  (Бірінші  (алғашқы)  ұсынысты  ол  іскерлікті
жаңа ғана бастаған кезде алды);
Then he recieved a second, third suggestion and so on (Сосын 
оған екінші, үшінші ұсыныстар эрі қарай түсе бастады);
• 
өзінен  кейін  келген  анықтауышы  бар  зат  есіммен  бірге 
келетін  белгілі  артикль  зат  есімнің  мағынасын  шектеп,  яғни
«белгілі бір, жекелеген» деген мағына береді.
The  book  of a  student -   стуценттің  кітабы  (әйтеуір  бір,
кез  келген  немесе  жалпы  кітап  емес,  белгілі  біреудің 
(студенттің) меншігіндегі кітап);
A book of a student.  Студенттің кітабы  («a book» (кітап) 
сөзі  кез келген,  әйтеуір  бір,  жалпы «студенттің кітабы» 
деген мағынасын білдіріп тұр);
In the case of -  (мынадай жағдайда) белгілі бір жағдайда;
In a case of — әйтеуір бір (кез келген) жағдайда.
Е с к е р т у .   1. Егер 
«daughter, son,  wife,  husband»
 зат есім сөздері 
«whose?»
 (кімнің) деген сұракка жауап беріп тұрса, онда олармен бірге
белгілі артикль келеді.
He has two children. 
The daughter
 goes to school.  (Оның екі баласы
бар. Қызы мектепте оқиды).
Children are at home. 
The mother
 is at her work now.  (Балалар үйде.
Шешелері  қазір жұмыста).
2. Заг есімнен кейін есептік сан есім келсе, ешқандай артикль келмейді.
Book 1, Lesson 3, June 5, Lesson No.5, page No.8, rule No.2.
_____ ___________ Ираиі Аманқызы Баймұратова  ________________
32

Агыліиын тілінің практикалъщ грамматикасы
Зат есімнен жасалган баяндауыш пен айқындауыш
зат есімдермен келетін артиклъдер
1. Әдетте құрамында зат есімі бар күрделі баяндауышпен бір- 
ге белгісіз артикль келеді.
Gagarin is 
a cosmonaut
 (Гагарин — ғарышкер).
Не was 
a lawyer
 (Ол -  заңгер).
2. Егер де баяндауыш қызметін атқарып тұрған зат есімнен кейін 
аныктауыш тұрса, онда ол зат есімнің алдында белгілі артикль келеді.
Gagarin  is 
the  cosmonaut
  who  flied  to  the  space  first 
(Гагарин -  ғарышқа бірінші боп ұшқан ғарышкер).
He was 
the lawyer
 who took charge o f Barton’s affairs (Ол 
Бартонның ісін қоргауга келген заңгер еді).
Е с к е р т у .   Егер баяндауыш кызметін атқарып турған зат есім бір 
ғана адам  тағайындалатын қызметті білдірсе, онда зат есімнің алдында 
артикль келмейді.
K.Masymov  is Prime Minister of Kazakhstan  (K.  Мәсімов
 -  
Қазақстанның премьер министрі).
Who  will  be  appointed  Chairman?  (Төрагалыққа  кім 
тагайындалады ?)
3. Сондай-ақ өзінен кейін айқындауышы бар (зат есімнен жа­
салган)  зат  есімдермен  де  артикль  жогарыда  келтірілген  ереже 
бойынша қолданылады.
Щ
His son, 
a boy
 of about six, goes to a nursery school (Оның 
ұлы, алты жасар бала балабақшага барады).
This is Andrew, 
the actor,
 who was starring in this film (Бұл 
осы фильмде басты рөлде ойнаган эртіс -  Эндрю).
Е с к е р т у .   Егер кісі атақты, әйгілі болса, зат есімнен кейін тұрған 
айқындауыш мүшемен бірге белгілі артикль келеді.
Baurzhan  Momyshuly, 
the  Kazakh  National hero
  is  famous  for 
his books, too (Қазақ ұлтының батыры Бауыржан Момышұлы 
өзінің кітаптарымен де эйгілі).
Ал басқа жағдайда (кісі аты танымал не эйгілі болмаған жағдайда) 
кісі атына катысты зат есімнен жасалган айқындауыш мүшемен белгісіз 
артикль келеді.
Then  Mr.  Brown, 
a sale  manager
 took  the  floor (Сосын  сауда 
ісінің басшысы Браун мырза сөз алды).
33

СЫН ЕСІМ
Сын есім заттың түсін, сапасын, белпсін, көлемін, мөлшерін, 
материалдық,  заттык,  психологиялык  күйін,  иісін  білдіретін  сөз 
табы. Сын есім сөйлемде, негізінен, аныктауыштын және баянда-
уыштың қызметін атқарад ы.
He is 
a tall
 boy (Ол бойшаң бала).
The boy is 
tall
 (Баланың бойы ұзын).
Қазіргі ағылшын тіліндегі сын есімнің тек кана шырай грам-
матикалык  категориясы  бар.  Шырай  категориясы  тек  сапалык 
сын  есімдерде  ғана  болады.  Сын  есім  аныктауыш  кызметін  ат- 
қарғанда  зат  есіммен  жэне  күрделі  баяндауыштың  кұрамында 
келетін  дэнекерлеуші  етістікпен  тіркесіп  келеді.  Көбінесе  үстеу
сөздермен бірге тіркесіп қолданылады:
very
 nice, 
too
 difficult, 
still
 dark, 
rather
 cold, 
quite
 different.
Е с к е р т у .   1.  «а»  префиксінен  жасалған  сын  есімдер,  эдетте 
баяндауыш қызметінде жұмсалады. Ал аныктауыш қызметін аткарғанда
атауыш сөзден кейін келеді.
He kept awake for long time (Ол көп уақытқа дейін ояу жатгы).
When he was asleep somebody touched him by hand (Ол ұйыкгап жат-
қанда, біреу оны қолынан ұстады).
2.  «ill»,  «well»  деген  сын  есімдер  аныктауыш  емес,  баяндауыш
қызметін атқарады.
Old John is ill again (Қарт Джим қайтадан ауырып калды).
Pupils do well at school (Оқушылар мектепте жақсы окиды).
Сын есімнің классификациясы 
(топқа жіктелуі)
Сын  есім  мағынасына жэне  грамматикалык ерекшеліктеріне 
қарай сапалық жэне қатыстық болып екіге бөлінеді. Сапалык сын
34

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
есімдер  заттың  көлемін,  мөлшерін,  пішінін,  түсін,  т.б.  білдіреді, 
яғни зат есім сапасы жағынан сан алуан болуы мүмкін. Сондықтан 
да  олардың  шырай  категориясы  бар.  Сапалық  сын  есімнің 
«Іу» 
жұрнагы  арқылы  жасалған  туынды  үстеу  формалары  бар: 
rapid
— rapidly;  brave
  -  
bravely.
  Сын  есіммен  омоним  болып  келетін 
үстеулер де бар: 
fa st -  fast; much -  much.
Қатыстық сын есімдер заттың сапасын екінші бір затқа қатыс- 
ты  түрде  білдіреді.  Яғни,  материалға 
(woolen,  golden),
  мекеніне, 
орнына 
(Asian, Australian),
 уақытқа 
(annually, weekly)
 байланысты 
бідціретін  қатыстық  сын  есімдер.  Қатыстық  сын  есімдердің 
шырай категориясы болмайды.
Сын есімнің шырайлары
Агылшын тілінде сын есімнің үш шырайы бар:
1) жай шырай: 
nice,  difficult;
2) салыстырмалы шырай: 
nice,  more difficult;
3) күшейтпелі шырай: (the) 
nicest,
  (the) 
most difficult.
Сын  есімнің  күшейтпелі  шырайы  заттың  сапасын  шектеп, 
ерекшелеп, оқшаулап тұрады. Сондықтан да онымен бірге белгілі 
артикль келеді.
Агылшын тілінде сын есімнің шырайлары мынадай тәсілдер- 
мен жасалады:
а) бір буыннан түратын сын есімдердің салыстырмалы жэне кү- 
шейтпелі шьфайлары түбір созге 
«-ег»
 (салыстырмалы шырай) жэне 
«-est»
 (күшейтпелі шырай) жүрнактары жалғану арқылы жасалады:
small -  smaller -  smallest; 
big -  bigger -  biggest;
ә)  үш  немесе  одан  да  көп  буыннан  тұратын  сын  есімдермен 
more  (салыстырмалы  шырай)  жэне  most  (күшейтпелі  шьфай) 
сөздері тіркесіп келуі арқылы шьфай формалары жасалады.
important -  more important -  most important; 
comfortable -  more comfortable -  most comfortable;
б)  екі  буыннан  тұратын  сын  есімдердің  шырай  формалары 
осы екі түрлі жолдың біреуі аркылы жасалады.
«-ful, -ге»
 жұрнактарына біткен сын есімнің шырай формалары 
«тоге»
 (салыстырмалы шырайда), 
«most»
 (күшейтпелі шырайда) 
сөздерінің тіркесіп келуі арқылы жасалады:
35

waterful -  more waterful -  most waterful
mature -  more mature -  most mature 
(в) 
«-er,  -y,  -Іу»
  жұрнақгарына бітетін сын есімдердің де шы-
райлары  түбір  сөзге  салыстырмалы  шырайдың 
«-er,  -est»
  жүр-
нақтары жалғану арқылы жасалады.
purer -  purer -  purerest; 
easy — easier — easiest;
dirty — dirtier — dirtiest;
г)  кейбір  сапалык  сын  есімдердің  шырай  формалары  түбір
сөздің  өзгеруі  арқылы  жасалады  (ондай  сын  есімдердің  салыс­
тырмалы, күшейтпелі шырай формаларын есте сақтау кажет).
many — more — most; 
much — more — most; 
little -  less -  least;
good -  better -  best;
bad -  worse -  worst;
д) 
«far,  old»
 сын есімдерінің салыстырмалы, күшейтпелі шы-
райларының екі түрі  бар.  Бұл сын есімдердің екінші түрінің ма- 
ғынасы басқаша жэне сын есімнің түбірі өзгерген формада келеді. 
far -  1) further -  fartherest (қашықтыққа жэне уақытқа қатысты
қолданылады).
2) farther -  fartherest (тек қана қашықтықты білдіреді).
old -  1) older -  oldest (адамға, затқа қатысты қолданылады).
2) elder -  eldest (тек адамға қатысты, яғни бір отбасында-
ғы іуыс, ағайындыларға қатысты қолданылады).
«Further  (furtherest)»
  жэне 
«farthest  (fartherest)»
  алысырақ 
(алыстау),  ең  алые  деген  мағынада  қолданылады.  Ал 
«'further» 
формасы  ғана  «эрі  карай,  арғы»  деген  мағынаны  білдіреді. 
«el­
dest» -
 бір отбасы мүшелеріне қатысты «жасы жағынан ең үлкені»
деген мағынада қолданылады.
The eldest
 son in the family is twenty (Отбасының ең үлкен
үлы жиырмада).
«elder»
  сөзі  сөйлемде  салыстырмалы  шырай  функциясында
қолданылмайды, оның орнына 
«older»
 формасы қолданылады.
His father 
is older
 than his mother (Оның әкесі шешесінен
үлкен).
Bill 
is older
 than Kate (Биллдің жасы Кэттен үлкен).
_________ Ираш Аманқызы Баймұратова_________________
36

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Салыстырмалы  немесе  күшейтпелі  шырай  формасындағы 
сын есімдермен бірге  белгілі артикль тіркесіп келгенде,  олар зат 
есім ретінде қолданылады.
She is 
the eldest
 o f the Browns (Ол -  Браундар отбасының 
ең үлкені).
The eldest
 was eleven, 
the youngest
 was six. (Ең үлкені -  он 
бірде, ең кішісі — алтыда).
е) 
күрделі  сын  есімдердің  салыстырмалы  жэне  күшейтпелі 
шырай  формалары  бірінші  элементіне 
«-er,  -est»
  жүрнақтары 
жалгану арқылы жасалады.
well -  dressed -  better-dressed -  best-dressed 
good — looking -  better-looking — best-looking 
Көпшілік  жағдайда  күрделі  сын  есімдердің  шырайлары 
«more, most» сөздері тіркесіп келуі арқылы жасалады:
old-aged -  more old -  aged -  most old-aged
far -  sighted -  more far -  sighted -  most far -  sighted.
Сын есім шырайларының сөйлемдегі орын тәртібі
а) 
сапасы бірдей заттарды, (нәрселерді) білдіргенде, болымды 
сөйлемде 
«as  ...  as»
  конструкциясы  қолданылады,  ал 
«not  as  ... 
as»
  немесе 
«not so  ...  as  ...»
  конструкциясы  болымсыз  сөйлемде 
қолданылады:
This room is 
as large as
 that one (Ана бөлме қандай үлкен 
болса, мына бөлме де сондай үлкен);
This  text  is  not  as  dificult 
as
  that  one  (Мына  мәтін  ана 
мэтін сияқты киын емес);
э) 
сапасы бірдей емес заттарды (нәрсені) салыстырғанда сын 
есімнің салыстырмалы шырай формасынан кейін 
«than»
 сөзі келеді.
This book is 
thinner
 than that one (Мына кітап ана кітапқа 
Караганда жүкалау);
This  ruler  is 
longer
  than  that  one  (Мына  сызгыш  ана 
сызгышқа Караганда үзынырақ).
Е с к е р т у .   1. 
«than,  as»
  сөздерінен  кейін  есімдіктер  мен  етіс- 
тіктердің колданылуы. Егер 
«than,  as»
 сөздерінен кейін бірінші немесе 
үшінші жактагы жіктеу есімдігі тұрса, етістік олардан кейін тұрады.
We are 
older
 than they are (Біз оларга Караганда ересектеуміз).
37

He is not 
as tall
 as his brother is (Ол ағасы сиякты ұзын 
(бойшаң) 
емес). 
. 
.  .  .......................
2. «than, as» сөздерінен кейін жіктеу есімдіп 
бірінші,  екінші жакта
болса, олардан кейін етістік жазылмай, түсіп 
қалады.
She is 
as slender as
 you (Ол да сіз сиякты сұңгак).
Не is 
taller
 than I. (Оның маган карағанда 
бойы ұзындау).
3.  Агылшын  тілінің  ресми  тілінде  есімдік 
баяндауышка  катысты
бастауыш болып есептелетіндіктен, (сөйлемде 
баяндауыш  болмаса да)
атау септігінде тұрады.
4. Ауызекі тілде есімдік табыс септігіндс келеді.
Tom  is 
shorter
  than  them 
(Оларга  Караганда  Томнын  бойы
қысқалау). 
.  .?
They were 
faster
 than us (Олар бізге Караганда жылдамдау).
Егер 
«than»
  сөзінен  кейін  түиык  етістік  келсе,  ол  епстіктщ 
алдындағы 
«to»
 шылауы түсіп қалады.
It  is  pleasant  to  be  in  the  open  air  than  be  indoors  (Үйде
болғаннан ашық ауада болтан жайлырак).
б)  үш  не  одан  да  көп  заттың  сапасын  салыстырғанда  сын
есімнің күшейтпелі шырайы 
«th e...  of»
 немесе 
«th e ...»
 конструк-
циясымен келеді:
Jane is 
the most industrious
  student  in  their group (Джейн
топтағы ең еңбекқор студент);
Jim  is 
the  most  handsome
  of  them  all  (Джим  олардың
ішіндегі ең әдемісі).
в) екі заттың сапасы бір-біріне байланысты қатар өсіп отырса,
салыстырмалы шырай 
«the»
 артиклімен келеді:
The more we learn 
the more
 we know (Неғұрлым көбірек
үйренсек, соғұрлым көбірек білеміз);
The harder he worked, 
the more
 money earned (Ол неғұрлым 
көбірек еңбек етсе, соғұрлым көбірек ақша табады);
г) эмфатикалық тіркестер
Сын есімнің күшейтпелі жэне салыстырмалы шырайларымен 
кейбір үстеулер 
(«much, far, by far, still, even»)
 немесе сын есімдер 
(«possible,  imaginable»)
 тіркесіп келгенде, сөйлемге эмфатикалык 
реңк  береді.  Салыстырмалы  шырай  формалары 
«much, far,  still, 
even»
 үстеулерінен кейін келеді. 
«possible,  imaginable»
 сын есім- 
дері күшейтпелі шьфайдан кейін келеді:
Ираш Аманқызы Боймүрсиповсі_______________
38

Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
much
 higher, 
fa r
 more important
still
 higher, 
still
 more important
even
 higher, 
still
 more important
by fa r
 the higher, 
by fa r
 the most important
the  higher  mountain 
possible,
  the  most  important
problem 
possible.
it  was  the  most  important  problem 
imaginable,
  surely 
it is by 
fa r the most likely
 description.
Заттанган сын есімдер
Сын  есімнің  заттануы  конверсияның  бір  түрі.  Сын  есім  зат- 
танғанда өзіне тән ерекшеліктерін толық не жартылай жоғалтып, 
зат  есімнің  белгілерін  толық  не  жартылай  қабылдайды.  Демек, 
ағылшын тілінде сын есімдер жартылай не толық заттанады. То- 
лық  заттанған  сын  есімдер  зат  есімнің  белгілерін  толық  қабыл- 
дайды:  олар зат есім сияқты көптеледі, тәуелденеді жэне белгілі, 
белгісіз артикль дермен келеді.
Мұндай сын есімдерге мыналар жатады:
1)  адамдар  тобының  жалпы  атауларын  білдіретін  сөздер: 
a native,  a conservative,  a red,  a cruel,  a progressive,
  т. 6.
2)  адамның  ұлтын  білдіретін  сөздер: 
a  German,  an  Italian,  a 
Kazakh,  a Russian,
 т.б.
E с к e p 
T 
у .  Осы топқа жататын [z], [s] дыбыстарына бітетін «Chi­
nese, Japanese, Portuguese» деген сөздердің көпше жэне жекеше түрі бір 
формада (омонимдес) болады.
3) мерзімді басылымды білдіретін сөздер: 
daily, weekly, month­
ly,  annual.
Жартылай  заттанган сын  есімдер  зат есімнің тек  артикль  ка- 
тегориясын қабылдайды, яғни оларда зат есімнің басқа граммати- 
калық ерекшеліктері жоқ. Мұндай сын есімдерге мынадай сөздер 
жатады:
1) 
адамның  қасиетін,  мінез-кұлкын,  жағдайын,  көңіл-күйін 
білдіретін  сөздер: 
«the  kind/savage,  poor/rich,  healthy/sick,  living/ 
dead,  young/old».
  Мұндай  сөздер,  эдетте  көпше  түрде  келетін- 
діктен, олардан кейін келетін баяндауыш көпше түрінде тұрады:
39

Ираш Аманқызы Баймүратова
The rich
 transfer much money to Charity Organisation to sup­
port 
the poor
 (Ауқаттылар (байлар) кедейлерге көмектесу 
үшін қайырымдылык корына көп акша аударды).
There  were  many 
wounded
 among  soldiers  fighting  in the 
war  (Соғыста  шайқаскан  жауынгерлердің  арасында 
жараланғандар көп болды).
The healthy
 were sent home and 
the sick
 were stayed in the 
hospital  (Саулары  үйлеріне  кайтарылды,  сырқаттары
ауруханада қалдырылды).
Ал  егер  бұл  сөздер  жеке  адамды  білдірсе,  онда  олармен
есім тіркесіп келеді:
The  young
  like  loud  music  (Жастар  катты  музыканы
(әуенді) ұнатады);
(Жас жігіт қатты музыканы
ұнатады).
Мұндай  сын  есімдер  жалпы  мағынаны  білдіретін
тобына қатысты колданылады.
ултын
дер: 
«the Finnish,  the  French,  the  English»
  т.б.  Ал  сол  ұлтқа  жа-
Englishman, a Frenchwoman;
бұл
күрделі  сын  есім  түрінде
кұбылысты  білдіретін 
«the good,  the  beautiful
,
unknow
ipossible
 achieved (Мүмкін
болды)
The opposite
 tried to prove his rightness (Қарсылас өзінікі
дұрыс
unknown
Мұндай
for
at large
 т.б.
4)  затты,  тауарларды  білдіретін  сөздер: 
goods,  sweets,  valu-
түрінде

жүктеу/скачать 17,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: