П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМДЫҚ ЖҮП
269 Айталық, сөзжасамдық ұядағы толқы-тол- қын, толқын-толқында, толқында-толқындат, толқындат-толқындатқыз сияқты сөзжасамдық жұптарды алсақ, олардьщ қайсы сы ньщ болсын м ағы насы түп негіз соз болған тол етістігінен алыстаған. Бірақ оларда түп негіз етістіктің ізі аңғарылады. Мысалға, толудың нэтижесінде тол- қу болатыны, толқу қим ы лы нан оны атайтын толқын сөзі туғаны н, толқын сөзінен оның қай- таланатынын білдіретін толқында, ал ол қимыл- ды біреуге жасату мэніндегі толқындат, оны тыңдаушыдан бөгде адамға жасатуды білдіретін толқындатқыз етістігі ж асалғаны н түсіндіруге болады. Бірақ осы ны ң бәрінде толу емес, тол- қын мәні күшті екенін аңғармау мүмкін емес. Бұл жағдай бір созж асамдық ұядағы созжасам- ды қ жұптардың түп негіз сөзге ж ақы н-алы сты - ғына қарай түп негіз сөздің м ағы насы ның олар- ға ықпалы түрлі болатынын көрсетті. С ө з ж а с а м д ы қ ж ұ п т ы ң қ ұ р а м ы н д а ғ ы сөздердің әрқайсы сы ны ң өзіндік қызметі бар. Сөзжасамдық жұптың бірінші сыңары сөз туды- рушы да, екінші сыңары одан туған туынды соз. Ол туынды сөз бірінші сыңардан сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалған. Ал сөз тудырушы сы- ңардың қандай белгілері бар, я ғн и сөз тудыру- шы сыңар болу үшін оны ң қандай қасиеттері, белгілері болу керек екенін анықтау керек. Сөзжасамдық жұптың бірінші сыңары болу үшін, яғни соз тудырушы соз болу үшін, ол создің лексикалы қ м ағы насы болу - міндетті шарт. Тұлғасы ж ағы нан ол негізгі түбір де, туынды түбір де бола береді. Ал созжасамдық жұптың екінші сыңары міндетті түрде туынды түбір соз болады. М орфемдік құрамы жағынан созжасам- ды қ жұптың бірінші сыңарынан екінші сыңары күрделі болады, я ғн и екінші сыңардың морфе- маларының саны бірінші сыңардан артық болуы міндетті шарт. С оны м ен бірге созж асам ды қ жұптың сыңарларының мағынасында да әзгешелік болады. Мысалы ,жүз-жүзгіш, жүзгіш-жүзгіштік деген жүз етістігінен жасалған созжасамдық ұя- дағы сөзж асам ды қ жұптарды алып салысты- райық. Осы жұптардың алғаш қысында 1-сыңар - негізгі түбір, 2-сы ңар - туынды түбір, яғн и түбірдің түрі жағынан сыңарларында айырма бар. Осының бірінші сыңары жүзу қимылын білдірсе, екінші сыңары жүзу қим ы лы на адамның ше- берлігін білдіреді, яғни екінші сыңардың мағы - насы басқа, және 1-сыңар - бір морфемалы соз, 2-сыңар - екі морфемалы соз. Ал екінші жұптың (жүзгіш-жүзгіштік) екі сыңары да туынды түбір сөздер, бұл тұрғыда оларда айырма жоқ, бұл жұптағы 1 -сыңар -жүзгіш жүзуге шеберлікті білдірсе, 2-сыңар жүзуге шеберліктің заттық ұғымын білдіреді, яғн и мағынада озгеріс бар. М орфемдік ж ағы нан бұл жұптың да екінш і сыңарының морфемалары 1-сыңардан артық. Осы ерекшеліктер талданып отырған жұптарға ғана қатысты емес, барлық созжасамдық жұптар- ға қатысты. Сонды қтан ол жалпы заңдылық бо- лып саналады. Ол - барлық сөзжасамдық жұптарға бірдей қатысты заңдылық. Сөйтіп сөзж асам ды қ ж ұптың құрамы екі сөзден құралады. Олар жөғарыда аталғандай сәз тудырушы негіз жэне өдан жасалған туынды сөз. Сөзжасамдық жұптың құрамының үнемі екі сөзден құралуына байланысты өл сөзжасамдық жұп деп аталған. Термин өзінің м азмұнына сай аталған, сөндықтан да сөзж асамдық жұптардың құрамы саны ж ағы нан да, сапасы ж ағы нан да ©те тұрақ- ты, өны ң құрамы екі сөзден артпайды. Сөзжасамдық жұп алдымен сөзжасамдық ұя- ның құрам ы на тэн құбылыс бөлса, яғн и сөзжа- самдық ұяда ғана қөлданылса, өны ң ішінде өл сөзж асамдық тізбектің құрамынан өрын алады. Я ғни өл тікелей сөзжасамдық тізбекке қатысты. М ысалы, бір сөзж асамдық ұяда бірнеш е сөзжа- самдық тізбек бөла береді. М ысалы, дін сөзінен ж асалған сөзж асам ды қ ұядағы сөзж асам ды қ тізбектерді м ы салға келтірейік: 1) дін-діндар- діндарлық, 2) дін-діндар-діуідарсы, 3) дін-діндес 4) дін-дінді, 5) дін-діни-дінишілік, 6) дін-дінқор- дінқорлық, 7) дін-дінсіз-дінсіздік, 8) дін-діншіл- дішиілдік. Осы келтірілген 8 сөзж асам ды қ тізбектің эрқайсысының құрамындағы сөзжасамдық жұптар әр түрлі. 1-тізбекте екі сөзж асам ды қ жұп бар: 1) дін-діндар, 2) діндар-діндарлық; 2-тізбекте де екі жұп бар: 1) дін-діндар, 2) діндар-діндарсы; 3-4-тізбектерде бір ғана жұптан бар;5-6-7-тізбек- терде екі ж ұп тан бар: 1) дін-діни, 2) діни- дінишілдік; I) дін-дінқор, 2) дінқор-дінқорлық; 1) дін-діншіл, 2) діншіл-діншілдік. М ысалға келтірілген сөзжасамдық ұядағы тізбектерде сөзжасамдық жұптың саны бір, екі- ден артпады. Бірақ бұл ұяның тізбектерінің құрамы кіші бөлуына байланысты. Ойткені тізбектердің құрамында бір не екі ғана туынды түбір сөз бар. Бүл өсы ұяны ң құры лы сы на ғана қатысты. Ба- сқа сөзжасамдық ұяларда өл түрліше құрамда кез- десе береді. М ысалға, оіи түп негізден жасалған сөзжасамдық ұядағы мына тізбекті алайық: өш- |