|
Байланысты: kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksisСӨЗЖАСАМДЫҚ ТІЗБЕК
271
феманың санын арттырады. Ал тізбекте бір ту-
ындыдан екінші туынды жасала беретіндіктен,
ондай туындылардың морфемдік саны кобейе
береді. М ысалы,
ек-егін-егінші-егіншілік
деген
тізбектегі туындылардың морфемдік саны бар-
ған сайын артып оты рғаны байқалы п тұр. Он-
дағы
егін-
2 морфемалы,
егінші
- 3
морфемсілы,
егіншілік
- 4 морфемалы туынды соз. Әр туын-
ды сөзді жасаушы ж ұрнақ туынды сөздің мор-
фемдік құрамын өсіріп отырады, сондықтан ту-
ынды сөздердің морфемдік құрамы негіз сөзден
коп болады. Бір тізбекте бірнеш е туынды сөз
болған жағдайда тек негізгі түбір сөзден жасал-
ған туынды түбір соз ғана.екі морфемалы туын-
ды сөз болады да, қалған туындылар көп мор-
фемалы туынды создерге жатады.
Туынды создердің құрам ы ндағы морфема-
лар да түрліш е. Олар: негізгі м орф ема және
к о м е к ш і м о р ф е м а л а р . Т ізб е к т е г і ту ы н д ы
түбірлердің құрамындағы негізгі морфема - түп
негіз соз, көмекші морфемалар - жұрнақтар. Аны-
ғы рақ айтқанда, тізбектегі туынды создердің
бэрінің құрамында тізбектің түп негіз созі үнемі
орын алады да, оған түрлі ж ұрнақтар қосылып
отырады. М ысалы,
жи-жиын-жина-жинал-жи-
налыс
деген тізбекте 4 туынды соз бар. Сол 4
туынды түбір создің құрам ы на да
жи
түп негіз
созі қатысқан. Бұл заңдылық барлық созжасам-
ды қ тізбекке ортақ. Ол осы туынды создердің
бір түбір созден тарағанды ғы н, жасалғандығы н
білдіреді. М ұндай бір түбір созден жасалған ту-
ынды түбірлер түбірлес сөздер болып саналады.
Олай болса, сөзжасамдық тізбектің қүрамында-
ғы туынды создер бір түп негіз сөзден жасал-
ғандықтан, олар түбірлес сездер болып санала-
ды. Сондықтан созж асам ды қ тізбек тек қана
Түбірлее-создерден құралады. Бұл белгі созжа-
самдықтізбекке берілген анықтамалардың бэрінде
дерлік ескерілген, ойткені бұл - созжасамдық
тізбектің негізгі белгілерінің бірі.
Созж асамды қ тізбек - сөзжасамдық ұяның
мүшесі, бір болігі. Ал созжасамдық ұяның құра-
мында тек қана түбірлес создер болады. Ойткені
созжасамдық ұяда тек қана бір түп негізден жа-
салған туынды сөздер ғана бөлады. Олардың бэрі
бір түп негіз сөзден жасалғандықтан, созжасам-
дық ұяда тек түбірлес туынды сөздер ғана бола-
тыны түсінікті. Олай болса, созжасамдық ұяның
құрамындағы тізбектердің бэрі де түбірлес сөздер
болатыны анық. М ысалға,
жүн
түп негізсөзден
жасалған сөзжасамдық ұяны келтірейік. Бұл ұяда
мынадай түбірлес туынды сөздер бар:
жүнде,
жгүндел, жүндет, жүндеткіз, жүндеттір, жүндеу,
жүндеуші, жүндеусіз, жүндес, жүндестік, жүнді,
жүнжіт, жүнсіз, жүнше.
Бір ұядағы өсы туынды
түбір сөздердің бэрі бір түбірден өрбіген түбірлес
создер, өлардың бэрінің құрамында түп негіз -
жүн
деген соз бар. Осы туынды сөздердің бэрі
бір ға н а ж у // деген сөзден ж асалғандықтан, олар
түбірлес создерге жатады.
Бір сөзж асам ды қ ұядағы сөздер түбірлес
сөздер болса, оны ң құрам ы ндағы сөзжасамдық
тізбек те гүбірлес сөздерден құралады. Тізбек
бірінен-бірі туындайтын туындылар болса, олар-
дың түбірлес создер болмауы мүмкін емес. С он-
дай-ақ бір созжасамдық ұядағы тізбектердің бэрі
де түбірлес создерден құралады, яғни бір сөзжа-
самдық ұядағы түрлі тізбектердің құрамындағы
туынды түбірлердің бэрі түбірлес сөз болып та-
былады.
Созжасамдық тізбектің құрамында қанш а сөз
болса да, оларды ң бэрі бірімен-бірі м ағы налы қ
байланысы бар сөздер. Бұл - сөзжасамдық тізбек-
тегі создердің бэріне қатысты зандьшық, сондық-
тан созжасамдық іізбектің құрамында мағыналық
байланысы ж оқ соз болуы мүмкін емес. Ал оның
әзіндік себебі бар, сөзжасамдықтізбектің құрамын-
дағы сөздердің бэрі бір түп негіз сөзден туында-
ған создер, яғн и олар түбірлес сөздер. Түбірлес
сөздердің бэрінің құрамында түп негіз сөз бар,
өның мағынасы басқа туынды сөздердің мағына-
сына арқау, ©зек болған, сондықтан ол м ағы на
озгеріскетүскенімен, өның мағынасы мүлдем жой-
ылмайды. Мысалы,
көр-көрім-корімдік
дегеп тізбек-
те
көр
етістігінен екі туынды зат есім жасалған.
Осы туынды зат атаулары
көру
қимылыны ң не-
гізіндегі заттық ұғымды білдіреді. С онды қтан
тізбектегі үш создің мағынасы байланысты.
Сөзжасамдық тізбек белгілі бір сөзжасамдық
ұяның мүшесі, яғни белгілі бір сөзжасамдық ұя-
ның құрамында оның орны бар. Ал созжасамдық
^ я д а тек түбірлес создер ғана орын алаты нды қ-
тан, бір созжасамдық ұядағы тізбектердің бэрі бір-
бірімен мағыналас болады. Өйткені созжасамдық
үяда тек қана мағыналас сөздер орналасады. Сон-
дықтан бір сөзжасамдық ұяны ң құрамындағы
тізбектер мағыналас болмауы мүмкін емес.
Ал созжасамдық тізбектер түрлі сөзжасамдық
ұянын мүшесі болса, олар бірімен-бірі мағыналас
бола алм ай д ы . М ы салы ,
к е л -к е л іс - к е л іс ім -
келісімді-келісімділік; бак-бакша-бакшалы; бал
-
балгер-балгерлік.
Бұл мысалда 3 созжасамдықтізбек
берілді. Олар үш түрлі созжасамдық ұяға жата-
ды, сондықтан олар бір-бірімен мағыналас емес.
|
|
|