П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет353/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   349   350   351   352   353   354   355   356   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМДЫҚ ТІЗБЕК
271
феманың санын арттырады. Ал тізбекте бір ту- 
ындыдан екінші туынды жасала беретіндіктен, 
ондай туындылардың морфемдік саны кобейе 
береді. М ысалы, 
ек-егін-егінші-егіншілік
деген 
тізбектегі туындылардың морфемдік саны бар- 
ған сайын артып оты рғаны байқалы п тұр. Он- 
дағы
егін-
2 морфемалы, 
егінші
- 3 
морфемсілы,
егіншілік
- 4 морфемалы туынды соз. Әр туын- 
ды сөзді жасаушы ж ұрнақ туынды сөздің мор- 
фемдік құрамын өсіріп отырады, сондықтан ту- 
ынды сөздердің морфемдік құрамы негіз сөзден 
коп болады. Бір тізбекте бірнеш е туынды сөз 
болған жағдайда тек негізгі түбір сөзден жасал- 
ған туынды түбір соз ғана.екі морфемалы туын- 
ды сөз болады да, қалған туындылар көп мор- 
фемалы туынды создерге жатады.
Туынды создердің құрам ы ндағы морфема- 
лар да түрліш е. Олар: негізгі м орф ема және 
к о м е к ш і м о р ф е м а л а р . Т ізб е к т е г і ту ы н д ы
түбірлердің құрамындағы негізгі морфема - түп 
негіз соз, көмекші морфемалар - жұрнақтар. Аны- 
ғы рақ айтқанда, тізбектегі туынды создердің 
бэрінің құрамында тізбектің түп негіз созі үнемі 
орын алады да, оған түрлі ж ұрнақтар қосылып 
отырады. М ысалы, 
жи-жиын-жина-жинал-жи-
налыс
деген тізбекте 4 туынды соз бар. Сол 4 
туынды түбір создің құрам ы на да 
жи
түп негіз 
созі қатысқан. Бұл заңдылық барлық созжасам- 
ды қ тізбекке ортақ. Ол осы туынды создердің 
бір түбір созден тарағанды ғы н, жасалғандығы н 
білдіреді. М ұндай бір түбір созден жасалған ту- 
ынды түбірлер түбірлес сөздер болып саналады. 
Олай болса, сөзжасамдық тізбектің қүрамында- 
ғы туынды создер бір түп негіз сөзден жасал- 
ғандықтан, олар түбірлес сездер болып санала- 
ды. Сондықтан созж асам ды қ тізбек тек қана 
Түбірлее-создерден құралады. Бұл белгі созжа- 
самдықтізбекке берілген анықтамалардың бэрінде 
дерлік ескерілген, ойткені бұл - созжасамдық 
тізбектің негізгі белгілерінің бірі.
Созж асамды қ тізбек - сөзжасамдық ұяның 
мүшесі, бір болігі. Ал созжасамдық ұяның құра- 
мында тек қана түбірлес создер болады. Ойткені 
созжасамдық ұяда тек қана бір түп негізден жа- 
салған туынды сөздер ғана бөлады. Олардың бэрі 
бір түп негіз сөзден жасалғандықтан, созжасам- 
дық ұяда тек түбірлес туынды сөздер ғана бола- 
тыны түсінікті. Олай болса, созжасамдық ұяның 
құрамындағы тізбектердің бэрі де түбірлес сөздер 
болатыны анық. М ысалға, 
жүн
түп негізсөзден 
жасалған сөзжасамдық ұяны келтірейік. Бұл ұяда 
мынадай түбірлес туынды сөздер бар: 
жүнде,
жгүндел, жүндет, жүндеткіз, жүндеттір, жүндеу,
жүндеуші, жүндеусіз, жүндес, жүндестік, жүнді,
жүнжіт, жүнсіз, жүнше.
Бір ұядағы өсы туынды 
түбір сөздердің бэрі бір түбірден өрбіген түбірлес 
создер, өлардың бэрінің құрамында түп негіз - 
жүн
деген соз бар. Осы туынды сөздердің бэрі 
бір ға н а ж у // деген сөзден ж асалғандықтан, олар 
түбірлес создерге жатады.
Бір сөзж асам ды қ ұядағы сөздер түбірлес 
сөздер болса, оны ң құрам ы ндағы сөзжасамдық 
тізбек те гүбірлес сөздерден құралады. Тізбек 
бірінен-бірі туындайтын туындылар болса, олар- 
дың түбірлес создер болмауы мүмкін емес. С он- 
дай-ақ бір созжасамдық ұядағы тізбектердің бэрі 
де түбірлес создерден құралады, яғни бір сөзжа- 
самдық ұядағы түрлі тізбектердің құрамындағы 
туынды түбірлердің бэрі түбірлес сөз болып та- 
былады.
Созжасамдық тізбектің құрамында қанш а сөз 
болса да, оларды ң бэрі бірімен-бірі м ағы налы қ 
байланысы бар сөздер. Бұл - сөзжасамдық тізбек- 
тегі создердің бэріне қатысты зандьшық, сондық- 
тан созжасамдық іізбектің құрамында мағыналық 
байланысы ж оқ соз болуы мүмкін емес. Ал оның 
әзіндік себебі бар, сөзжасамдықтізбектің құрамын- 
дағы сөздердің бэрі бір түп негіз сөзден туында- 
ған создер, яғн и олар түбірлес сөздер. Түбірлес 
сөздердің бэрінің құрамында түп негіз сөз бар, 
өның мағынасы басқа туынды сөздердің мағына- 
сына арқау, ©зек болған, сондықтан ол м ағы на 
озгеріскетүскенімен, өның мағынасы мүлдем жой- 
ылмайды. Мысалы, 
көр-көрім-корімдік
дегеп тізбек- 
те 
көр
етістігінен екі туынды зат есім жасалған. 
Осы туынды зат атаулары 
көру
қимылыны ң не- 
гізіндегі заттық ұғымды білдіреді. С онды қтан 
тізбектегі үш создің мағынасы байланысты.
Сөзжасамдық тізбек белгілі бір сөзжасамдық 
ұяның мүшесі, яғни белгілі бір сөзжасамдық ұя- 
ның құрамында оның орны бар. Ал созжасамдық 
^ я д а тек түбірлес создер ғана орын алаты нды қ- 
тан, бір созжасамдық ұядағы тізбектердің бэрі бір- 
бірімен мағыналас болады. Өйткені созжасамдық 
үяда тек қана мағыналас сөздер орналасады. Сон- 
дықтан бір сөзжасамдық ұяны ң құрамындағы 
тізбектер мағыналас болмауы мүмкін емес.
Ал созжасамдық тізбектер түрлі сөзжасамдық 
ұянын мүшесі болса, олар бірімен-бірі мағыналас 
бола алм ай д ы . М ы салы 
к е л -к е л іс - к е л іс ім -
келісімді-келісімділік; бак-бакша-бакшалы; бал

балгер-балгерлік.
Бұл мысалда 3 созжасамдықтізбек 
берілді. Олар үш түрлі созжасамдық ұяға жата- 
ды, сондықтан олар бір-бірімен мағыналас емес.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   349   350   351   352   353   354   355   356   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет