П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет354/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   350   351   352   353   354   355   356   357   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

272
СӨЗЖАСАМ
Бірақ әр сөзж асам ды қ тізбектің құрам ы ндағы
создер бір-бірімен мағыналас.
Сөзжасамдық тізбектегі туынды түбірлердің 
бәрі бірінен-бірі туындаған, бірінен-бірі тікелей 
ж асалған туынды түбірлер болатыны жоғарыда 
келтірілген мысалдарда аны қ көрініп тұр. Сөзжа- 
самдық тізбектің бұл ерекшелігі осы мысалдарға 
ғана қатысты деп түсінбеу керек. Ол сезж асам- 
ды қ тізбек атаулының бәріне қатысты белгі.
Сөзжасамдық тізбекке берілген анықтаманың 
көбінде оны ң құрамындағы туынды түбірлердің 
бірінен-бірі тікелей орбитіні, туындайтыны ата- 
лып отырғаны байқалды. Сөзжасамдық тізбектің 
белгілерінің бірі - оны ң құрам ы ндағы туынды- 
лардың бірінен-бірі тікелей туындайтыны. Ол - 
ғы лы м да та н ы л ған м әселе, ол сөзж асам ды қ 
тізбекке берілген анықтамалардың бәрінде атал- 
ған.
Сөзжасамдық тізбектегі туындылар - бірінен- 
бірі тікелей ж асалған түбірлес туынды түбірлер. 
Айталық, бір сөзжасамдық ұяда бір түп негізден 
тараған 10 туынды сөз, не 100 туынды сөз бол- 
са, оның бәрі түбірлес созге жатады. Бірақ оның 
бэрінің бір сөзжасамдық тізбекке жатуы міндетті 
емес. Өйткені олар тікелей бірінен-бірі туындай 
алмайды, сондықтан олар түрлі тізбекке жатады. 
М ысалы, 
ж а л
түп негізден ж асалған созжасам- 
ды қ ұяда 9 түбірлес туынды сөз бар, соған қара- 
мастан, олар бір сөзжасамдық тізбекке жатпай- 
ды, олар: 
жал-жалдай; жал-жалда-жалдан-жал-
дандыр-жалдандырт; жал-жалдас; жал-жалсыз;
ж ал-ж алсымак; ж ал-ж алша
деген 6 созжасам- 
ды қ тізбекке жатады. Себебі ол 9 туынды сөз 
бірінен-бірі тікелей туындамаған. Сегіз туынды 
сөздің бесеуі 
жал
сөзінен тікелей ж асалған ту- 
ындылар, бірақ олар тізбекті аяқтап, әрі қарай 
өрбімеген: жал-жалдай, жал-жалдас, ж ал-жал-
сыз, ж ал-ж алсымак, ж ал-ж алша.
Бұлар - екі 
сөзден тұратын тізбектер. Бұлардың түрлі тізбекке 
жататын себебі - бұл туындылар бірінен-бірі тіке- 
лей ж асалм аған. Бұлардың бэрі негізді сөздер, 
бірақ олардың ешқайсысы негіз сездің қызметін 
атқармайды, өйткені олар бірінен-бірі жасалма- 
ған туынды сөздер, сондықтан олар түрлі тізбек 
болып тұр.
Осы ұядағы бір тізбек қана (
ж ал-ж алда-
жалдан-жалдандыр-жалдандырт)
5 сөзден құрал- 
ған, олардың тортеуі - түбірлес туынды түбір 
сөздер. Осы 4 туынды түбірдің біріншісі ғана 
түп негіз созден ж асалған, қалғандары бірінен- 
бірі жасалған. Я ғни 1-туынды түбірден 2-туын- 
ды түбір, 2-туынды түбірден 3-туынды түбір, 3-
туынды түбірден 4-туынды түбір жасалған. Сон- 
ды қтан тізбекте бірінен-бірі тікелей ж асалған 
түбірлес создер ғана болады деп саналады. Бұл 
заңдылықты аны ғы рақ көрсетуге болады. Мыса- 
л ы , 
жал-жалда-жалдан-жалдандыр-жалдандырт
деген тізбекте 
жал
деген сөзден тікелей 
жалда
деген туынды сөз ж асалған, ал 
жалда
деген ту- 
ындыдан келесі 
жалдан
деген туынды жасалған, 
жалдан
деген туындыдан 
жалдандыр, жалдан-
дыр
деген туындыдан 
жалдандырт
деген туынды 
сәз жасалған. Міне, өсы тізбектегі 4 туынды түбір 
сөз алғаш қы түп негіз сөзден бастап, бірінен-бірі 
тікелей жасалып өтырған. Осымен байланысты 
сәзж асам ды қ тізбектің құрамында бірінен-бірі 
хікелей жасалған туынды сөздер ғана бөлады деп 
саналады.
С өзж асамды қ тізбектегі сөздер негізінен екі 
түрлі қызмет атқарады, туынды сәз жасаушы және 
өдан ж асалған туынды сөз. М ысалы, 
зер-зергер-
зергерлік
деген тізбекті алсақ, мұндағы сез жасау- 
шы тұлғалар: 
зер, зергер,
ал өлардан жасалған ту- 
ынды лар
:зергер, зергерлік.
Сөл сияқты 
көп-көбей-
көбейт-кәбейткіш-көбейткіштік
деген тізбекте 
туынды сөз жасаушы тұлғалар: 
көп, кебей, көбейт,
көбейткіш,
ал өлардан жасалған туындылар: 
кәбей,
көбейт, көбейткіш, көбейткіштік.
Бұл мысалдардан әрі сөз жасаушы тұлға, әрі 
туынды түбір қызметін атқаратын, яғн и екі қыз- 
метті де атқарып тұрған сөздер бары анықталды. 
Олар - алғашқы тізбекте 
зергер
сөзі, сөңғы тізбекте

кәбей, көбейт, көбейткіш
туындылары.
Екі тізбекте де бұл төптан қалып қөйған 
сөздер бар, бірінші тізбекте:ззергерлік
сөздері, 
екінш і тізбекте: 
көп, көбейткіштік
деген сөздер. 
Бұлардың өзара айырмасы бар. Мұндағызе/?, 
кәп
деген сөздер тек сөз жасаушы тұлға қызметін ат- 
қарса, 
зергерлік, көбейткііитік
деген сөздер - ал- 
дындағы сөздерден жасалған туынды сөздер қыз- 
метін ғана атқарады. Ойткенізе/?, 
көп
деген сөздер 
басқа сөзден жасалмаған негізгі түбір сөздер, сон- 
ды қтан оларда туынды сөз қызметі жоқ. Ал 
зер-
герлік
пен 
көбейткіштік
деген туындылардан ба- 
сқа туындылар жасалмаған, сондықтан олардың 
бұл арада сөз тудырушы қызметі жоқ.
Созжасамдық тізбектің мүшелерінің осы қыз- 
меттері ғылымда сәзжасамның негізділігі (моти- 
вированность) деп аталады. Осы тұрғыдан кел- 
генде, созжасамдық тізбек негіз сөздер мен негізді 
сөздерден тұрады. Ж аңа сөздің жасалуына негіз 
болатын сөз негіз сөз деп аталады. Мысалы,егш, 
жиын, акта, кәгер
туындыларына негіз болған 
сөздер: 
ек, жи, ак, көк,
осы сөздердің негізінде жа-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   350   351   352   353   354   355   356   357   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет