272 СӨЗЖАСАМ Бірақ әр сөзж асам ды қ тізбектің құрам ы ндағы
создер бір-бірімен мағыналас.
Сөзжасамдық тізбектегі туынды түбірлердің
бәрі бірінен-бірі туындаған, бірінен-бірі тікелей
ж асалған туынды түбірлер болатыны жоғарыда
келтірілген мысалдарда аны қ көрініп тұр. Сөзжа-
самдық тізбектің бұл ерекшелігі осы мысалдарға
ғана қатысты деп түсінбеу керек. Ол сезж асам-
ды қ тізбек атаулының бәріне қатысты белгі.
Сөзжасамдық тізбекке берілген анықтаманың
көбінде оны ң құрамындағы туынды түбірлердің
бірінен-бірі тікелей орбитіні, туындайтыны ата-
лып отырғаны байқалды. Сөзжасамдық тізбектің
белгілерінің бірі - оны ң құрам ы ндағы туынды-
лардың бірінен-бірі тікелей туындайтыны. Ол -
ғы лы м да та н ы л ған м әселе, ол сөзж асам ды қ
тізбекке берілген анықтамалардың бәрінде атал-
ған.
Сөзжасамдық тізбектегі туындылар - бірінен-
бірі тікелей ж асалған түбірлес туынды түбірлер.
Айталық, бір сөзжасамдық ұяда бір түп негізден
тараған 10 туынды сөз, не 100 туынды сөз бол-
са, оның бәрі түбірлес созге жатады. Бірақ оның
бэрінің бір сөзжасамдық тізбекке жатуы міндетті
емес. Өйткені олар тікелей бірінен-бірі туындай
алмайды, сондықтан олар түрлі тізбекке жатады.
М ысалы,
ж а л түп негізден ж асалған созжасам-
ды қ ұяда 9 түбірлес туынды сөз бар, соған қара-
мастан, олар бір сөзжасамдық тізбекке жатпай-
ды, олар:
жал-жалдай; жал-жалда-жалдан-жал- дандыр-жалдандырт; жал-жалдас; жал-жалсыз; ж ал-ж алсымак; ж ал-ж алша деген 6 созжасам-
ды қ тізбекке жатады. Себебі ол 9 туынды сөз
бірінен-бірі тікелей туындамаған. Сегіз туынды
сөздің бесеуі
жал сөзінен тікелей ж асалған ту-
ындылар, бірақ олар тізбекті аяқтап, әрі қарай
өрбімеген: жал-жалдай, жал-жалдас, ж ал-жал- сыз, ж ал-ж алсымак, ж ал-ж алша. Бұлар - екі
сөзден тұратын тізбектер. Бұлардың түрлі тізбекке
жататын себебі - бұл туындылар бірінен-бірі тіке-
лей ж асалм аған. Бұлардың бэрі негізді сөздер,
бірақ олардың ешқайсысы негіз сездің қызметін
атқармайды, өйткені олар бірінен-бірі жасалма-
ған туынды сөздер, сондықтан олар түрлі тізбек
болып тұр.
Осы ұядағы бір тізбек қана (
ж ал-ж алда- жалдан-жалдандыр-жалдандырт) 5 сөзден құрал-
ған, олардың тортеуі - түбірлес туынды түбір
сөздер. Осы 4 туынды түбірдің біріншісі ғана
түп негіз созден ж асалған, қалғандары бірінен-
бірі жасалған. Я ғни 1-туынды түбірден 2-туын-
ды түбір, 2-туынды түбірден 3-туынды түбір, 3-
туынды түбірден 4-туынды түбір жасалған. Сон-
ды қтан тізбекте бірінен-бірі тікелей ж асалған
түбірлес создер ғана болады деп саналады. Бұл
заңдылықты аны ғы рақ көрсетуге болады. Мыса-
л ы ,
жал-жалда-жалдан-жалдандыр-жалдандырт деген тізбекте
жал деген сөзден тікелей
жалда деген туынды сөз ж асалған, ал
жалда деген ту-
ындыдан келесі
жалдан деген туынды жасалған,
жалдан деген туындыдан
жалдандыр, жалдан- дыр деген туындыдан
жалдандырт деген туынды
сәз жасалған. Міне, өсы тізбектегі 4 туынды түбір
сөз алғаш қы түп негіз сөзден бастап, бірінен-бірі
тікелей жасалып өтырған. Осымен байланысты
сәзж асам ды қ тізбектің құрамында бірінен-бірі
хікелей жасалған туынды сөздер ғана бөлады деп
саналады.
С өзж асамды қ тізбектегі сөздер негізінен екі
түрлі қызмет атқарады, туынды сәз жасаушы және
өдан ж асалған туынды сөз. М ысалы,
зер-зергер- зергерлік деген тізбекті алсақ, мұндағы сез жасау-
шы тұлғалар:
зер, зергер, ал өлардан жасалған ту-
ынды лар
:зергер, зергерлік. Сөл сияқты
көп-көбей- көбейт-кәбейткіш-көбейткіштік деген тізбекте
туынды сөз жасаушы тұлғалар:
көп, кебей, көбейт, көбейткіш, ал өлардан жасалған туындылар:
кәбей, көбейт, көбейткіш, көбейткіштік. Бұл мысалдардан әрі сөз жасаушы тұлға, әрі
туынды түбір қызметін атқаратын, яғн и екі қыз-
метті де атқарып тұрған сөздер бары анықталды.
Олар - алғашқы тізбекте
зергер сөзі, сөңғы тізбекте
-
кәбей, көбейт, көбейткіш туындылары.
Екі тізбекте де бұл төптан қалып қөйған
сөздер бар, бірінші тізбекте:з/?,
зергерлік сөздері,
екінш і тізбекте:
көп, көбейткіштік деген сөздер.
Бұлардың өзара айырмасы бар. Мұндағызе/?,
кәп деген сөздер тек сөз жасаушы тұлға қызметін ат-
қарса,
зергерлік, көбейткііитік деген сөздер - ал-
дындағы сөздерден жасалған туынды сөздер қыз-
метін ғана атқарады. Ойткенізе/?,
көп деген сөздер
басқа сөзден жасалмаған негізгі түбір сөздер, сон-
ды қтан оларда туынды сөз қызметі жоқ. Ал
зер- герлік пен
көбейткіштік деген туындылардан ба-
сқа туындылар жасалмаған, сондықтан олардың
бұл арада сөз тудырушы қызметі жоқ.
Созжасамдық тізбектің мүшелерінің осы қыз-
меттері ғылымда сәзжасамның негізділігі (моти-
вированность) деп аталады. Осы тұрғыдан кел-
генде, созжасамдық тізбек негіз сөздер мен негізді
сөздерден тұрады. Ж аңа сөздің жасалуына негіз
болатын сөз негіз сөз деп аталады. Мысалы,егш,
жиын, акта, кәгер туындыларына негіз болған
сөздер:
ек, жи, ак, көк, осы сөздердің негізінде жа-