П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет355/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   351   352   353   354   355   356   357   358   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗЖАСАМДЫҚ ТІЗБЕК
273
сал ған создер 
егін, жиын, ақта, көгер
негізді сөздер- 
ге жатады.
Негіз сөздердің м ағы насы негізді сөздердің 
мағынасының жасалуына негіз болады. Сондық- 
тан да негіз сөз бен одан жасалған туынды сөздің 
м ағы насы байланысты болады. М ысалы, 
кант-
кантсыз-кантсыздык
деген тізбекті алсақ, түп 
негіз сөз осы тізбектегі туындылардың бәрінің 
құрамында бар, олардың м ағы насы нда 
кант
сөзінің м ағы насы аны қ байқалы п тұр. Ал жеке 
алсақ, 
қант
сөзі негізінде жасалған туынды 
кант-
сыз
деген сөздің м ағы насы
кант
созінің м ағы - 
насымен байланысты. 
Қантсыз
сөзінің негізінде 
ж асалған 
кантсыздык
сөзінің мағынасы тікелей 
кантсыз
сөзінің мағынасымен байланысты.
Соны мен, осы тізбектегі негіз создер 
қант,
кантсыз,
негізді сөздер 
кантсыз, кантсыздык.
Негіз сөздердің біреуі негізгі түбір соз, екіншісі
- туынды түбір. Бір тізбекте бір негізгі түбір 
болуы шарт, ал одан өрбіген, туы ндаған, одан 
ж асалған туынды түбірлер саны әр түрлі бола 
береді.
Осымен байланысты сөзжасамдық тізбектің 
құрамында бір негізгі түбір сөз болады. Ол - түп 
негіз сөз. Түп негіз сөз ешбір сөзден жасалма- 
ғанды қтан, ол негізді сөзге жатпайды. Басқаш а 
айтсақ, ол - негізсіз сөз. Негізсіз создің қалай 
жасалғаны түсіндірілмейді, ол тілдің табиғатын- 
да солай берілген соз сияқты болып көрінеді. 
Кейбір негізгі түбір сөздерді ғана тарихи тұрғы- 
да дәлелдеуге тырысу ғылы мда бар. М әселен, 
кел, кет, той, ток
сияқты создердің негізгі түбір 
емес екенін А .К .Зайончковский, т.б. ғалымдар- 
дың дәлелдегені ғылымда белгілі. Бірақ ол сөздер 
тілдің қазіргі даму сатысында негізгі түбір деп 
Ханылған. Сондықтан ондай создер тілдің қазіргі 
даму кезеңіндегі танылуына сай негізгі түбір ре- 
тінде алыну керек.
С өзж асамдық тізбектің құрам ы нда ж алғы з 
ғана негізсіз соз болаты нды қтан, ол сөзжасам- 
ды қ тізбекте негізсіз создің саны шектеулі де- 
генді білдіреді.
Сөзжасамдық тізбектегі түп негіз сөзден ба- 
сқа создердің бәрі - негізді сөздер. Созжасам- 
дық тізбектегі негізді создердің санына шек қой- 
ылмайды. Ол бірден бастап, 5 -6-ға дейін жете 
береді. М ысалы, 
тарт-тартпа
деген тізбекте 
негізді емес түбір де, негізді түбір де біреуден 
ғана. 
Тарт-тартын-тартыншак-тартыншакта-
тартыншактан
деген сөзжасамдық тізбекте торт 
негізді соз бар. Мұндай тізбектер тілде жиі кез- 
деседі. А і 
коз-козға-козғал-козғалак-козғалақ-
т а-қозғалақт ас-қозғалақт аст ы р-қозғалақт ас-
тырт-қозғалақтастыртқыз
сияқты сегіз негізді 
созден тұратын тізбектер тілде өте сирек кезде- 
седі.
С оны м ен, созжасамдық тізбек түп негіз сөз 
бен негізді сөздерден тұрады. Тізбектегі түп негіз 
сөздің саны тұрақты, негізді создің саны тұрақ- 
сыз екені анықталды. Ал тізбектегі түп негіз сөз, 
я ғн и негізсіз созден басқалары әрі негіз сөз, әрі 
негізді соз қызметін атқарады. Мысалы, 
тол-толқы-
т олқын-т олқында-т олқы ндат -т олқы ндат қы з.
Осы мысалда 
тол толқы
сөзіне, 
толқы толқын
сөзіне, 
толқын толқында
сөзіне, 
толқында тол-
қындат
сөзіне, 
толқындат толқындатқыз
сөзіне 
негіз болған. 
Тектолқындатқызеш бір
сөзге негіз 
болған ж оқ. Ал осындағы 
толқы, толқын, толқ-
ында, толқындат
сөздері әрі алды ндағы негіз 
сөзден жасалса, әрі оздері басқа сөздердің жаса- 
луына негіз болған: 
толқы - толқынның, толқын
- толқынданың, толқында - толқындаттың, тол-
қындат - толқындатқыздың
негізі.
Бұл арада тізбектің түп негіз сөзі мен соңғы
созі ғана бір қызмет атқаратыны анықталды. Олар: 
тол
ж әне 
толқындатқыз. Тол
тек негіз сөз қы з- 
метін атқарады , ал 
толқындатқыз
тек негізді сөз 
қы зметін атқарады , 
толқындатқыз
басқа сөздің 
тууына негіз бола алмаған, сонды қтан ол негіз 
сөз қызметін атқармайды.
С өзж асамды қ тізбектің бұдан түп негіз деп 
бастау алатыны және оның аяқтаушы мүшесі бо- 
латы ны анықталды. Бұл мүшелер сөзж асамдық 
тізбек атаулының бәріне қатысты, бәрінде бар.
Сондықтан қанша сөзжасамдық тізбек болса
олардың бәрінде тізбек басталатын түп негіз сөз 
бен оны аяқтауш ы сөз болады. Бұл екеуінің 
өзіндік айырмаш ылықтары бар. Тізбекті бастау- 
шы сөз негізгі түбір сөз болады және ол бір ұяда 
қанш а тізбек болса, соның бәріне тізбекті бастау- 
шы сөз ортақ болады. Ал тізбекті аяқтауш ы соз 
туынды түбір сөз болады және туынды түбірден 
ж асалған туынды сөз болады. С оны мен бірге 
тізбекті аяқтауш ы сөз тек бір тізбекке ғана тән 
соз, ол басқа тізбектерден орын алмайды, басқа 
тізбектердің құрамында кездеспейді. Бұл пікірді 
дәлелдеу үшін мына сөзжасамдық ұяны мысалға 
келтірейік. Оны 
жүз
сөзінен ж асалған ұядағы 
тібектер арқылы көрсетсек, ол төмендегідей: 
жүз
—> жүздік -> жүздікті; жүз —> жүздеген; жүз —>
жүздей; жүз —> жүздеп; жүз -> жүзінші.
Осы ұя- 
дағы 5 тізбектің бәрінің құрамында бір негізгі 
түбір сөз бар, ол тізбекті бастаушы сөз (жүз), ол - 
осы тізбектердің бәріне ортақ, өйткені ол тізбек- 
тер бір созжасамдық ұяның тізбектері.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   351   352   353   354   355   356   357   358   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет