СӨЗЖАСАМДЫҚ ТІЗБЕК 273
сал ған создер
егін, жиын, ақта, көгер негізді сөздер-
ге жатады.
Негіз сөздердің м ағы насы негізді сөздердің
мағынасының жасалуына негіз болады. Сондық-
тан да негіз сөз бен одан жасалған туынды сөздің
м ағы насы байланысты болады. М ысалы,
кант- кантсыз-кантсыздык деген тізбекті алсақ, түп
негіз сөз осы тізбектегі туындылардың бәрінің
құрамында бар, олардың м ағы насы нда
кант сөзінің м ағы насы аны қ байқалы п тұр. Ал жеке
алсақ,
қант сөзі негізінде жасалған туынды
кант- сыз деген сөздің м ағы насы
кант созінің м ағы -
насымен байланысты.
Қантсыз сөзінің негізінде
ж асалған
кантсыздык сөзінің мағынасы тікелей
кантсыз сөзінің мағынасымен байланысты.
Соны мен, осы тізбектегі негіз создер
қант, кантсыз, негізді сөздер
кантсыз, кантсыздык. Негіз сөздердің біреуі негізгі түбір соз, екіншісі
- туынды түбір. Бір тізбекте бір негізгі түбір
болуы шарт, ал одан өрбіген, туы ндаған, одан
ж асалған туынды түбірлер саны әр түрлі бола
береді.
Осымен байланысты сөзжасамдық тізбектің
құрамында бір негізгі түбір сөз болады. Ол - түп
негіз сөз. Түп негіз сөз ешбір сөзден жасалма-
ғанды қтан, ол негізді сөзге жатпайды. Басқаш а
айтсақ, ол - негізсіз сөз. Негізсіз создің қалай
жасалғаны түсіндірілмейді, ол тілдің табиғатын-
да солай берілген соз сияқты болып көрінеді.
Кейбір негізгі түбір сөздерді ғана тарихи тұрғы-
да дәлелдеуге тырысу ғылы мда бар. М әселен,
кел, кет, той, ток сияқты создердің негізгі түбір
емес екенін А .К .Зайончковский, т.б. ғалымдар-
дың дәлелдегені ғылымда белгілі. Бірақ ол сөздер
тілдің қазіргі даму сатысында негізгі түбір деп
Ханылған. Сондықтан ондай создер тілдің қазіргі
даму кезеңіндегі танылуына сай негізгі түбір ре-
тінде алыну керек.
С өзж асамдық тізбектің құрам ы нда ж алғы з
ғана негізсіз соз болаты нды қтан, ол сөзжасам-
ды қ тізбекте негізсіз создің саны шектеулі де-
генді білдіреді.
Сөзжасамдық тізбектегі түп негіз сөзден ба-
сқа создердің бәрі - негізді сөздер. Созжасам-
дық тізбектегі негізді создердің санына шек қой-
ылмайды. Ол бірден бастап, 5 -6-ға дейін жете
береді. М ысалы,
тарт-тартпа деген тізбекте
негізді емес түбір де, негізді түбір де біреуден
ғана.
Тарт-тартын-тартыншак-тартыншакта- тартыншактан деген сөзжасамдық тізбекте торт
негізді соз бар. Мұндай тізбектер тілде жиі кез-
деседі. А і
коз-козға-козғал-козғалак-козғалақ- т а-қозғалақт ас-қозғалақт аст ы р-қозғалақт ас- тырт-қозғалақтастыртқыз сияқты сегіз негізді
созден тұратын тізбектер тілде өте сирек кезде-
седі.
С оны м ен, созжасамдық тізбек түп негіз сөз
бен негізді сөздерден тұрады. Тізбектегі түп негіз
сөздің саны тұрақты, негізді создің саны тұрақ-
сыз екені анықталды. Ал тізбектегі түп негіз сөз,
я ғн и негізсіз созден басқалары әрі негіз сөз, әрі
негізді соз қызметін атқарады. Мысалы,
тол-толқы- т олқын-т олқында-т олқы ндат -т олқы ндат қы з. Осы мысалда
тол толқы сөзіне,
толқы толқын сөзіне,
толқын толқында сөзіне,
толқында тол- қындат сөзіне,
толқындат толқындатқыз сөзіне
негіз болған.
Тектолқындатқызеш бір сөзге негіз
болған ж оқ. Ал осындағы
толқы, толқын, толқ- ында, толқындат сөздері әрі алды ндағы негіз
сөзден жасалса, әрі оздері басқа сөздердің жаса-
луына негіз болған:
толқы - толқынның, толқын - толқынданың, толқында - толқындаттың, тол- қындат - толқындатқыздың негізі.
Бұл арада тізбектің түп негіз сөзі мен соңғы
созі ғана бір қызмет атқаратыны анықталды. Олар:
тол ж әне
толқындатқыз. Тол тек негіз сөз қы з-
метін атқарады , ал
толқындатқыз тек негізді сөз
қы зметін атқарады ,
толқындатқыз басқа сөздің
тууына негіз бола алмаған, сонды қтан ол негіз
сөз қызметін атқармайды.
С өзж асамды қ тізбектің бұдан түп негіз деп
бастау алатыны және оның аяқтаушы мүшесі бо-
латы ны анықталды. Бұл мүшелер сөзж асамдық
тізбек атаулының бәріне қатысты, бәрінде бар.
Сондықтан қанша сөзжасамдық тізбек болса,
олардың бәрінде тізбек басталатын түп негіз сөз
бен оны аяқтауш ы сөз болады. Бұл екеуінің
өзіндік айырмаш ылықтары бар. Тізбекті бастау-
шы сөз негізгі түбір сөз болады және ол бір ұяда
қанш а тізбек болса, соның бәріне тізбекті бастау-
шы сөз ортақ болады. Ал тізбекті аяқтауш ы соз
туынды түбір сөз болады және туынды түбірден
ж асалған туынды сөз болады. С оны мен бірге
тізбекті аяқтауш ы сөз тек бір тізбекке ғана тән
соз, ол басқа тізбектерден орын алмайды, басқа
тізбектердің құрамында кездеспейді. Бұл пікірді
дәлелдеу үшін мына сөзжасамдық ұяны мысалға
келтірейік. Оны
жүз сөзінен ж асалған ұядағы
тібектер арқылы көрсетсек, ол төмендегідей:
жүз —> жүздік -> жүздікті; жүз —> жүздеген; жүз —> жүздей; жүз —> жүздеп; жүз -> жүзінші. Осы ұя-
дағы 5 тізбектің бәрінің құрамында бір негізгі
түбір сөз бар, ол тізбекті бастаушы сөз (жүз), ол -
осы тізбектердің бәріне ортақ, өйткені ол тізбек-
тер бір созжасамдық ұяның тізбектері.