П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 268
СӨЗЖАСАМ қыз. Бұл мысалдар ең кіші сөзжасамдық ұялар- дан келтірілді. Ал сөзж асам ды қ ұя неғұрлы м көп туынды сөзден құралса, онда ұядағы сөзжасамдық жұптың саны да көп болады. Мысалы, тер түп негіз сөзден жасалған сөзжасамдық ұяда 12 туынды түбір сөз бар, о л щ терле, терлет, терлеттір, терлеуіқ, терлік, терліктей, тершең, тершеңдік, терші, тершіт, тершіл, тершілдік. Осы ұядағы сөзж асамдық ж ұптар мыналар: тер-^терле, терле—> терлет, терлет—>терлеттір, терле—^терлеуік, тер-^терлік, терлік-ътерліктей, тер—>тершең, тершең—>тер- шеңдік, тер—>теріиі, терші—>тершт, терші—»?іершіт, тершіл—>тершілдік. Келтірілген мысалдар сөзж асамдық ұяны ң құрамында созжасамдық жұптардың саны түрлі болатынын көрсетті. Сөзжасамдық ұяның құра- мы, колемі қандай түрлі болса, созж асамдық жұптардың саны да түрлі болатыны анықталды. Соны мен бірге келтірілген мысалдардан созжа- самды қ ұядағы созж асам ды қ жұптардың саны ұядағы туынды создердің санымен тең түсетіні байқалды. Анығырақ айтқанда, созжасамдық ұяда қанш а туынды соз болса, сонш а созж асам ды қ жұп болады. М ұны ң озіндік себебі бар. Туынды соз болған жерде, ол туынды сөздің жасалуына негіз б олған соз болады. Сөзж асам- д ы қ ұяда әр туынды создің жасалуына негіз бо- латын соз болады да, одан жасалған туынды соз болады. Негіз сөзсіз туынды түбір сөз ж асал- майды, сонды қтан созж асамдық ұяда туынды созді жасайтын соз бен туынды түбір создің саны тең болады. Сонымен, негізгі соз бен туынды түбір создің ж и ы н ты ғы созж асам ды қ жұп деп саналады. Сөзж асамды қ жұп негіз соз бен одан ж асадған туынды түбір созден ғана құралатындықтан, олар- дың м ағы насы байланысты болады. Я ғн и жұп тек м ағы насы байланысты сөздерден құралады. Созжасамдық ұядағы түбірлес создер мағы насы байланысты сөздер деген заңдылықтың түп негізі сөзжасамдық жұптан басталады. Сөзжасамдық жұптың сыңарларының мағы- налары байланы сты болуы бірінен-бірі жасаду- ынан деп санау қажет. Өйткені созжасамдық ж ұптың бірінш і сы ңары - туынды созді жасау- шы, екінш і сы ңары одан ж асалған туынды сөз. Туынды сөздің м ағы насы оны жасаушы создің м ағы насы на негізделе жасалады. Туынды созді жасаушы негіз сөздің м ағы насы туынды сөзде жойылмайды, сақталады, ол тек белгілі бір дәре- жеде озгеріске түседі. Міне, бұл созжасамдық жұптың құрамындағы создердің мағыналары бай- ланысты болуын туғы зған. М ысалы, өң-өнім де- ген ж ұптағы өнім-өну қим ы лы ны ң нәтижесінде енген затты білдіретін ұғым ның аты. Ал үш-үіиак деген жұптарда ұшу қим ы лы н жасайтын заттың үіиак деген аты (самолет) ж асалған. Үш-үіиқыш деген жұпта ұшу қимылын жасайтын маманның аты - үшкыш деген соз жасалған. Ал бір созж асам д ы қ ұ яд ағы ж ұптарды ң бәрінің құрамында негіз соз болады, сондықтан ол негіз создің м ағы насы одан орбіген барлық туынды түбірдің мағынасына қатысады. Бірақ бір ұядағы әр жұптың бірінші сыңары ғана соз ту- дырушы болады, сондықтан ең ж ақы н м ағы на- лы қ байланыс жұптың ішіндегі екі сыңардың ара- сы н да болады . Бір ұядағы б ірн еш е туынды түбірдің түп негіздің мағынасына қатысы әр түрлі. Созж асамды қ ұядағы түп негіз созден тікелей ж асалған жұптарда түп негіз создің мағы насы күшті. Мысалы, тол-толык, тол-толкы, тол-тол- тыр, тол-толас, тол-толғыз, тол-толға, тол-то- л ы м , осы жұптардың бәрі тол деген түп негіз созден тікелей жасалған жұптарда түп коне создің мағынасы күшті. Осы ұядағы кейбір басқа жұптарды талдап корейік. Олар: толық-толықша, толык-толыктыр, толық-толықта, толықта-толыктан жеті жұпта- ғы туынды создерден ж асалған. Толықтан-то- лыктандыр, толықтыр-толыктырғыш, толықта- толықтал, толык-толыксы, толықсы-толықсыт т.б. Бұл сөзжасамдық ұяда небэрі 53 туынды түбір сөз бар, я ғн и бұл ұяда 53 сөзжасамдық жұп бар. Осы сөзжасамдық ұядағы жұптардың жетеуі ғана тікелей түп негіз сөзден жасалған. Олар жоғары- да келтірілді. Келесі сатыда осы жұптардағы ту- ынды создердің негізінде басқа туынды сөздер жасалып, олар да өзге туындыларға негіз болады. Бұл осылай тізбектің соңғы сыңарына дейін жал- ғаса береді. Б арған сайын туындылар түп негіз созден алыстай береді, жұптардың құрамы да өзгеріп отырады. Бір жұпта туынды болған соз, келесі жұпта соз тудырушы негіз сез қызметін атқарады. Осымен байланысты тізбектегі бір ту- ынды соз әр жұптың құрам ы на кіріп, әрқайсы - сында әр түрлі қы змет атқарады. Тек ұядағы бірінші жұптардың алғаш қы сыңары мен тізбек- тегі соңғы жұптың соңғы сыңары ғана бір қыз- мет атқарады. Ж ұп сы ңарлары ны ң осы қызметіне қарай ұядағы туынды создердің мағынасында түп негіз создің мағынасынан ерекшелік күшейеді. |