П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет352/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   348   349   350   351   352   353   354   355   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

2.8.3. Сөзжасамдық тізбек
С ө зж а с а м д ы қ ұ ян ы ң м ү ш е л е р ін ің н е- 
гізгілерінің бірі - сөзж асамдық тізбек. Сөзжа- 
самдық ұя өрыс тіл білімінде зерттеле бастаған- 
нан бері өның құрамында сөзжасамдық тізбек те 
зерттеле бастады. Орыс тіл білімінде сөзжасам- 
ды қ ұя мәселесі 20-30 жылдан бері өнімді зерт- 
телігі келеді. Онда сәзжасамдық тізбектің аны қ-
тамасы берілді, сөзжасамдық ұя, өны ң құрылы- 
мы мен мағынасы, сөзжасамдык ұяның мүшелері 
тө л ы қ зерттеліп , теө р и я л ы қ негізі қаланды . 
Сөзжасамдық ұя бөйынш а үлкен сәздікте жари- 
яланды.
Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тізбек мәсе- 
лесі тұңғы ш рет ілгеріде аталған “ Қазіргі қазақ 
тілінің сөзж асам ж үй есі” атты мөнөграф ияда 
көтерілді, сөзж асамдық тізбек термині ғылыми 
айналы мға алғаш сөнда түсті. Бір түбірден тара- 
ған, біріне-бірі негіз бөлатын негізді сөздердің 
төбы сөзжасамдық тізбек деп аталады.
Сөзж асамды қ тізбектің қайсы сы н алсақ та, 
өның құрамындағы туынды түбірлер бір түп негіз 
сөзден бастау алады. Олай бөлса, тізбек атаулы 
түп негіз сөзден өрбиді, я ғ н и сөзж асам ды қ 
тізбектің құрамында міндетті түрде түп негіз сөз 
бөлуы шарт. Түп негіз сөзсіз сөзжасамдық тізбек 
бөлмайды, түп негіз сез сөзж асамдық тізбектің 
негізгі мүшесі.
Сөзж асамды қ тізбектің келесі мүшесі - түп 
негіз сәзден ж асал ған туы нды түбір сөздер. 
Тізбектің құрам ы ндағы туынды сөз біреу де, 
бірнешеу де бөла береді. М ысалы, 
жүп-жүптық;
жыр-жырла-жырлас; зар-зарла-зарлат -зарлатқыз.
Осы мысалдағы 1-тізбекте бір ғана туынды сөз 
бар, 2-тізбекте екі туынды түбір, 3-тізбекте үш 
туынды түбір бар.
Бұл туынды сөздердің санының тізбекте түрлі 
бөлатынын көрсетті. Сонда тізбектегі түп негіз 
сөздің саны тұрақты бөлады да, туынды сөздің 
саны тұрақсы з бөлатыны анықталды. Бұл екеуі 
де - сөзжасамдық тізбектің негізгі мүшелері.
Сөзжасамдық тізбектегі түп негіз сөз бір мөр- 
фемалы сөзден бөлады. Ал туынды сөз екі мөр- 
фемалы, я өдан да көп мөрфемалы бөлып келе 
береді. М ысалы, 
ал-алы м -алы м ды , бөл-бөлім-
бөлімш е-бөлімш елі
деген екі тізбектің алғаш қы - 
сының құрамындағы түп негіз 
-а л
бір мөрфема- 
дан тұрады, ал өсы тізбектің туындылары 
алым -
екі мөрфемалы, 
алымды -
үш мөрфемалы сөз. 
Екінші тізбектегі түп негіз сөз - 
бөл -
бір мөрфе- 
малы сөз, ал өсы тізбектегі 
бөлім -
екі мөрфема- 
лы, 
бөлімше -
үш мөрфемалы, 
бөлімшелі
- төрт 
мөрфемалы сөз.
Бұдан тізбектің бір мүшесі ғана бір мөрфе- 
малы сөз бөлып, қалған мүшелері екі не өдан да 
көп мөрфемалы сөз бөлатыны ан ы қ көрінді. 
Мұның себебі тізбектің құрамында бір ғана негізгі 
түбір сөз бөлады, қалғандары туынды түбір сөздер 
бөлады. Ат туынды түбір сөздер жұрнақтар ар- 
қылы жасалатындықтан, өл сөз құрамындағы мор-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   348   349   350   351   352   353   354   355   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет