2.8.3. Сөзжасамдық тізбек С ө зж а с а м д ы қ ұ ян ы ң м ү ш е л е р ін ің н е-
гізгілерінің бірі - сөзж асамдық тізбек. Сөзжа-
самдық ұя өрыс тіл білімінде зерттеле бастаған-
нан бері өның құрамында сөзжасамдық тізбек те
зерттеле бастады. Орыс тіл білімінде сөзжасам-
ды қ ұя мәселесі 20-30 жылдан бері өнімді зерт-
телігі келеді. Онда сәзжасамдық тізбектің аны қ-
тамасы берілді, сөзжасамдық ұя, өны ң құрылы-
мы мен мағынасы, сөзжасамдык ұяның мүшелері
тө л ы қ зерттеліп , теө р и я л ы қ негізі қаланды .
Сөзжасамдық ұя бөйынш а үлкен сәздікте жари-
яланды.
Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тізбек мәсе-
лесі тұңғы ш рет ілгеріде аталған “ Қазіргі қазақ
тілінің сөзж асам ж үй есі” атты мөнөграф ияда
көтерілді, сөзж асамдық тізбек термині ғылыми
айналы мға алғаш сөнда түсті. Бір түбірден тара-
ған, біріне-бірі негіз бөлатын негізді сөздердің
төбы сөзжасамдық тізбек деп аталады.
Сөзж асамды қ тізбектің қайсы сы н алсақ та,
өның құрамындағы туынды түбірлер бір түп негіз
сөзден бастау алады. Олай бөлса, тізбек атаулы
түп негіз сөзден өрбиді, я ғ н и сөзж асам ды қ
тізбектің құрамында міндетті түрде түп негіз сөз
бөлуы шарт. Түп негіз сөзсіз сөзжасамдық тізбек
бөлмайды, түп негіз сез сөзж асамдық тізбектің
негізгі мүшесі.
Сөзж асамды қ тізбектің келесі мүшесі - түп
негіз сәзден ж асал ған туы нды түбір сөздер.
Тізбектің құрам ы ндағы туынды сөз біреу де,
бірнешеу де бөла береді. М ысалы,
жүп-жүптық; жыр-жырла-жырлас; зар-зарла-зарлат -зарлатқыз. Осы мысалдағы 1-тізбекте бір ғана туынды сөз
бар, 2-тізбекте екі туынды түбір, 3-тізбекте үш
туынды түбір бар.
Бұл туынды сөздердің санының тізбекте түрлі
бөлатынын көрсетті. Сонда тізбектегі түп негіз
сөздің саны тұрақты бөлады да, туынды сөздің
саны тұрақсы з бөлатыны анықталды. Бұл екеуі
де - сөзжасамдық тізбектің негізгі мүшелері.
Сөзжасамдық тізбектегі түп негіз сөз бір мөр-
фемалы сөзден бөлады. Ал туынды сөз екі мөр-
фемалы, я өдан да көп мөрфемалы бөлып келе
береді. М ысалы,
ал-алы м -алы м ды , бөл-бөлім- бөлімш е-бөлімш елі деген екі тізбектің алғаш қы -
сының құрамындағы түп негіз
-а л бір мөрфема-
дан тұрады, ал өсы тізбектің туындылары
алым - екі мөрфемалы,
алымды - үш мөрфемалы сөз.
Екінші тізбектегі түп негіз сөз -
бөл - бір мөрфе-
малы сөз, ал өсы тізбектегі
бөлім - екі мөрфема-
лы,
бөлімше - үш мөрфемалы,
бөлімшелі - төрт
мөрфемалы сөз.
Бұдан тізбектің бір мүшесі ғана бір мөрфе-
малы сөз бөлып, қалған мүшелері екі не өдан да
көп мөрфемалы сөз бөлатыны ан ы қ көрінді.
Мұның себебі тізбектің құрамында бір ғана негізгі
түбір сөз бөлады, қалғандары туынды түбір сөздер
бөлады. Ат туынды түбір сөздер жұрнақтар ар-
қылы жасалатындықтан, өл сөз құрамындағы мор-