284 СӨЗЖАСАМ пікірдің тағы бір ж арқы н мысалы бола алады.
Ө й ткен і бұл ж ерде “ сөздің сөзге ж а р ы ғ ы ”
түбірлердің нақты құрам ы н аны қтауға септігін
тигізіп тұр. Түбірлердің бұлай құрамын анықтау
өз кезегінде белгілі дәрежеде сөзжасам ж ұрнақ-
тарының құрамын анықтау болып табылады. Ал
түбірлер мен ж ұрнақтарды ң осы тектік ж ағы -
ның, генезисінің неғұрлым толы ғы рақ ашылуы,
н еғұрлы м н ақты л ан а түсуі ж алпы сөзж асам
жүйесінің өзге тіл деңгейлерімен ара-қатынасын,
айырым-белгісін соғұрлым тереңірек танып білуге
мүмкіндік береді. Бұлай етпеген жағдайда, яғн и
сөзжасам жұрнақтары мен түбірлердің құрамын
аны қтауға жете зер салм айы нш а сөзж асам ны ң
дербес тіл деңгейі ретіндегі өзіндік статусы, лин-
гвистикалық табиғаты жөніндегі ұғым-түсінігіміз
қалағаны м ы здай толы қ болмай ш ы ғады . Осы
орайда бір көңіл аударатын нәрсе: түбірлер мен
сөзжасам ж ұрнақтары ны ң құрам -құры лы м ы н
бұлай “сөзге сөздің ж ар ы ғы ” арқы лы аны қтау
ж оғары да аталған динам икалы қ синхрониядан
(“синхрония ди нам ическая” дегеннен) еш шал-
ғай кетпейді.
М іне, бұл жерде біз тағы да сол “тілді тілдің
өзі арқылы зерттеу” мәселесіне тап болып отыр-
мыз. Түбірлер мен жеке сөзжасам ж ұрнақтары -
ның құрамын неғұрлы м тереңірек таны п білуде
пайдаланы латы н бұл “тілді тілдің өзі арқылы
зерттеу” әдісінің жолы бір бұл ғана емес, мыса-
лы м ы надай да жолы бар: бірінші бөлігі (бас
ж ағы ) нем есе ая қ ш ені д ы бы сты қ ж ағы н ан
құрамдас, бірдей болып келетін (екі-үш тен кем
емес) белгілі бір сөздер тобын өзара туыс түркі
тілдерінің қай-қайсы сы нан да, сол қатарда қазақ
тілінен де кездестіруге болады. Бұл ретте әуелі
мына бір сөйлемге көңіл аударып көрелік.
Қоқан хандығының қолында мерт болған Тәтиді оның елі “халқына т ұлға, озенге ж ылға, тауға өлке, елге серке болған еді” деп жоқтайды
(Қоңыратбаев).
О с ы н д а ғы
т ұ л ғ а , ж ы л ға , о лк е , серке сөздерінің соңғы бөлігіндегі қатаң жүйелілік,
біркелкілік, я ғ н и оларды тұйы қтап тұр ған
-ға , -ке ф орм анттары ны ң ды бы сты қ ж ағы н ан бір
тұрпатты лы ғы ең алдымен бұл лексем аларды ң
дериваттық ж ағы на, туындылық сипатына мең-
зейді. Ойымызды нақты лай, тарата түссек: жо-
ғарыдағы соншалықты көрінеу жүйелілік бүгінде
тілімізде жеке кездеспегенмен, семантикасы да
күңгірт көмескі тартқанымен, аталмыш лексйка-
лық едиі шцалардағы
тұл, жыл, ол, сер бөлікгерінің
бір кезде өз алдына түбірлік статусы бар, дербес
қолданымды сөз болғанды ғы на, ал олардың со-
ңын ала тұрған тиянақтаушы
-ға, -ке формантта-
рының сөзжасамдық қызметтегі арнайы элемент-
тер екендігіне тікелей тұспалдай көрінеді. Әдетте
тіл - тілдің қай -қай сы сы н да да аяқ шені бұлай
жүйелі түрде біркелкі болып келетін сөздер қата-
рының азды-көпті орын алуы жалпы заңды құбы-
лыс. Себебі тілдің өз негізінде біртұтас жүйе екені
белгілі. Біз сөз етіп оты рған жеке сөз бойындағы
жүйелілік те сол тіл жүйелілігінен келіп шығады.
Сондықтан жалпы созжасам проблемасының лин-
гвистикалық табиғаты н жете танудың ең бір ма-
ңызды мұрындық шарты түбірлер құрамын анық-
тау болса, біз сөз етіп оты рған жеке сөз архитек-
тоникасы на қатыстыжүйелілік (системность) сол
түбірлердің (семантикалық ж ағы ны ң бірсыпыра
ретте көмескі болып жататынына қарамастан)
құрамын аны қтаудағы , “тілді тілдің әзі арқылы
зерттеудегі” шешуші факторларды ң бірі болып
табылады. Бұл жерде тағы мына мәселе есте болу
керек: аяқ шені дыбыстық құрамы жағынан бұлай
ж үйелі түрде біркелкі болып келетін мұндай
сөздердің кейбір түбір бөліктерінің семантикасы
ай қы н аш ы қ болып келеді, ал күңгірттік қалған
бірен-сараныны ң ғана мағы насы нан байқалады.
Бұл екі ж ақты сипатты, мысалы, мына сияқты
сөз қатарларынан көруге болады:
қайм ал (інген) ботеке шардақ құтпан катамал бетеге кұндак келепан боймал көсеге бойдак оқпан саумал дөдеге сойдак сақпан жорамал <жорымал кежеге жайдақ кетпен түнемел томаға Ардақ сүймен татымал босаға (антр.) саңлақ көнтек тентек жантак боздак сайман О сы торт б ө л ек л е к с и к а л ы қ қ а та р д а ғы
сөздердің қай-қайсы сы да жүйелі түрде бір келкі
дыбысты қ құрамда, мысалы, бірінші бағандағы
сөздер -
-м ал(-м ел), екінш і қатардағы лар -
-аға (-еге), б ұ ған тете тұ р ған д ар -
-дак(-дек), -т ак (-т ек), ал соң ғы топ тағы лар -
-пан(-пен), -ман (-мен) форманттарына аяқталған. Ілгеріде айтыл-
ғандай, бұл жүйелілік, біркелкілік түбірлер мен
оларға жалғанатын жұрнақтар арасындаіы сөзжа-
самдық байланы стан, я ғн и олардың бірін бірі
аны қты ғы ш ты қ ара қы зметінен келіп ш ы ққан.