П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет367/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   363   364   365   366   367   368   369   370   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

284
СӨЗЖАСАМ
пікірдің тағы бір ж арқы н мысалы бола алады. 
Ө й ткен і бұл ж ерде “ сөздің сөзге ж а р ы ғ ы ” 
түбірлердің нақты құрам ы н аны қтауға септігін 
тигізіп тұр. Түбірлердің бұлай құрамын анықтау 
өз кезегінде белгілі дәрежеде сөзжасам ж ұрнақ- 
тарының құрамын анықтау болып табылады. Ал 
түбірлер мен ж ұрнақтарды ң осы тектік ж ағы - 
ның, генезисінің неғұрлым толы ғы рақ ашылуы, 
н еғұрлы м н ақты л ан а түсуі ж алпы сөзж асам
жүйесінің өзге тіл деңгейлерімен ара-қатынасын, 
айырым-белгісін соғұрлым тереңірек танып білуге 
мүмкіндік береді. Бұлай етпеген жағдайда, яғн и
сөзжасам жұрнақтары мен түбірлердің құрамын 
аны қтауға жете зер салм айы нш а сөзж асам ны ң 
дербес тіл деңгейі ретіндегі өзіндік статусы, лин- 
гвистикалық табиғаты жөніндегі ұғым-түсінігіміз 
қалағаны м ы здай толы қ болмай ш ы ғады . Осы 
орайда бір көңіл аударатын нәрсе: түбірлер мен 
сөзжасам ж ұрнақтары ны ң құрам -құры лы м ы н
бұлай “сөзге сөздің ж ар ы ғы ” арқы лы аны қтау 
ж оғары да аталған динам икалы қ синхрониядан 
(“синхрония ди нам ическая” дегеннен) еш шал- 
ғай кетпейді.
М іне, бұл жерде біз тағы да сол “тілді тілдің 
өзі арқылы зерттеу” мәселесіне тап болып отыр- 
мыз. Түбірлер мен жеке сөзжасам ж ұрнақтары - 
ның құрамын неғұрлы м тереңірек таны п білуде 
пайдаланы латы н бұл “тілді тілдің өзі арқылы 
зерттеу” әдісінің жолы бір бұл ғана емес, мыса- 
лы м ы надай да жолы бар: бірінші бөлігі (бас 
ж ағы ) нем есе ая қ ш ені д ы бы сты қ ж ағы н ан
құрамдас, бірдей болып келетін (екі-үш тен кем 
емес) белгілі бір сөздер тобын өзара туыс түркі 
тілдерінің қай-қайсы сы нан да, сол қатарда қазақ 
тілінен де кездестіруге болады. Бұл ретте әуелі 
мына бір сөйлемге көңіл аударып көрелік.
Қоқан хандығының қолында мерт болған
Тәтиді оның елі “халқына т ұлға, озенге ж ылға,
тауға өлке, елге серке
болған еді” деп жоқтайды 
(Қоңыратбаев).
О с ы н д а ғы
т ұ л ғ а , ж ы л ға , о лк е , серке
сөздерінің соңғы бөлігіндегі қатаң жүйелілік, 
біркелкілік, я ғ н и оларды тұйы қтап тұр ған
-ға ,
-ке
ф орм анттары ны ң ды бы сты қ ж ағы н ан бір 
тұрпатты лы ғы ең алдымен бұл лексем аларды ң 
дериваттық ж ағы на, туындылық сипатына мең- 
зейді. Ойымызды нақты лай, тарата түссек: жо- 
ғарыдағы соншалықты көрінеу жүйелілік бүгінде 
тілімізде жеке кездеспегенмен, семантикасы да 
күңгірт көмескі тартқанымен, аталмыш лексйка- 
лық едиі шцалардағы 
тұл, жыл, ол, сер
бөлікгерінің 
бір кезде өз алдына түбірлік статусы бар, дербес
қолданымды сөз болғанды ғы на, ал олардың со- 
ңын ала тұрған тиянақтаушы 
-ға, -ке
формантта- 
рының сөзжасамдық қызметтегі арнайы элемент- 
тер екендігіне тікелей тұспалдай көрінеді. Әдетте 
тіл - тілдің қай -қай сы сы н да да аяқ шені бұлай 
жүйелі түрде біркелкі болып келетін сөздер қата- 
рының азды-көпті орын алуы жалпы заңды құбы- 
лыс. Себебі тілдің өз негізінде біртұтас жүйе екені 
белгілі. Біз сөз етіп оты рған жеке сөз бойындағы 
жүйелілік те сол тіл жүйелілігінен келіп шығады. 
Сондықтан жалпы созжасам проблемасының лин- 
гвистикалық табиғаты н жете танудың ең бір ма- 
ңызды мұрындық шарты түбірлер құрамын анық- 
тау болса, біз сөз етіп оты рған жеке сөз архитек- 
тоникасы на қатыстыжүйелілік (системность) сол 
түбірлердің (семантикалық ж ағы ны ң бірсыпыра 
ретте көмескі болып жататынына қарамастан) 
құрамын аны қтаудағы , “тілді тілдің әзі арқылы 
зерттеудегі” шешуші факторларды ң бірі болып 
табылады. Бұл жерде тағы мына мәселе есте болу 
керек: аяқ шені дыбыстық құрамы жағынан бұлай 
ж үйелі түрде біркелкі болып келетін мұндай 
сөздердің кейбір түбір бөліктерінің семантикасы 
ай қы н аш ы қ болып келеді, ал күңгірттік қалған 
бірен-сараныны ң ғана мағы насы нан байқалады. 
Бұл екі ж ақты сипатты, мысалы, мына сияқты
сөз қатарларынан көруге болады:
қайм ал (інген)
ботеке
шардақ
құтпан
катамал
бетеге
кұндак
келепан
боймал
көсеге
бойдак
оқпан
саумал
дөдеге
сойдак
сақпан
жорамал <жорымал кежеге
жайдақ
кетпен
түнемел
томаға
Ардақ
сүймен
татымал
босаға
(антр.)
саңлақ
көнтек
тентек
жантак
боздак
сайман
О сы торт б ө л ек л е к с и к а л ы қ қ а та р д а ғы
сөздердің қай-қайсы сы да жүйелі түрде бір келкі 
дыбысты қ құрамда, мысалы, бірінші бағандағы
сөздер - 
-м ал(-м ел),
екінш і қатардағы лар - 
-аға
(-еге),
б ұ ған тете тұ р ған д ар - 
-дак(-дек), -т ак
(-т ек),
ал соң ғы топ тағы лар - 
-пан(-пен), -ман
(-мен)
форманттарына аяқталған. Ілгеріде айтыл- 
ғандай, бұл жүйелілік, біркелкілік түбірлер мен 
оларға жалғанатын жұрнақтар арасындаіы сөзжа- 
самдық байланы стан, я ғн и олардың бірін бірі 
аны қты ғы ш ты қ ара қы зметінен келіп ш ы ққан.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   363   364   365   366   367   368   369   370   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет