П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
289 ж олындағы индік сөзі “далап” ұғымын білдіреді деп түсіндіреді. С ондай -ақ мына бір олең жол- дарындағысяе// созі де бояу мағынасындағы осы е//л//стуылымының озгерген тұрпаты. Деформа- цияланған қалпы: Арғы мақ үйірін сағынса Арт- қы аяғын қағынар. А іғаны н бейбақ сағынса, қан- нан енен жағынар (Жоқтау). Солай екеніне мына бір дерек көзіңді одан әрі жеткізе түседі. Бүл шөпті ірі қара сүйсініп жейді. Жеген малдың сүті қызыл тартып түрады. Еңлік күзгі уақытта өседі. Сол кезде тамырын қазып қарасаң, қызыл түсті сүйық шығады. Ол қызыл бояу. Сол бояумен жас келіндер, бойжеткен қыздар беттерін бояйды (“ Егемен Қ азақстан ”). Қызыл далап, бояу жа- сайтын осы гүл атынан Еңлік антропонимі қалып- тасқан. Бұл келтірілген деректерден еңлік лексема- сы ны ң қазақ тілінде адамның жалпы бет мүше- сіне арналған зат атауын яғн и бояу м ағы насы н білдіретіні аңғарылады. Ал бұл мағынаның оның ж оғары дағы “рум яна” мәнімен астасты ғы , ты- ғыз байланы стығы еш күмән тудырмайды. Сол сияқты еңлік сөзінің нақты м орф ологи ялы қ құрылымын таны таты н, дериватты ғы на мең- зейтін ай ғақ, дәлел де сол тілдің өз бойында сақталған. М ысалы кейбір көне түркі жазбала- рында кәдімгі “бет” ұғымын білдіретін е//түбірі кездеседі. Ц ш е к е ң л ік - туынды сөз: “е//£щ ека, лицо... отсюда производное е п ф к ‘рум яна’ ” (Наджип). Еңлікдеп беттік (бетке жағатын) бояу- ды атайды. А лғаны м келін б олған жұрт: Ақ бүркенш ік салған жұрт, Ал ендігін ж аққан жұрт (Едіге). -лы қ (~дық, -тық) ж ұр н ағы н ы ң ды бы сты қ -дақ (-т ақ) нұсқасы да бар: Тау жаңғырып, ән қосып Үрген ит пен айтаққа. Келмеп пе едің жол 'тосып-^Жолығуға аулаққа (Абай). Осы ш ағын өлең ж олдары ндағы аулақ лексем асы н кім-кім де бірден тұтас бір сөз ретінде таниды. Бірақ шын мәнінде олай емес, туынды соз. М ына бір лексема да дэл сондай туылым: Бауыртақ - ершіктің (седелкенің) айылы (Аманжолов). Бұл атал ған аулақ және бауыртақ лексемаларындағы -лақта, -т а қ та, ж оғары дағы еңлік, шашлықту- ынды создеріндегі -лы қ(-лік) ж ұрнағы сияқты , “ м екен” м ағы насы н, яғн и “аң аулайтын, айыл байланатын оры н ” ұғы м ы н білдіреді. Мысалы, аулақ туылымы көне түркі жазба ескерткіш те- рінде де солай,белгілі бір аң аулайтын орын (“ме- сто охоты”) маі ынасында қолданылған. Солай екеніне мына бір тіл дерегі айғақ: Соңына ертіп тазысын, Ау қылып Қамбар шығады... Қыздан да зият қылы ғы Ау қылып иіығып жөнеді (Қамбар батыр). Алайда бұл -.яд/сжұрнағы өзі жалғанатын негіз сөзге үнемі бұлай “оры н ” мағынасын үстей бер- мейді. М ына бір сөзқолданыстар, мысалы, соны аңғартады. Бір қаміиым бар қолымда жез бауыр- лақ (Әуезов). Түрегеліп Аліиынбай төрге барды, Жез бауырдақ қамшыны қолына алды (Копеев). Қос бауырдақ - екі саусаққа салатын, үсті түтас жүзік (Аманжолов). Бауырдақ - жүзік. Жүзіктің үстіңгі тасы бес саусақты бірдей басып түрады (Д осқа- раев). С оңғы екі мысалдағы бдуьфддл; лексемасы дағдылы доңгелек (шеңбер) гіішімді жүзікке емес, қақпақш а тәріздес жүзікке және ол тұратын сау- сақтың асты ңғы (бауыр) жақ бетіне қатысты ай- тылады. Д емек, мұндағы -дақ форманты да ілге- ріде аталғаняулял; туылымындағыдай -тш/ужұрна- ғымен м ағы налас, яғн и ол да, бұл да өздері жал- ған ған н егізсөзге сол “оры н ” м ағы насы н үстеп тұр. Сөйтіп “ай ы л” ұғымын білдіретін ілгерідегі бауыртақ туылымы сияқты , соңғы екі мысалда- ғы бауырдақ солай субстанцияланып, затгық мәнде ж ұм салған. Ал алды ңғы екі мысалдағы жез бау- ырлақ, жез бауырдақ тіркестеріндегі -лақ(-дақ) жұрнағы сын есім жасайтын үйреншікті -лы(-ды) аффиксінің қызметінде қолданылған. Демек сөзжасамдық -лық/-дық/-т ық аффиксі сияқты , -л а қ /-д а қ /-т а қ ж ұрнағы да өзі ж алған - ған негіз (туынды) сөзге бірде “ мекен, о р ы н ” мағынасын үстеп, одан зат есім жасаса, енді бірде “бір нэрсенің тәндігі, молдығы, барлы ғы ” си яқ- ты сапалық қасиет жамап, оны туынды сын есім- ге айналдырады. Бұл ерекшелік -лы қ/-ды қ/-т ы қ, -л а қ /-д а қ /-т а қ ж әне -лы /-ды /-т ы ж ұрнақтары - ның ф ункционалды қ-генетикалы қ жақтан озара қатыстылығын көрсетеді. Сөйтіп, тілдегі жеке сөздердің нақты морфо- логиялы қ құрылымын, түбір мен жеке сөз жасам жұрнақтарының ара жігін, шегін ажыратудың бір сенімді жолы айналып келгенде, оның яғни тілдің оз жүйесінде жатады. Сөзжасам жүйесінде жұрнақ пен түбірдің өзді-өзіндік тілдік табиғаты н тану, арақатынасын ашу соз құрылымы мэселесін ше- шудің бірден-бір теориялы қ негізі болып табы- лады. Бірақ тілдің ф онем а-м орф ем а-сөз-ф раза тәріздес түрлі иерархиялы қ сатыларындағы си- яқты әлі де тек “оз іш інде” қалып келе жатқан мәселелер жұрнақ пен түбір арасы, сөз шегі тара- пынан да кездеседі. Тілдің осы жай козден таса “оз іш і” мәселелерін айқындауда белгілі дэреже- де талай ғасыр, замандар бойы тағы да сол тілдің озінде сақталған жеке тіл құбылыстары, “синтак- |