ЗАТ ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ 285 Д ы бы сты қ бұл бір типтілік, жүйелілік ең алды-
мен төрт бағандағы сөздердің жалпы қай -қай -
сысының да деривагтық сипатын, туындылығын,
ең бастысы олардың түбірлік бөлігін аны қтай-
тын бірден-бір шешуші, теориялы қ негіз болып
табылады.
Рас, бұл түбірлік бөліктер өздерінің әуелгі
тек-тұрпаты, семантикасы ж ағы нан бір қатарда
тұрған жоқ. Іштерінде ұғы м ы аны қ, айқы нда-
ры м ен қоса, м ағы насы көмескі тартқандары
бірқыдыру. Аз сөз енді соңғы тарап түбірлер ту-
расында. М ысалы, тіліміздегі
қаймал інген деген
тіркес “ М укаддиматта” “ верблюдица, стремив-
ш аяся к самцу” деп түсіндірілген. Бұл келтіріл-
ген дерекке қосымш а ретінде тағы қазақтар ара-
сында түйеге байланысты айтылатын
қаю, қайы- м а у сөздерін де атауға болады. Әдетте қайы ған
інген қасына таяп біреу келгенде, үстіне мінген-
де бір орында байыз тауып тұра алмайды. Қоз-
ғалақтап, лыпыл қағып, бұлтындай береді. (Әдет-
те теңізде тұрған қайы қ пен жаңа ғана қайнап
піскен сүт бетінде енді-енді тұра бастаған қай-
м ақты ң да солай қозғал ақш ы п , қалтылдай бе-
ретіні кімге боса да жалпы таны с көрініс). Осы
тұрғы дан алғанда
қайм ал інген тіркесіндегі
қай- м а л сы ңары н
қайық ж әне /сдгшдқлексемалары-
мен де түбірлестіруге болатын сияқты . Сол си-
яқты ж оғары дағы
қат ам ал дериваты да “ Мук-
кадимагга” “сушеное” мағынасындатүсіндірілген.
Ал “
бо/мал ат буйында оқи бор ат лош адь с
белой отметиной на шее” (М Қ. Индекс). Бірінші
қатардағы қалған дериваттық түбір бөлігінің се-
м антикасы салы стырма д ерексіз-ақ түсінікті.
Е к ін ш і қ а т а р д а ғы л а р д ы ң к е й б ір ін ің түб ір
бөліктері де солай түсінікті деуге болады. Мыса-
,лы
лсе^ісау сөзімен мәндес
бөт(еке), бет(еге), дөд(еге), т ом(аға). Себебі, м оңғол тілінде
дээд “ верхний” ұғымын білдіреді, ал
том түбірі сірә
тіліміздегі
тұмсық, тұмылдырық, тұмау деген-
дермен негіздес болу керек. Ал үшінші, төртінші
бағандардағы сөз қатарларының копшілігінің түбір
бөліктері семантикалы қ жақтан жете ан ы қ емес.
Бірақ бұл олардың түбірлік статусын ж оққа шы-
ғара алмайды. Себебі бұл жерде, ж оғары да айт-
қанымыздай, торт бағандағы создерлің қай-қай-
сысыны ң да түбір бөлігін анықтаудағы (белгілеу-
дегі) негізгі шешуші фактор олардың аяқ бөлігінің
д ы б ы с ты қ құрам ы ж а ғ ы н а н ж үй елі түрдегі
біркелкілігі болып табылады. Бұл да міне айна-
лып келіп “тілді тілдің өзі арқы л ы ” , я ғн и тілдің
өз жүйесіне сүйене отырып зерттеудің жалпы қай
тілде де түбірлер құрамын тікелей сөзжасамдық
ж ұрнақтар негізінде анықтаудың ең бір сенімді,
ұтымды жолы болып табылады.
Сөйтіп, ж оғары дағы ш ағы н талдаудан жеке
сөз қатарларының аяқ бөлігінің (ж ұрнақты қ жа-
ғы ны ң) ды бы сты қ құрам ы ны ң жүйелі түрдегі
біркелкілігі олардың басқы , түбір бөлігін ан ы қ-
таудың бір маңызды құралы екенін айқын көруге
болады. Д ы бы сты қ құрамы ж ағы н ан мұндай
біркелкілік, жүйелілік түркі сөздерінің сондай-ақ
бас тұсы на да тән. Мәселе бұл арада таза сандық
көлемі ж ағы нан әртүрлі лексемалар тізбегінің бас
бөлігінің дыбысты қ біркелкілігі, бір типтілігі ар-
қы лы оларды ң (я ғн и жеке сөздер тобы н ы ң )
ж ұрн ақты қ бөлігінің құрамын аны қтауға бола-
ты нды ғы туралы айтылып отыр. Ш ы ны нда да
түркі тілдерінің жалпы қай -қай сы сы н да да тек
аяқ шені емес, бас бөлігі де солай дыбысты қ жа-
ғынан жүйелі түрде біркелкі болып келетін сөздер
қатары да аз емес. Сірә, бұл көбінесе тілдің жал-
ғам алы лы қ табиғаты нан, я ғн и жеке түбірлердің
сөзж асам ды қ қызметі мен ж ұрнақтар жүйесінің
сөзжасамдық қызметінің ішкі ара-байланысынан,
өзара ш арттастығынан туатын ерекш елік болса
керек. Бас бөлігі дыбыстық жақтан жүйелі түрде
біркелкі мұндай сөздер қатары қазақ тілінде де
бірталай. Кейбірі, мысалы, мына сияқтылар:
аңсызда жұрдай қиян: ит арқасы қиянда
арық аңқау жұрын қиыр: қиы р жайлап, шет қону
арна аңғал жұрнақ арал аңғар ж ұрқа (жүн-жұрқа)
Арыс (топ)
аңды пңысы аңыру аңқию{ аузы)
еңку: еңку-еңку жер шалмай
жаңсақ еңіс жорға жылға жаңылу еңкек жорту жылуан жаңғалақ еңкіш жорық жылым еңкей