П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет368/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   364   365   366   367   368   369   370   371   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ЗАТ ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
285
Д ы бы сты қ бұл бір типтілік, жүйелілік ең алды- 
мен төрт бағандағы сөздердің жалпы қай -қай - 
сысының да деривагтық сипатын, туындылығын, 
ең бастысы олардың түбірлік бөлігін аны қтай- 
тын бірден-бір шешуші, теориялы қ негіз болып 
табылады.
Рас, бұл түбірлік бөліктер өздерінің әуелгі 
тек-тұрпаты, семантикасы ж ағы нан бір қатарда 
тұрған жоқ. Іштерінде ұғы м ы аны қ, айқы нда- 
ры м ен қоса, м ағы насы көмескі тартқандары 
бірқыдыру. Аз сөз енді соңғы тарап түбірлер ту- 
расында. М ысалы, тіліміздегі 
қаймал інген
деген 
тіркес “ М укаддиматта” “ верблюдица, стремив- 
ш аяся к самцу” деп түсіндірілген. Бұл келтіріл- 
ген дерекке қосымш а ретінде тағы қазақтар ара- 
сында түйеге байланысты айтылатын 
қаю, қайы-
м а у
сөздерін де атауға болады. Әдетте қайы ған 
інген қасына таяп біреу келгенде, үстіне мінген- 
де бір орында байыз тауып тұра алмайды. Қоз- 
ғалақтап, лыпыл қағып, бұлтындай береді. (Әдет- 
те теңізде тұрған қайы қ пен жаңа ғана қайнап 
піскен сүт бетінде енді-енді тұра бастаған қай- 
м ақты ң да солай қозғал ақш ы п , қалтылдай бе- 
ретіні кімге боса да жалпы таны с көрініс). Осы 
тұрғы дан алғанда 
қайм ал інген
тіркесіндегі 
қай-
м а л
сы ңары н 
қайық
ж әне /сдгшдқлексемалары- 
мен де түбірлестіруге болатын сияқты . Сол си- 
яқты ж оғары дағы
қат ам ал
дериваты да “ Мук- 
кадимагга” “сушеное” мағынасындатүсіндірілген. 
Ал “
бо/мал ат
буйында оқи бор ат лош адь с 
белой отметиной на шее” (М Қ. Индекс). Бірінші 
қатардағы қалған дериваттық түбір бөлігінің се- 
м антикасы салы стырма д ерексіз-ақ түсінікті. 
Е к ін ш і қ а т а р д а ғы л а р д ы ң к е й б ір ін ің түб ір 
бөліктері де солай түсінікті деуге болады. Мыса- 
,лы 
лсе^ісау
сөзімен мәндес 
бөт(еке), бет(еге),
дөд(еге), т ом(аға).
Себебі, м оңғол тілінде 
дээд
“ верхний” ұғымын білдіреді, ал 
том
түбірі сірә 
тіліміздегі 
тұмсық, тұмылдырық, тұмау
деген-
дермен негіздес болу керек. Ал үшінші, төртінші 
бағандардағы сөз қатарларының копшілігінің түбір 
бөліктері семантикалы қ жақтан жете ан ы қ емес. 
Бірақ бұл олардың түбірлік статусын ж оққа шы- 
ғара алмайды. Себебі бұл жерде, ж оғары да айт- 
қанымыздай, торт бағандағы создерлің қай-қай- 
сысыны ң да түбір бөлігін анықтаудағы (белгілеу- 
дегі) негізгі шешуші фактор олардың аяқ бөлігінің 
д ы б ы с ты қ құрам ы ж а ғ ы н а н ж үй елі түрдегі 
біркелкілігі болып табылады. Бұл да міне айна- 
лып келіп “тілді тілдің өзі арқы л ы ” , я ғн и тілдің 
өз жүйесіне сүйене отырып зерттеудің жалпы қай 
тілде де түбірлер құрамын тікелей сөзжасамдық 
ж ұрнақтар негізінде анықтаудың ең бір сенімді, 
ұтымды жолы болып табылады.
Сөйтіп, ж оғары дағы ш ағы н талдаудан жеке 
сөз қатарларының аяқ бөлігінің (ж ұрнақты қ жа- 
ғы ны ң) ды бы сты қ құрам ы ны ң жүйелі түрдегі 
біркелкілігі олардың басқы , түбір бөлігін ан ы қ- 
таудың бір маңызды құралы екенін айқын көруге 
болады. Д ы бы сты қ құрамы ж ағы н ан мұндай 
біркелкілік, жүйелілік түркі сөздерінің сондай-ақ 
бас тұсы на да тән. Мәселе бұл арада таза сандық 
көлемі ж ағы нан әртүрлі лексемалар тізбегінің бас 
бөлігінің дыбысты қ біркелкілігі, бір типтілігі ар- 
қы лы оларды ң (я ғн и жеке сөздер тобы н ы ң ) 
ж ұрн ақты қ бөлігінің құрамын аны қтауға бола- 
ты нды ғы туралы айтылып отыр. Ш ы ны нда да 
түркі тілдерінің жалпы қай -қай сы сы н да да тек 
аяқ шені емес, бас бөлігі де солай дыбысты қ жа- 
ғынан жүйелі түрде біркелкі болып келетін сөздер 
қатары да аз емес. Сірә, бұл көбінесе тілдің жал- 
ғам алы лы қ табиғаты нан, я ғн и жеке түбірлердің 
сөзж асам ды қ қызметі мен ж ұрнақтар жүйесінің 
сөзжасамдық қызметінің ішкі ара-байланысынан, 
өзара ш арттастығынан туатын ерекш елік болса 
керек. Бас бөлігі дыбыстық жақтан жүйелі түрде 
біркелкі мұндай сөздер қатары қазақ тілінде де 
бірталай. Кейбірі, мысалы, мына сияқтылар:
аңсызда
жұрдай
қиян:
ит арқасы қиянда
арық
аңқау
жұрын
қиыр:
қиы р жайлап, шет қону
арна
аңғал
жұрнақ
арал
аңғар
ж ұрқа
(жүн-жұрқа)
Арыс
(топ)
аңды
пңысы
аңыру
аңқию{
аузы)
еңку: еңку-еңку
жер шалмай
жаңсақ
еңіс
жорға
жылға
жаңылу
еңкек
жорту
жылуан
жаңғалақ
еңкіш
жорық
жылым
еңкей




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   364   365   366   367   368   369   370   371   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет