П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет372/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   368   369   370   371   372   373   374   375   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

288
СӨЗЖАСАМ
де сем антикасы “ ұ сақ” дегенге саяды. 
Жандық
деп малдың ұсағы н айтса, 
жэндік
деп м ақұлы қ- 
тың ұсағы н айтады. 
Қондыбаев басқаратын фер-
м ада бір м ы ң баст ай ж андық кем шықты
(Ш үкіров).
Туа тү б ір зат атаул ар ы н ан с ө зж а с а м д ы қ
-лы қ //-лік , -дық//-дік, -т ы қ//-т ік
форманты ар- 
қы лы ж асалған м ы на бір туынды зат атаулары 
адам ны ң не малдың белгілі бір дене мүш елері- 
мен, орын, мекен мағынасымен байланысты бо- 
лы п келеді. М ысалы қазақ тілінде ондай біраз 
сөз бар: 
қолтық
< қол+ты қ, 
кекілдік <
кекіл+дік, 
иектік <
и ек+ тік, 
шоқтық <
ш о қ+ ты қ, 
шаша-
лы қ <
ш аш а+
лы к, бүғалық<
бұғақ+лы қ, 
иықтық
<
и ы қ + т ы қ , 
иіндік <
иін+дік, 
кіндік <
кін + дік, 
белдік <
б е л + д ік , 
т өст ік <
т ө с + т ік , 
арқалы қ
<
а р қ а + л ы қ , 
т ізелік <
т ізе + л ік , 
қабы р ға лы қ
<
қаб ы рға+ лы қ, 
ж елкелік <
желке+лік,жоядь//с
< ж о н + д ы қ, 
жауырындық <
ж ауыры н+ды қ, 
кеу-
делік <
кеуде+лік, 
омыраулық <
ом ы рау+ лы қ, 
ж аялық <
ж ая+ л ы қ, 
мұрындық <
м ұры н + ды қ, 
ауыздық <
ауы з+ды қ, 
еріндік <
ерін+ дік, 
м о й-
ындық <
м о й ы н + д ы қ , 
сүбелік <
с ү б е + л ік : 
Сүйіндік сүбелігім елдің коркі, Арқаның көк дулы-
ға болат бөркі (
Қобы лан); 
Жаңа Қадырбай айт-
қандай арғыдан бері қарай терсе, елдің үлкен сір-
қалығы осылар сияқты
(Әуезов); Бұл мысалдар- 
да 
арқалықтъ, сүбелікте
ауыс “тірек, сүй ен іш ” 
мәнінде қолданьшған.лдойль/қтуынды зат атауы 
қазақ тілінде қазір өзінің тура мағынасында мы- 
надай екі түрлі терминдік ұғым білдіреді. Мыса- 
лы, ол бір жағы “ мәтке (верхняк)” мағынасында 
қолданылса, сонымен қоса орындықтың (скамей- 
каның) арқасы н да осылай арқалық деп атайды.
Адамның не малдың дене мүшелерімен бай- 
ланысты осы жаңа туылымдарға өздерінің құры- 
лымы ж ағы нан 
үзеңгілік, жүгендік, сулық, қосар-
лы қ
сияқты туынды зат атаулары да тікелей қаты- 
сты. Себебі бұлар да солай туа түбір зат атауы- 
нан 
-л ы қ //-л ік , -дік
форманты арқылы ж асал- 
ған. Бұлар да солай тұрмыстық жеке термин ре- 
тінде ном инациялы қ тиянақты лы ғы ж ағы н ан
әбден орны ққан дериваттар. 
Аттар сабалап жау-
ған бұршаққа шыдай алмай, жата қалысты.
Аш ылған кезде бұршақтың қалыңдығы аттың
қосарлығынан келді
(“ Қ азақ” : М айлин).
Туа түбір зат атауларынан аталмыш формант 
арқылы жасалған туынды зат есімдердің ішінде 
түрлі туыстық қатынасты, жекжаттықты білдіре- 
тіндері де едәуір: 
аталық, аналық, құдалық, то-
қалдық, жиендік, кішілікт.Ь. Шешесі Наурызбай-
дың ханым еді, Қасым мұны кішілікке алып еді
(Көкбай); 
Тазша кебін кигізіп Кііиілікті қылғызды
(Қозы көрпеш):
Қазақ ескілігінің бір тілдік көрінісі санала- 
тын бұл 
кішілік
лексем асы ж оғары дағы мысал- 
дарда “тоқалдық, әйелдік, күң дік” мәнінде қол- 
д ан ы лған ға ұқсайды. Салыстыр: 
борклук
жена, 
супруга (Боровков). С өзж асамды қ 
-лік
ж ұрнағы 
/сш/ш/с туылымында негіз түбірмен біржола тұта- 
сып, ажырағысыздай боп мүлде кірігіп кеткен. 
Ж оғарыда аталған 
істік
лексемасы ның да туын- 
дылық сипаты, түбірінің 
іс
сөзі екені бірден қазір 
байқалмайды. Ол бұл қалпында бұрынырақ кезгі 
кейбір әдебиет үлгілерінде қолданылған, мысалы: 
Төстіктен іске тартып кәуап қылды, Жейін деп
оңашада бір сүйініп; Тәстіктен қақтап отқа, іске
тарттым.
Осы бір өлең жолдарынан Кете ақын- 
ның /стүбірін шағатай тіліндегі 5/5 
(іиіш)
сөзінің 
семантикалық бір дублеті ретінде, яғни туралаған 
шикі етті қатарлап түйрейтін, бір басы үшкір 
жіңішке істіктемір (“ вертел”) мағынасында алып 
қолданғаны айқын аңғарылады. Бұған қарағанда 
/аи/Тстуынды сөзі әуелде қазіргі 
итшлық
лексема- 
сымен мэндес болғанға ұқсайды. М ына бір тіл 
деректерінен, мысалы, сондай ой келеді:
“ М К, как в совр. тур. 5/5 и 
5
/
5
; И бн-М , АЗ 5/5, 
откуда5/5//7: мясо предназначенное для шашлыка; 
отсюда и русское “ш аш лы к” ; туркм.с/5заострен- 
ный конец чего-либо, ‘вертел’; 
&ө$іте
с/5
^афһпасіі
не смыкал я глаз; 
сізіе
прокалывать, 
сізіік
ш аш - 
л ы к ” (Наджип). Осы келтірілген түрлі тіл дерек- 
тері тұрғы сы нан 5/5~5і£~с/5 - негіз, яғн и негізде- 
уші сөз (бір басы үшкір, ұзындығы 40-30 см ша- 
масындағы сым темір атауы), ал 5/Ш:~шашлык - 
осы жіңішке сым темірге қатарлап түйрейтін, ту- 
ралған ет мағынасын білдіреді.
Ж оғары да талданған 
к і ш і л і к

істік, іиашлық
туынды зат есімдері сияқты еңлік сөзінің де тұлға- 
тұрпы, құрылымдық жігі біршама корінімді. Се- 
бебі бұл сөздердің м орф ологиялы қ құрылымы, 
туындылық сипаты жөнінде таза сырт қалпының 
өзінен-ақ белгілі бір ой түюге болады. Бірақ олар- 
дың соңғы бөліктері дағды лы сөзжасамдық 
-лық
(-лік)
формантын көбірек еске салғанмен, тілшілер 
бұл туылымдардың негіздеуші, яғн и негіз сөзі 
қайсы деген мәселеге келгенде үнемі тосыла бе- 
реді. Көне түркі ескерткіш терінде 
еіщіік (іпіік)
“рум яна” мағы насы нда келтірілген. Осы жерде 
өзіміздегі мына бір тіл деректері көңіл аударады. 
Айнамды алып көрейін, 
Опа, индік жағайын
(Қам- 
бар батыр). Ж ырды ш ығаруш ы лар соңғы өлең




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   368   369   370   371   372   373   374   375   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет