288 СӨЗЖАСАМ де сем антикасы “ ұ сақ” дегенге саяды.
Жандық деп малдың ұсағы н айтса,
жэндік деп м ақұлы қ-
тың ұсағы н айтады.
Қондыбаев басқаратын фер- м ада бір м ы ң баст ай ж андық кем шықты (Ш үкіров).
Туа тү б ір зат атаул ар ы н ан с ө зж а с а м д ы қ
-лы қ //-лік , -дық//-дік, -т ы қ//-т ік форманты ар-
қы лы ж асалған м ы на бір туынды зат атаулары
адам ны ң не малдың белгілі бір дене мүш елері-
мен, орын, мекен мағынасымен байланысты бо-
лы п келеді. М ысалы қазақ тілінде ондай біраз
сөз бар:
қолтық < қол+ты қ,
кекілдік < кекіл+дік,
иектік < и ек+ тік,
шоқтық < ш о қ+ ты қ,
шаша- лы қ < ш аш а+
лы к, бүғалық< бұғақ+лы қ,
иықтық < и ы қ + т ы қ ,
иіндік < иін+дік,
кіндік < кін + дік,
белдік < б е л + д ік ,
т өст ік < т ө с + т ік ,
арқалы қ < а р қ а + л ы қ ,
т ізелік < т ізе + л ік ,
қабы р ға лы қ < қаб ы рға+ лы қ,
ж елкелік < желке+лік,жоядь//с
< ж о н + д ы қ,
жауырындық < ж ауыры н+ды қ,
кеу- делік < кеуде+лік,
омыраулық < ом ы рау+ лы қ,
ж аялық < ж ая+ л ы қ,
мұрындық < м ұры н + ды қ,
ауыздық < ауы з+ды қ,
еріндік < ерін+ дік,
м о й- ындық < м о й ы н + д ы қ ,
сүбелік < с ү б е + л ік :
Сүйіндік сүбелігім елдің коркі, Арқаның көк дулы- ға болат бөркі ( Қобы лан);
Жаңа Қадырбай айт- қандай арғыдан бері қарай терсе, елдің үлкен сір- қалығы осылар сияқты (Әуезов); Бұл мысалдар-
да
арқалықтъ, сүбелікте ауыс “тірек, сүй ен іш ”
мәнінде қолданьшған.лдойль/қтуынды зат атауы
қазақ тілінде қазір өзінің тура мағынасында мы-
надай екі түрлі терминдік ұғым білдіреді. Мыса-
лы, ол бір жағы “ мәтке (верхняк)” мағынасында
қолданылса, сонымен қоса орындықтың (скамей-
каның) арқасы н да осылай арқалық деп атайды.
Адамның не малдың дене мүшелерімен бай-
ланысты осы жаңа туылымдарға өздерінің құры-
лымы ж ағы нан
үзеңгілік, жүгендік, сулық, қосар- лы қ сияқты туынды зат атаулары да тікелей қаты-
сты. Себебі бұлар да солай туа түбір зат атауы-
нан
-л ы қ //-л ік , -дік форманты арқылы ж асал-
ған. Бұлар да солай тұрмыстық жеке термин ре-
тінде ном инациялы қ тиянақты лы ғы ж ағы н ан
әбден орны ққан дериваттар.
Аттар сабалап жау- ған бұршаққа шыдай алмай, жата қалысты. Аш ылған кезде бұршақтың қалыңдығы аттың қосарлығынан келді (“ Қ азақ” : М айлин).
Туа түбір зат атауларынан аталмыш формант
арқылы жасалған туынды зат есімдердің ішінде
түрлі туыстық қатынасты, жекжаттықты білдіре-
тіндері де едәуір:
аталық, аналық, құдалық, то- қалдық, жиендік, кішілікт.Ь. Шешесі Наурызбай- дың ханым еді, Қасым мұны кішілікке алып еді (Көкбай);
Тазша кебін кигізіп Кііиілікті қылғызды (Қозы көрпеш):
Қазақ ескілігінің бір тілдік көрінісі санала-
тын бұл
кішілік лексем асы ж оғары дағы мысал-
дарда “тоқалдық, әйелдік, күң дік” мәнінде қол-
д ан ы лған ға ұқсайды. Салыстыр:
борклук жена,
супруга (Боровков). С өзж асамды қ
-лік ж ұрнағы
/сш/ш/с туылымында негіз түбірмен біржола тұта-
сып, ажырағысыздай боп мүлде кірігіп кеткен.
Ж оғарыда аталған
істік лексемасы ның да туын-
дылық сипаты, түбірінің
іс сөзі екені бірден қазір
байқалмайды. Ол бұл қалпында бұрынырақ кезгі
кейбір әдебиет үлгілерінде қолданылған, мысалы:
Төстіктен іске тартып кәуап қылды, Жейін деп оңашада бір сүйініп; Тәстіктен қақтап отқа, іске тарттым. Осы бір өлең жолдарынан Кете ақын-
ның /стүбірін шағатай тіліндегі 5/5
(іиіш) сөзінің
семантикалық бір дублеті ретінде, яғни туралаған
шикі етті қатарлап түйрейтін, бір басы үшкір
жіңішке істіктемір (“ вертел”) мағынасында алып
қолданғаны айқын аңғарылады. Бұған қарағанда
/аи/Тстуынды сөзі әуелде қазіргі
итшлық лексема-
сымен мэндес болғанға ұқсайды. М ына бір тіл
деректерінен, мысалы, сондай ой келеді:
“ М К, как в совр. тур. 5/5 и
5
/
5
; И бн-М , АЗ 5/5,
откуда5/5//7: мясо предназначенное для шашлыка;
отсюда и русское “ш аш лы к” ; туркм.с/5заострен-
ный конец чего-либо, ‘вертел’;
&ө$іте с/5
^афһпасіі не смыкал я глаз;
сізіе прокалывать,
сізіік ш аш -
л ы к ” (Наджип). Осы келтірілген түрлі тіл дерек-
тері тұрғы сы нан 5/5~5і£~с/5 - негіз, яғн и негізде-
уші сөз (бір басы үшкір, ұзындығы 40-30 см ша-
масындағы сым темір атауы), ал 5/Ш:~шашлык -
осы жіңішке сым темірге қатарлап түйрейтін, ту-
ралған ет мағынасын білдіреді.
Ж оғары да талданған
к і ш і л і к , істік, іиашлық туынды зат есімдері сияқты еңлік сөзінің де тұлға-
тұрпы, құрылымдық жігі біршама корінімді. Се-
бебі бұл сөздердің м орф ологиялы қ құрылымы,
туындылық сипаты жөнінде таза сырт қалпының
өзінен-ақ белгілі бір ой түюге болады. Бірақ олар-
дың соңғы бөліктері дағды лы сөзжасамдық
-лық (-лік) формантын көбірек еске салғанмен, тілшілер
бұл туылымдардың негіздеуші, яғн и негіз сөзі
қайсы деген мәселеге келгенде үнемі тосыла бе-
реді. Көне түркі ескерткіш терінде
еіщіік (іпіік) “рум яна” мағы насы нда келтірілген. Осы жерде
өзіміздегі мына бір тіл деректері көңіл аударады.
Айнамды алып көрейін,
Опа, индік жағайын (Қам-
бар батыр). Ж ырды ш ығаруш ы лар соңғы өлең