зов те осындағы
қашқарлық, тэшкенттіктуъш-
ды зат атауларын ұйғы р, өзбек деген м ағы нада
алып қолданған.
Ж алпы н егіз сө зд ер м ен осы
- л ы қ // - л ік ,
-ды қ//-дік, -т ы қ //-т ік
ф орманты арасы ндағы
сөзжасамдық қатынастың сондай мына бір тұсы
да көңіл аударады. Мысалылуз,
апта, ай, өкіл, от,
бұқара, тэлімгер, кепіл, куэ, сэске
түбірлерінің қай-
қайсысы да қазақ тілі үшін
әбден етене болып
кеткен, байырғы сөз саналады. Бірақ
-лы қ //-лік ,
-ды қ//-дік, -т ы қ //-т ік
форманты арқылы осы-
лардан жасалған туынды зат атауларынан ондай
байы рғы лы қ, етенелік сезілмейді;
күздік, апта-
лық, айлық, өкілдік, оттық, бұқаралық, тэлімгерлік,
кепілдік, куэлік, сэскелік.
Бұл ж аңа жасалымдар
кең естік дәуірдегі тіл тәж ір и б есін ің рухына
көбірек келіңкірейді. М ысалы дш ш қдери ваты -
ның семантикасы екі бірдей терминдік ұғыммен
байланысты. Бүгінде ол орыс тіліндегі
месячник
лексемасын да, о/с/шд(зарплата)
сөзінің де бала-
масы ретінде қолданылады.
Оттық
туынды зат атауы да солай әр түрлі
м ағы нада қолданылады : м алға шоп салатын
орын, я ғн и “а қ ы р ” м ағы насы н білдірсе, соны-
мен қоса
сіріңке
(спички) мәнінде де жұмсала-
ды. Ол - сондай-ақ металлургия өнеркәсібінде
горелка
терм инінің баламасы ретінде де әбден
орны ққан сөз.
Оттық
туынды зат атауының
осындай үш бөлек мағынада қолданылуы түрко-
логияда омоним сөздер тұрғысынан түсіңдіріледі.
Қ азақ тілінде
өкілдік
туынды
зат атауы да қазір
орыс тіліндегі
полномочие, представительство
дейтін екі бірдей терминнің орнына жұмсалады.
-лы қ //-лік , -ды қ//-дік, -т ы қ //-т ік
форман-
ты тілімізде түрлі кірме түбірлерге ж алғаны п та
туынды зат атауларын жасайды. Бірақ олардың
діліміздегі сіңімділік дэрежесі, яғн и қазақылану
қалпы біркелкі емес. М ысалы,
құрбандық, дұға-
лы қ, намаздық, тұмарлық, кэззаптық, кэпірлік,
эзэзілдік, зұлматтық, мұсылмандық, ж ұмалық,
зэбірлік, жендеттік, ғұламалық
сияқты араб-иран
сөздерінің “бөтен тектілігі” қандай мәтінде де
жалпы айқын сезіліп тұрады. Сондай-ақ,
батыр-
лық, даналық, қателік, құпиялық, балуандық, дос-
тық, қастық
дегендердің де түбірлері басқа текті.
Бірақ бұл соңғы топ жасалымдардың “бөтен
тектілігі” алды ңғы лардағы дай ондай корінімді
емес.
Созжасамдық
-лы қ //-лік , -дық//-дік, -т ы қ //
-тік
форманты интернационал түбірлерге де жал-
ғанып, туынды зат атауларын түзе алады:
кало-
риялық (калорийность), бодандық
т.б.
Адал бо-
дандығына орай сый ретінде сол күнэкар пенденің
жер-жайы, м ал-м үлкі, қора-қопсысын алады
(М а-
ғауин);
Тоқты еті калориялығы жонінен ересек
қой етінен кем түспейді ( “Қ.Ә. ”).
Туынды зат есімдер біры ңғай тек туа түбір
зат атауларынан емес, сонымен қоса тума түбір
зат атауларынан да жасалады. Бірақ есім негізді
туа түбірлерден қалы птасқан туынды зат атаула-
ры на қарағанда, тума есім создерден пайда бол-
ған туынды зат атаулары сан ж ағы нан едэуір аз
болады. Я ғн и , тума есімдердің ж ұрнақ қабылда-
ғы ш ты қ қабілеті туа түбір
есімдердің ж ұрнақ
қабылдағыштық қабілетінен едәуір төмен. Себебі
түбірдің туы нды лы қ сипат алуы он ы ң әуелгі
созжасамдық мүмкіндігін, яғни жұрнақпен созжа-
самдық қатынасқа түсу қабілетін біршама шектей
түседі. О сы ған байланысты туа түбір есімдерден
туынды зат атауларын жасайтын ж ұрнақтар сан
ж ағы нан кобірек те, ал тума есімдерден туынды
зат атауларын жасайтын жұрнақтар сан ж ағы нан
аз болып келеді.
Ш ыны ндада, созжасамдық
Достарыңызбен бөлісу: