П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 286
СӨЗЖАСАМ Бұл келтірілген сегіз топ сөз қатарлары нда жүйелі түрдегі ды бы сты қ біркелкілік ілгерідегі- д ей о л а р д ы ң а я қ тұ с ы н а н е м ес, а л д ы ң ғ ы бөлігінен айқы н көрінеді. Ж үйелі түрдегі бұл ды бы сты қ біркелкілік те - тұтастай алғанда ең алдымен әлгі сегіз бағандағы әрбір лексем аны ң дериваттығына, сонымен қоса басқы аң, жүр, қый, ар, жыл, жаң, ең, жор бөліктерінің түбір стату- сындағы сөз екендіктеріне айғақ, дәлел. Бұл жер- де жеке сөздердің осылай түбір бөлігін аны қтау арқы лы белгілі дәрежеде сөзжасам ф орм антта- рының құрамы жайлы ұғым-түсінігіміздің де ке- ңейе түсетіні көңіл аударады. Ж оғары д а аталған түрлі түбірлер сем анти- к а л ы қ ж а қ т а н , ә р и н е , бір д ә р еж е д е ем ес. Кейбірінің м ағы насы күңгірттартқан. Соларды бірш ама нақты лай және толы ғы рақ аша түсетін салы стырма деректерді тағы да сол, Ф ердинанд де С оссю рш е айтқанда: өз ішінде ж әне өзі үшін (“рассм атриваем ы й в самом себе и для с е б я ” ) зерттелетін тілдің өз бойынан кездестіруге бола- ды. М ысалы, ж оғары дағы жүрын лексемасында- ғы жүр түбірінің лингвистикалық табиғатын те- реңірек тануда әсіресе мына бір тіл деректері ерек- ше көңіл аударады. Қазықүрттың басында кеме қа лға н, Ол әулие болмаса неден қалған?Ж үры н тоқты үстінде жатып қалып, Шопаната жану- ар содан қ а лға н (Ф ольклор); Өзін жүртта қ а л- ған бүралқы жүрын күшіктей көріп, көзінің жасы кол болып аға берді, аға берді (“Ақбілек” );Жу/?ьш. Тігілген киімдерден қалған не иленген терінің қиы нды сы : ш ап, бақай, мойын терілері. Жүрын борік - ж ұры ннан тігілген бөрік; жүрын ішік - ж ұры ннан тігілген іш ік (ҚТС, бір томдық). Бұл келтірілген деректерден бірінші бағанадағы жүрын, жүрқа (ж үн-ясүрқадегыщеп), жүрнақ (?), жүрдай дериваттары ның бәріне тән, ортақ семантикасы “ қалдық, қал ған ” деген м ағы наға келіп тіреледі. Осы жерде тілімізде (түркологияда) ертеден ай- ты лы п келе ж атқ ан “ қазіргі ж ұр н ақтар деп жүргеніміз әуелде толы қ мәнді, өз алдына дер- бес сөз б о л ған ” деген пікірдің ақиқатты лы ғы на осы жүрнақ, жүрын, жүрқа, жүрдай сөздері де біршама көз жеткізе түскендей. Өйткені жүрнақ та, жүрын да, жүрқа да, жүрдай да әуелі бір тұтас, бүтін заттың “ қалды ғы , қалы нды сы ” дегенді білдіріп тұрған ж оқ па. Сол сияқты ж оғары дағы қыйыр мен қыйан (ит арқасы қыйанда дегендегі) сөздерінің де өза- ра ортақ этимонды лексемалар екендігіне, яғн и екеуінің де бір /сьш түбірінен тарап, дериваттық сипат алғанды ғына тек олардың бас бөліктерінің жүйелі түрдегі ды бы сты қ біркелкілі ғана емес, мұның сыртында кейбір өзге түркі тілдерінің де- ректері де дәлел -ай ғақ бола алады, мысалы: як. кыіаар [ср. кьц] неизвестная даль, окраина; кьу [ср. тюрк. кыі] дальный (П Сл.). С ондай-ақ, М а- хамбеттің “ Еңку-еңку жер ш алмай” дейтін өлең жолындағы еңку сөзінің де солай еңіс, еңкек, еңкіш лексемаларымен құрылымдас, ортақ түбірлі туы- лымдар екеніне н оғай тілінің мысалы мына бір дерегі де коз ж еткізе түседі: энъкев покатый, на- клонны й; склон, уклон, покатость. Осы жерде тағы бірінші бағандағы аңсыз дериватына қатыс- ты тіліміздегі мына бір дерек те көңіл аударады: Аңсызда үстап алып әлтіргенің Ісі емес жақсы адамның, мүны да біл (Тарихи жырлар). Осында- ғы аңсызда лексеманың ш ыны нда да дериват сөз екені (аң түбірінен ж асал ған ы ) әсіресе ондағы -сыз болымсыздық ф орманты ны ң өзінен-ақ жай көзге де соншалықты айқын сезіледі. Бірақ сөзжа- сам ж ұрнақтары ны ң бұлай құрам -құры лы м ы н анықтауда сөздің таза сырт тұрпатына, әсіресе әлгідей болымсыздық мәніндегі -сыз корсеткіші- не бұлай “құлай кету” кейде ақиқатган қиыс әкетуі мүмкін. Мысалы, тілімізде ж аңағы аңсыз дерива- тымен тұлғалас жансыз сиякгы да жекелеген создер бар. Ш ын мәнінде соң ғы лексем адағы -сыз бен ж оғар ы д ағы -сыз екеуі екі басқа тіл құбылыста- ры, яғн и бұл жерде екеуінің арасындағы тек сырт ұқсастық қана бар. Түптеп келгенде “шпион, тың- ш ы” мағынасында қолданылатын бүлжансызлек- семасы тіліміздегі бөтен текті кірме создер қата- ры на жататын сияқты . М ына бір деректерден, мысалы, сондай ой туады. Ма. Г 'А Н С И ~ жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|