290 СӨЗЖАСАМ систік ж ыныстардың (породалардың) морфодо-
гиялы қ ж ы ны старға айналуы ” сияқты ескілік-
тер
“ қ о л ғ а б ы с т ы қ ”
етеді. Мәселе бұл жерде бір-
біріне “сауле-ж ар ы ғы н ” түсіретін, сөйтіп бір-
бірінің “іш ін ” аш уға, құры лы мы н аны қтауға
жәрдемдесетін түрлі сөз ф орм алары ны ң біраз
ж ағдайда тілдің өз бойы нан табылаты ны, я ғн и
тілді тілдің өзі арқы лы тану мүмкіндігі туралы
болып отыр. Ш ы ны нда да, әр ұрпақ қай заман-
да да тілдің бұл “оз ішілік” әлемін, не бір жұмбақ
қы р-сы ры н сол немесе туыс өзге бір тілдер де-
регі арқы лы таниды ж әне өз дәуірінің ментали-
теті тұрғы сы нан таразылайды. Сөйтіп, бұл айт-
қандарымыз да тілдің бір тұтас жүйе екендігінің,
ал бұл ж үйенің қаш анда және қатаң түрде тек өз
“тәртібіне” (“своему порядку”) бағынатындығы-
ның тағы бір айғақ-дерегі болып табылады.
С ө зж асам д ы қ бұл
- л ы к //- л ік , -д ы к //-д ік , -т ы к//-т ік ф орманты ны ң қолданымдық та, се-
мантикалық та аясы өте кең. Ол үнемі тек белгілі
бір зат атауларымен, ұғы м ы нақтылы түбірлер-
мен ғана емес, м ағы насы дерексіз, жалпылама
мәнді сөздермен де осылай сөзж асам ды қ қаты -
насқа жиі түседі. Бірер мысал:
Ж оқтықтың бар- лы қ қ а жіберген келгіні біз дегендей шаттана жайнайды (Әуезов).
Өлец деген тумайды жай- шылыкта, Өлең деген тулайды қайшылықта (Ма-
қатаев). Хуқ
құрдастығын алатын өзге жол жок (“ Қ азақ”).
Тілімізде қазақ даласы ндағы бұры нғы ел
басқару ж үйесінің өзіндік ерекш елігіне сәйкес
қалыптасқан лауазым атаулары да біраз бар. Олар
да осы
-л ы к //-л ік , -ды к//-дік, -т ы к //-т ік ф ор-
м анты мен туа түбір зат атаудары ны ң озара
созжасамдық қатынасынан пайда болған, мыса-
лы:
ондык, еіулік, жуздік, мыңдык, хандык, сұлтандык, патшалык, билік, болыстык, бектік. Тілімізде
бұрын бұл келтірілген түрлі лауазымдардың ж и-
ынтық номинациясы ретінде орныққан
ұлыктык, торелік, экім дік сияқты жекелеген туынды зат
атаулары да болған.
Белгілі бір кәсіп, маманды қ түрімен байла-
нысты туынды зат атаулары өзалдарына бөлек
тағы бір м ағы налы к топ құрайды. Бұлар да осы
-лы к//-лік, -дык//-дік, -т ы к//-т ік формантының
қаты суы мен туа және туынды түбір зат атаула-
рынан ж асалған, мысалы:
кірекештік, кажылык, казылык, молдалык, баксылык, балуандык, ғалым- дык, ұстаздык , тағы осы сияқтылар.
Тілде пайда болған түрлі жаңа туылым әдетте
ең алдымен, ондағы осы
-лы к //-лік , -ды к//-дік, -т ы к//-т ік типтес онімді созжасамдық формант-
тарымен кобірек байланысты болып келеді. Олар
бұл ретте тілімізде ежелден бар туа, тума түбірлерге
де, сондай-ақ озге тілдік кірме создерге де жалға-
на береді. Ж әне оның сөзжасамдық өнімділігі осы
екі сала лексикалық топтың қай-қайсысымен кел-
генде де айқын көрінеді. Тіліміздегі кірме түбірлер
м ен
-лы к //-лік , -ды к//-дік, -т ы к//-т ік форманты
арасындағы сөзжасамдық қатынастан туған мұндай
жаңа туынды зат атаулары мына төмендегі сияқ-
тылар болып келеді:
заседательдік, жонглерлік, адвокаттык, офицерлік, старшындык, кандидаттык, капитандык, кассирлік, драматургтік, министрлік, болыстык (<болыс< волость< ұлыс)+тык, упра- вительдік т.б. Рас, бұл аталған кірме түбірлі жа-
салымдар оздерінің қазіргі кездегі қолданымы
ж ағы нан біркелкі емес. М ысалы, соңғы торт ту-
ылым қазақ тілінде откен ғасырларда пайда бол-
ған. Сондықтан да олар сол ілгерірек уақыттағы,
XX ғасы рды ң бас ш амасы ндағы әдебиеттерде
ж иірек ұшырасады. Қазір тек тарихи тақы рыпқа
ж азы лған шығармалардан ғана ара-тұра ұшыра-
сады.