5.2.2. Күрделі сандардың тірек сыңары
Сөзжасам ісіне қатысатын бірліктердің бәрінің
қызметі бірдей деуге келмейді. Соз синтетика-
лық тәсіл арқылы жасалғанда, қосымша яғни соз-
тудырушы ж ұрнақты ң қызметі оте күшті, ол ар-
қылы белгілі м ағы налы туынды соз жасалады
және ол талай туынды создің жасалуына ұйытқы
болады. Сол сияқты күрделі создің жасалуына
ұйытқы болатын создер болады.
Күрделі сандардың жасалуында да тірек сы-
ңар негізгі қы змет атқарады. Күрделі сандардың
тірек сыңары бірнеше күрделі санның жасалуына
негіз болып, олардың бәрінің құрамынан бір орын
алып, бәрінде бір м ағы на береді. Ондай күрделі
создердің басқа сыңары ауысып, тірек сы ңарға
түрлі м ағы на қосы п отырады. О нды қ пен бірлік
аралас күрделі санда жаңа м ағы на онды қ пен
бірліктің қосындысынан шығады. Мысалы:
он бір,
он екі, он үш, он төрт, он бес, он алты, он жеті, он
сегіз, он тоғыз.
М ұнда
он
саны тоғы з бірлікпен
тіркесіп, тоғы з күрделі сан жасаған. Әр ондық та
осылайш а 9 бірлікпен тіркесіп, тоғы з-тоғы здан
күрделі сан жасайды. Ондықтардың тірек сыңар
болуы арқы лы барлы ғы тілде 81 күрделі сан жа-
салған. Бұлардың бэрінде тірек сыңар болатын
ондықтар үнемі бірінші орында, ауыспалы сы-
ңарлар екінші орында тұрады.
372
СӨЗЖ АСАМ
Бірлік пен онды қ аралас күрделі сандардың
бәрінде тірек сы ңарды ң м ағы насы сақталы п,
олардың мағыналастығын туғызып отырады. Мы-
салға
отыз бір, отыз екі, отыз үш, отыз төрт,
отыз бес, отыз алты, отыз жеті, отыз сегіз, отыз
т оғы з
деген бір тірек арқылы ж асалған күрделі
сандарда
отыз
сан ы н ы ң м ағы н асы оларды ң
бәрінің м ағы на ортақты ғы н, байланыстылығын
туғы зы п тұр.
Тілде тірек сыңар болатын сандар көп емес,
олар: ондықтар, жүздіктер, мыңдықтар. М ысал-
ға жүздіктердің тірек сыңар болуын келтірейік.
Алдымен
жүз
сөзі жүздіктердің жасалуына тірек
сыңар болады. Мысалы:
бір жүз, екі жүз, үш жүз,
торт жүз, бес жүз, алты жүз, жеті жүз, сегіз жүз,
тоғыз жүз. Ж үз
саны тоғы з бірлікпен тіркесіп,
тоғы з түрлі ж үздіктің атын ж асаған, я ғн и бұл
үлгіде жүздіктердің аты ж асалған. Осы күрделі
сан атауларының жасалуына
жүз
саны негіз бо-
лып, бұл күрделі сандардың жасалуына ұйытқы,
тірек сыңар болып тұр.
Ж үздіктер
атауында тірек сы ңар екінш і
орында, ауыспалы сы ңар бірінш і орында тұра-
ды. Ж үздіктердің мағынасы бірлік пен жүздіктің
көбейтіндісінен ш ығады. Ж асалған осы күрделі
сандардың бәрінде жүз санының м ағы насы бар,
ол осы жүздіктердің м ағы на байланы стылығы н
туғы зы п, ж аңа м ағы н аға өзек болып тұр. Осы
ж асалған әр ж үздік бірліктермен де, онды қтар-
мен де, онды қ пен бірлікті бірден қосы п алып
та, күрделі сан жасап, оның бәрінде тірек сыңар
болады. Мысалы:
екі жүз бір, үш жүз он, бес жүз
он алты
т.б.
С өйтіп,
ж ү з
саны жүздіктің түрлерін жаса-
ғанда да, жүздіктер мен ондық, бірліктер аралас-
қан күрделі сандарды ң жасалуына да тірек сы-
ңар ретінде қатысады. Ж узсаны , ол арқылы жа-
салған жүздіктер тірек сыңар ретінде қаты сы п,
тілімізде 900 күрделі сан атауын ж асаған. М ил-
л и он ға дейінгі күрделі сандардың жасалуында
тірек сы ңар қы зметінде қолданылатын сандар-
дың ең өнімдісі - мыңдықтар, мыңдықтарды ң
түрлері де мол. Олардың әрқайсысы талай күрделі
сандардың ж асалуына негіз болады, ан ы ғы р ақ
айтсақ, онды қ пен жүздіктер арқылы ж асалған
күрделі сандарды ш ы ғарғанда, қалған күрделі
сандардың бәрі мыңдық арқылы жасалады. Мы-
с а л ға ,л ш « саны тоғы з бірлікпен тіркесіп, тоғы з
мыңдықтың атын жасайды:
бір мын, екі мың, үіи
мың, төртмың, сегізмың, тоғыз мың.
М ыңдық-
тар бірлікпен ғана жасалып қоймайды , ол он-
ды қпен де, жүздікпен де, жүздік аралас күрделі
сандармен де тіркесіп жасала береді. Мысалы:
он
мың, жүз мың, жүз елу мың, тоғыз жүз токсан
тоғыз мың
т.б. Бұлардың барлы ғында тірек сы-
ңар -
мың
саны. Ол соңғы орында тұрады, ауыс-
палы сыңарлар тірек сыңардың алдында тұрады.
Тірек сыңардың м ағы насы бұл күрделі сандар-
дың бәріне ортақ, бәрінің м ағы на байланы сты-
лы ғы н туғызады.
Осы ж асалған мыңдықтар өзіне түрлі сан-
дарды қосып алып, тірек сыңар ретіғще миллион-
ға дейінгі басқа да түрлі күрделі сандарды жасай-
ды:
жүз елу алты мың алты жүз жетпіс сегіз,
жүз елу алты мың сегіз жүз тоқсан тоғыз
т.б.
Бұларда тірек сыңар болып тұрған сан —
жүз елу
алты мың.
Осы сияқты мыңдықтар күрделі сан-
дардың жасалуына негіз болады. Мыңдықтардың
атында
мың
саны тірек сыңар болғанда, күрделі
санны ң соңғы сыңары болады, ал мыңдықтар-
дың үстіне қосылған миллионға апаратын күрделі
сандарға тірек сыңар болған мыңдықтар бірінші
орында тұрып, ауыспалы сыңар соңында тұрады.
Сөйтіп, күрделі сан есімде тірек сыңардың
орны екі түрлі, ол күрделі санны ң алғаш қы сы-
ңары да, соңғы сыңары да бола береді. М ысалға,
онды қ пен бірлік аралас күрделі сандарда тірек
сыңар бірінші орында, ауыспалы сыңар екінші
орында тұрады. М ысалы:
он бір, отыз екі, кырык
бес
т.б. Ал жүздіктер мен мыңдықтарда екі түрлі
заңдылық бар: 1) Ж үздіктің, мыңдықтардың ат-
тары жасалғанда,
жүз, мың
сандары тірек сыңар
қызметінде күрделі санны ң соңғы сыңары бола-
ды. Мысалы:
тоғыз+жүз, сегіз+жүз, алты+мың,
ж үз+мың, екі жүз алпыс екі+мың
т.б. 2) Ал
жүздіктерден мыңға, мыңдықтардан миллионға
дейінгі жүздіктердің, мыңдықтардың үстіне қосы-
латын сандардың бәрі ауыспалы сыңар болып,
күрделі сандардың соңындатұрады. Мұндай күрделі
сандарда жүздіктер, мындықтар тірек сыңар қыз-
метінде күрделі санның алдында тұрады. Мысалы:
алты Эісүз+елу бес, сегіз жүз+жетпіс үш
т.б. Бұдан
жүздіктер мен мығщықтардың тірек сыңар қызмет-
інде күрделі сандарды бірінші орында да, екінші
орында да тұра беретіні анықталды, олардың күрделі
санда қай орында тұруы қандай сандарды жасауы-
набайланысты. Біз миллионға дейінгі күрделі сан-
дармен шектелгендіктен, одан жоғарғы сандардың
тірек сыңары мұнда сөз етілмейді.
Күрделі сандардың жасалуына ұйытқы бола-
тын тірек сыңарлар туралы келесі бір мәселе —
олардың құрамы туралы. Күрделі сандарға тірек
сыңар болатын сандар дара да, күрделі де бола
береді.
|