П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет478/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   474   475   476   477   478   479   480   481   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

5.2.2. Күрделі сандардың тірек сыңары
Сөзжасам ісіне қатысатын бірліктердің бәрінің 
қызметі бірдей деуге келмейді. Соз синтетика- 
лық тәсіл арқылы жасалғанда, қосымша яғни соз- 
тудырушы ж ұрнақты ң қызметі оте күшті, ол ар- 
қылы белгілі м ағы налы туынды соз жасалады 
және ол талай туынды создің жасалуына ұйытқы 
болады. Сол сияқты күрделі создің жасалуына 
ұйытқы болатын создер болады.
Күрделі сандардың жасалуында да тірек сы- 
ңар негізгі қы змет атқарады. Күрделі сандардың 
тірек сыңары бірнеше күрделі санның жасалуына 
негіз болып, олардың бәрінің құрамынан бір орын 
алып, бәрінде бір м ағы на береді. Ондай күрделі 
создердің басқа сыңары ауысып, тірек сы ңарға 
түрлі м ағы на қосы п отырады. О нды қ пен бірлік 
аралас күрделі санда жаңа м ағы на онды қ пен 
бірліктің қосындысынан шығады. Мысалы: 
он бір,
он екі, он үш, он төрт, он бес, он алты, он жеті, он
сегіз, он тоғыз.
М ұнда 
он
саны тоғы з бірлікпен 
тіркесіп, тоғы з күрделі сан жасаған. Әр ондық та 
осылайш а 9 бірлікпен тіркесіп, тоғы з-тоғы здан
күрделі сан жасайды. Ондықтардың тірек сыңар 
болуы арқы лы барлы ғы тілде 81 күрделі сан жа- 
салған. Бұлардың бэрінде тірек сыңар болатын 
ондықтар үнемі бірінші орында, ауыспалы сы- 
ңарлар екінші орында тұрады.


372
СӨЗЖ АСАМ
Бірлік пен онды қ аралас күрделі сандардың 
бәрінде тірек сы ңарды ң м ағы насы сақталы п, 
олардың мағыналастығын туғызып отырады. Мы- 
салға 
отыз бір, отыз екі, отыз үш, отыз төрт,
отыз бес, отыз алты, отыз жеті, отыз сегіз, отыз
т оғы з
деген бір тірек арқылы ж асалған күрделі 
сандарда 
отыз
сан ы н ы ң м ағы н асы оларды ң 
бәрінің м ағы на ортақты ғы н, байланыстылығын 
туғы зы п тұр.
Тілде тірек сыңар болатын сандар көп емес, 
олар: ондықтар, жүздіктер, мыңдықтар. М ысал- 
ға жүздіктердің тірек сыңар болуын келтірейік. 
Алдымен 
жүз
сөзі жүздіктердің жасалуына тірек 
сыңар болады. Мысалы: 
бір жүз, екі жүз, үш жүз,
торт жүз, бес жүз, алты жүз, жеті жүз, сегіз жүз,
тоғыз жүз. Ж үз
саны тоғы з бірлікпен тіркесіп, 
тоғы з түрлі ж үздіктің атын ж асаған, я ғн и бұл 
үлгіде жүздіктердің аты ж асалған. Осы күрделі 
сан атауларының жасалуына 
жүз
саны негіз бо- 
лып, бұл күрделі сандардың жасалуына ұйытқы, 
тірек сыңар болып тұр.
Ж үздіктер 
атауында тірек сы ңар екінш і 
орында, ауыспалы сы ңар бірінш і орында тұра- 
ды. Ж үздіктердің мағынасы бірлік пен жүздіктің 
көбейтіндісінен ш ығады. Ж асалған осы күрделі 
сандардың бәрінде жүз санының м ағы насы бар, 
ол осы жүздіктердің м ағы на байланы стылығы н 
туғы зы п, ж аңа м ағы н аға өзек болып тұр. Осы 
ж асалған әр ж үздік бірліктермен де, онды қтар- 
мен де, онды қ пен бірлікті бірден қосы п алып 
та, күрделі сан жасап, оның бәрінде тірек сыңар 
болады. Мысалы: 
екі жүз бір, үш жүз он, бес жүз
он алты
т.б.
С өйтіп, 
ж ү з
саны жүздіктің түрлерін жаса- 
ғанда да, жүздіктер мен ондық, бірліктер аралас- 
қан күрделі сандарды ң жасалуына да тірек сы- 
ңар ретінде қатысады. Ж узсаны , ол арқылы жа- 
салған жүздіктер тірек сыңар ретінде қаты сы п, 
тілімізде 900 күрделі сан атауын ж асаған. М ил- 
л и он ға дейінгі күрделі сандардың жасалуында 
тірек сы ңар қы зметінде қолданылатын сандар- 
дың ең өнімдісі - мыңдықтар, мыңдықтарды ң 
түрлері де мол. Олардың әрқайсысы талай күрделі 
сандардың ж асалуына негіз болады, ан ы ғы р ақ 
айтсақ, онды қ пен жүздіктер арқылы ж асалған 
күрделі сандарды ш ы ғарғанда, қалған күрделі 
сандардың бәрі мыңдық арқылы жасалады. Мы- 
с а л ға ,л ш « саны тоғы з бірлікпен тіркесіп, тоғы з 
мыңдықтың атын жасайды: 
бір мын, екі мың, үіи
мың, төртмың, сегізмың, тоғыз мың.
М ыңдық- 
тар бірлікпен ғана жасалып қоймайды , ол он- 
ды қпен де, жүздікпен де, жүздік аралас күрделі
сандармен де тіркесіп жасала береді. Мысалы: 
он
мың, жүз мың, жүз елу мың, тоғыз жүз токсан
тоғыз мың
т.б. Бұлардың барлы ғында тірек сы- 
ңар - 
мың
саны. Ол соңғы орында тұрады, ауыс- 
палы сыңарлар тірек сыңардың алдында тұрады. 
Тірек сыңардың м ағы насы бұл күрделі сандар- 
дың бәріне ортақ, бәрінің м ағы на байланы сты- 
лы ғы н туғызады.
Осы ж асалған мыңдықтар өзіне түрлі сан- 
дарды қосып алып, тірек сыңар ретіғще миллион- 
ға дейінгі басқа да түрлі күрделі сандарды жасай- 
ды: 
жүз елу алты мың алты жүз жетпіс сегіз,
жүз елу алты мың сегіз жүз тоқсан тоғыз
т.б. 
Бұларда тірек сыңар болып тұрған сан — 
жүз елу
алты мың.
Осы сияқты мыңдықтар күрделі сан- 
дардың жасалуына негіз болады. Мыңдықтардың 
атында 
мың
саны тірек сыңар болғанда, күрделі 
санны ң соңғы сыңары болады, ал мыңдықтар- 
дың үстіне қосылған миллионға апаратын күрделі 
сандарға тірек сыңар болған мыңдықтар бірінші 
орында тұрып, ауыспалы сыңар соңында тұрады.
Сөйтіп, күрделі сан есімде тірек сыңардың 
орны екі түрлі, ол күрделі санны ң алғаш қы сы- 
ңары да, соңғы сыңары да бола береді. М ысалға, 
онды қ пен бірлік аралас күрделі сандарда тірек 
сыңар бірінші орында, ауыспалы сыңар екінші 
орында тұрады. М ысалы: 
он бір, отыз екі, кырык
бес
т.б. Ал жүздіктер мен мыңдықтарда екі түрлі 
заңдылық бар: 1) Ж үздіктің, мыңдықтардың ат- 
тары жасалғанда, 
жүз, мың
сандары тірек сыңар 
қызметінде күрделі санны ң соңғы сыңары бола- 
ды. Мысалы: 
тоғыз+жүз, сегіз+жүз, алты+мың,
ж үз+мың, екі жүз алпыс екі+мың
т.б. 2) Ал 
жүздіктерден мыңға, мыңдықтардан миллионға 
дейінгі жүздіктердің, мыңдықтардың үстіне қосы- 
латын сандардың бәрі ауыспалы сыңар болып, 
күрделі сандардың соңындатұрады. Мұндай күрделі 
сандарда жүздіктер, мындықтар тірек сыңар қыз- 
метінде күрделі санның алдында тұрады. Мысалы: 
алты Эісүз+елу бес, сегіз жүз+жетпіс үш
т.б. Бұдан 
жүздіктер мен мығщықтардың тірек сыңар қызмет- 
інде күрделі сандарды бірінші орында да, екінші 
орында да тұра беретіні анықталды, олардың күрделі 
санда қай орында тұруы қандай сандарды жасауы- 
набайланысты. Біз миллионға дейінгі күрделі сан- 
дармен шектелгендіктен, одан жоғарғы сандардың 
тірек сыңары мұнда сөз етілмейді.
Күрделі сандардың жасалуына ұйытқы бола- 
тын тірек сыңарлар туралы келесі бір мәселе — 
олардың құрамы туралы. Күрделі сандарға тірек 
сыңар болатын сандар дара да, күрделі де бола 
береді.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   474   475   476   477   478   479   480   481   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет