П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| БӨЛШЕКТІК САНДАР СӨЗЖАСАМЫ
377 ерекшелігі бар. Біздің тілімізде бұл ж ұрнақ өте өнімсіз, ж алғы з бір сан есімінен ғана сөз жасай алады, басқа тілдерде ол онімді қосы м ш а, оны топты қ сан есімдердің жасалуында айтқанбыз. Сонымен бірге бұл жұрнақтың беретін м ағы на- сында да басқа тілдердегідей топты қ мән ж оқ, біздің тілімізде оның болжал мағынасы бар. Мы- салы: Шыдар ем күйіп, мен жанып, Айында бірер көрсем де (Абай). Онда екі-үш -ак күлынды бие, бірер ғана бүзаулы сиыр бар (М ұқанов). Кейдеб//? сан есімнің өзінің де ешбір қосым- шасыз болжал м ағы на беруі де кездеседі. Мыса- лы: Әлі бір бес жыл окығым келеді (М үсірепов). Енді бір он жылдарда бүл жүмысты да бітіреміз ғой (М ұқанов). 5.6.2. Болжалдық сандардыц аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы Болжалдық сан есімнің аналитикалы қ тәсіл арқылы жасалуы да өте өнімді, оны ң өзі іштей бірнеше түрлі. Олардың негізгілеріне тоқталайық: 1. Есептікж әне жинақтау сандардың қосар- лануы болжалдық м ағы на туғы зады . Мысалы: Бүрын бір шығырмен төрт-бес гектар жерді суа- рып болғанша, жан шыға жаздаса, кырык-елу гектарды калай суармаксың (М ұстафин). 2. Есептік сан есімдерге шылаулардың тіркесуі арқылы болжалдық сан есім жасалады. Мысалы: Түбектің аумағы кырык-елуге жуык гектар. Жасы отыз-кырык шамасында (Сейфуллин). 1) Атау тұлғалы есептік сан есімге шакты, шамалы, каралы септеулік шылаулары тіркесіп, оған болжалдық мағына қосады: жүз шакты, мың қаралы, қырық шамалы. 2)Артық, астам, аса, аскан септеулік шылау- глары етептік сан есімге тіркесіп, одан болжал- ды қ сан есім жасайды. Гектарынан 2 0 0 центнер- ден артык астық алу м үм кін емес (М ұстафин). Қүрылыс жүмысына екі мыңнан астам адам шықты (М ұқанов). Біздегі бір эйел жүз саулық- тан жүз жетпістен аса қозы алды (М ұстафин). Астам, аса, артық шылаулары ш ығы с септіктегі есептік санға тіркеседі. Ол ж оғары дағы мысал- дан көрініп тұр. 3 )Жақын, тарта, таяу, жуық септеулік шы- лаулары барыс септіктегі есептік сан ға тіркесіп оған болжалдық м ағы на қосады: жүзге жуық, м ы ңға тарта, елуге таяу, онға жақын т.б. 4) Е септік с а н ға т алай, бірнеше, элденеше сияқты белгісіздік есімдіктері тіркесіп, оған бол- жалдық м ағы на қосады. М ысалы: бірнеше жүз жылдар, элденеше мыңдаған адам, талай ғасыр- лар бойы неше жүз жылдар т.б. Әрине, есімдік сияқты сөз таптары ның тіркесі контекске байла- нысты, сонды қтан оларды сан есімнің сөзжаса- мына ж атқызу қиы н. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|