П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет479/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   475   476   477   478   479   480   481   482   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

РЕТТІК САНДАР СӨЗЖАСАМЫ
373
Мысалы: 
отыз+екі, алпыс+ бес, екі+жүз, үіи
+
жүз, бес

мың, тоғыз + мың, жүз

мың
т.б. 
Мұнда келтірілген күрделі сандар дара тірек сы- 
ңар арқы лы ж асалған. Ал 
жүз сексен жеті мың
+ алты жүз алпыс екі, бес жүз

токсан бес
деген сияқты күрделі сөздердің алғаш қы сы нда 
тілек сыңар 4 сөзден тұрады, соңғы сы нда екі 
сөзден тұрады. Күрделі сан жасаушы тірек сы- 
ңардың құрамы түрлі болатыны заңды құбы- 
лыс, ойткені тілдегі сандардың құрамы түрліше. 
Олардың әрқайсысы сан жасауға қатысады, сон- 
дықтан да күрделі сандар жасаушы сыңарлардың 
құрамы түрліше бола береді.
5 .3 . Р Е Т Т ІК С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ь І
Сан есімнің синтетикалық созжасам жүйесі- 
не жататын қосы м ш аға 
-ыншы, -ітиі, -тиы, -ніиі
ж ұрнағы жатады. Бұл ж ұрнақ есептік сан есім- 
нен реттік сан есім жасайды, дара күрделі есептік 
сан есімдердің қайсы сы нан да реттік сан есім 
осы жұрнақ арқылы жасалады. Коне түркі жазба 
ескерткіштер тілінде ретгік сан есім 3 түрлі қосым- 
ша арқылы ж асалған: 1) 
-нч
(тоқузунч), 2) 
-нті
(екінті, екінші), 3) 
-кі (ілкі,
бірінші). Қазақ тілінде 
осы а ф ф и кстер д ің біреуі 
(-нш ы, -нш і, -ыншы,
- інші)
ғана сақталған. Реттік сан есімнің бұл 
ж ұрнағы басқа түркі тілдерінде сақталған және 
ете белсенді, онімді. Соңғы екі ж ұрнақ тілімізде 
реттік сан есімнің қосымш асы ретінде қы змет 
атқармайды.
Реттік сан есімдер заттың нақты лы санды қ 
молш ерін емес, заттың реттік саны н, тәртібін 
білдіреді.
Реттік сан есімдердің заттың рет санын, қатар 
санын білдіруі оны ң әр уақытта зат есімнің ал- 
ды нан келіп тіркесуін керек етеді. Осы қолда- 
ныс оны аздап сын есімге ұқсатады, ойткені 
мұнда тек тіркесуі ғана емес, оның затгың белгісін 
білдіруі де бар. Осы белгінің кейбір тілде басым 
корінуі де бар. М эселен, орыс тілінде реттік сан 
есімдер деген сан есімнің мағы налы қ тобы жоқ. 
Орыс тілінде реттік сан есім туынды сын есімге 
жатқызылады.
Контекске қарай біздің тілімізде де реттік 
сандардың сы нды қ мәні басым келетін жерлері 
бар. Мысалы: 
Райхан институттағы бірінші сту-
дент
десек, ол “ең жақсы студент, алдыңғы сту- 
дент, үлгілі студент” деген сияқты ұғым бе- 
ретінін кореміз. Бірақ бұндай м ағы нада қолда- 
нылуы реттік санның негізгі мағы насы емес, ол 
белгілі контексте ғана сондай ұғым бере алады.
Бұл ерекшелікті қазақ тілінің зерттеушілері де 
көрсетіп жүр.
Ал реттік сандардың негізгі м ағы насы зат- 
тың нақтылы рет, қатар санымен байланысты. Со- 
нымен бірге реттік санның озіндік м ағы на ерек- 
шелігі де бар. Реттік сан есімнің тілдің созжасам 
жүйесіне жатқызылуының тағы бір себебі мұнда 
қосылатын үстеме мағынаның озіндік бір ерекше- 
лігінде. Мысалы: 
он кітап
дегенде шындық омірде 
белгілі бір кезең мен кеңістіктегі нақтылы он кітап 
соз болған, ол - бар кітаптың нақтылы саны. Ал 
оныншы үйде
тұрады дегенде әңгіме бір ғана үй 
туралы. Бірақ ол үйдің қатар, рет саны - оныншы. 
Міне, бұл жағдай реттік санда сандық ұғы м ға да 
белгілі м ағы налы қ озгеріс енетінін дәлелдейді. 
Сондықтан, реттік сандардың созжасам жүйесіне 
жатуы оте орынды екені анықталады.
Реттік сандардың қолданылуына қарай тағы 
бір ерекшелігі бар. Ол - реттік сандардың затта- 
нуы. Заттанған реттік сан есім зат есімдерше 
түрленіп, зат есімдер атқаратын синтаксистік қыз- 
метте қолданылады. Мысалы: 
Бірің тапсырғанда,
екініиің терезе алдында түрыңдар
(М ұқанов). 
Ек-
іншісіне кім ді үсынасыз?
(И манж анов) 
Бүл - он
бесінші
(М ұқанов). 
Мен біріншіде бес алты күлак
шыккан кезде, екіншісінде тары бас жара баста-
ғ а н д а , ү ш ін ш іс ін д е с ү т т е н е б а с т а ғ а н д а ,
төртітиісінде пісіп келе ж атканда, суардым
(Мұстафин).
Ретгік сан есімдер затгың ғана рет санын емес, 
жыл, ай, күн сияқты мезгілдің де ретін білдіреді. 
Мысалы: 
Өнеркәсіптің жалпы өнімін 1965 жылы
1958 жылғыдан шамамен 80%, оның ішінде “А ”
тобы бойынша 85-88 процент, “Б ” тобы бойынша
62-65 процент арттыру белгіленді
(“ С Қ ”).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   475   476   477   478   479   480   481   482   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет