374
СӨЗЖАСАМ
лады . М ы сал ға татар, б аш құрт, қ а р а қ а л п а қ
тілдерін келтіруге болады. Сонымен бірге басқа
түркі тілдерінде ол қосымшаның
-ав, -ов, -ев, -гу,
-игу, оо, өө
сияқты дыбыстық варианттары кезде-
седі. Б ірақ қандай дыбысты қ вариантта қолда-
нылмасы н олардың түп негізі бір.
Ж и н ақты қ сан есім де - көне түркі тілінен
келе ж атқан сан есімнің м ағы налы қ тобы. Оны
академик А.Н. Кононовтың мына сөзінен көруге
болады: “Ж и н а қ т ы қ сан есім - заттан ған сан
есімдер есептік сандардан ж и н ақты қ - көптік
көрсеткіштер арқылы жасалады:
1)
-бун, -гун
2)
-б/г + -н
қосы м ш асы ескерт-
кіште бір мысалда ғана кездеседі:
учагун
(үшеуі).
“ Қ ұдатқу білікте” (XI ғ.) бұл ф орм а аны қтау-
ы ш ты қ қы зметте қолданылады. Әрі қарай бұл
қосымш аның фонетикалық дамуы мына жолмен
өткен:
-бун > -бу > - бі > -б > -у,
-
у.
2) -н қосымшасы = бун қосымшасының құра-
мындағы жинақтық, көптікмағыналы көрсеткіш,
ескерткіш те ж алғы з
екін ара
(екеуінің арасында)
деген мысалда ғана кездеседі” (Кононов).
О рхон жазба ескерткіш інде ж и н ақты қ сан
есім
“-агу, -егу: учегу
"ж ұрнағы арқылы жасала-
ды .
Ж инақты қ сан есімнің қазіргі түркі тілдерін-
дегі тағы бір ерекшелігі оның қанш а санға тара-
уына байланысты. Көпшілік түркі тілдерінде та-
тар, баш құрт, құм ы қ тілдерінде бірден о н ға
дейін ж инақты қ сан есім жасалады. Сөйтіп, түркі
тілдерінде ж и н ақты қ сан негізінен бірден о н ға
дейінгі сан ға қатысты, бірден о н ға дейінгі сан-
дар ж и н ақты қ санны ң жасалуына негіз болады.
Ол көне замандардан басталып, күні бүгінге дейін
қолданылып келе жатқан тілдік құбылыс.
Ж и н ақты қ санны ң өзі ж асалған есептік са-
нынан айырмасы - олардың зат есімнің алдынан
келіп, оны анықтаушы сөз ретінде тіркеспеуінде.
Бұл қасиет басқа түркі тілдеріне де ортақ. Ал жи-
нақтық сан есімдердің зат есіммен тіркеспеуі оның
озінің затгық ұғымды білдіруімен, заттық мағы-
насымен байланысты. Ж инакгық сан есімнің жи-
нақтық, заттық мәнін оның түрленуі де растайды.
Ж инақты қ сан есім зат есім сияқты түрленеді.
Әсіресе, тәуелдік, септік жалғауларымен жиі түрле-
неді, сөйлемде де түрлі орында қолданыла береді.
Достарыңызбен бөлісу: