П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет484/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   480   481   482   483   484   485   486   487   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

376
СӨЗЖАСАМ
рианты ны ң 
екіньиі
деген реттік санымен қолда- 
нылуына байланы сты. 
Екіншілей
деген туынды 
сөз сан есімнен жасалғанына қарамастан, осы сөз 
табынан ш ы ғы п, үстеуге ауысып кеткен. Қалған 
жағдайдың бәрінде ол қосы м ш а есептік саннан 
болжалды сан есім жасайды. Өте өнімді ж ұрнақ 
сан есімді талғамайды, сондықтан кез келген дара, 
күрделі есептік сандардан болжалдық сан есім 
жасайды: 
ондай, елудей, жүз елудей, алпыс бестей,
т.б. Дегенмен бұл қосымш аның тілде бірлік сан- 
нан гөрі онды қ, ж үздік м ы ңды қ сандармен жиі 
қолданылатыны байқалады.
Есептік сан көлемдік, мезгілдік зат есіммен 
тіркесіп, оның сан мөлшерін шамамен білдірген- 
де, 
-дай, -дей
қосы м ш асы сан есімге ж алғанбай, 
мезгілдік, көлемдік зат есімге ж алғанады; бірақ 
сан есімге болжалдық мән қосады: 
50күндей, екі
қүлаштай, Юкилограмдай, 7 шакырымдай, төрт
аптадай
т.б.
2. 
Есептік сан есімге - 
дап, -деп, -тап, -теп,
-лап, -леп
қосы м ш асы қосы лы п, одан болжал- 
ды қ сан есім жасайды . Бұл тәсіл арқы лы жаса- 
латын болжалдық сан есімге есептік сандардың 
қайсы сы болсы н, негіз бола береді. С онды қтан

дап, - деп
қосы м ш асы ны ң болжалдық сан есім 
жасау мүмкіндігі мол, өнімді қосы м ш аға жата- 
ды. М ысалы: 
ондап, жүздеп, он мыңдап, кырык-
отыздап
т.б. Д егенм ен, мұнда да бұл қосы м ш а- 
ның ондық, жүздік, мыңдық сандардан болжал- 
ды қ сан есім жасауы жиі кездеседі.
Көлемдік, мезгілдік заттардың болжалдық 
санын білдіруде қосымш аның есептік санға жал- 
ғанбай, көлемдік, мезгілдік зат есімге жалғанып, 
болж алдық м ағы н а беруі де бар. 
Он күндеп ж а-
тады, күніне 100 километ рлеп жүреді, жылдап
көрмейміз, 200 тонналап тасиды
т.б.

дап, -деп
қосы м ш асы ны ң негізі етістікпен 
байланысты 
(-лап, -легі),
бірақ ол сан есім құра- 
мында етістік, қим ы л, көсемше мәнін сақтама- 
ған. Есептік санға ж алғанған - 
лап, -леп
қосым- 
шасы мүлдем басқа мәнге ие болған, ол - бол- 
жалдық м ағы н аға көш кен, болжалдық м ағы на 
етістіктің 
-л а ,
көсем ш енің -лж ұрнағы нда жоқ. 
Сондықтан - 
лап, - деп
қосымшасы - сан есімнің, 
оның ішінде болжалдық сан есімнің көрсеткіші. 
Тілде бұл қосымш а болжалдық мәнге ие болған, 
сонды қтан сол сан есімнің сөзжасам жүйесіне 
жатады. Бұл қосымш а арқылы жасалған туынды 
сан есім негіз сөз бен қосымш адан тұрады: 
он-
дап
дегенде 
он -
негіз сөз, қосымш а 
-дап.
М ыса- 
лы: 
Әлти жалшыны екілеп-үштеп емес, елулеп-
алпыстап жалдайды
(М ұқанов). 
Соның ішінде
бес жүздеп, мыңдап тобымен кететіндер бар
(Мұстафин).
3. Е с е п тік с а н н ан
-д а ға н , -деген, -т а ға н ,
-теген
қосымш асы арқылы болжалдық сан есім 
жасалады; 
бестеген, жетілеген, отыздаған, жүзде-
ген, кырык-елулеген, миллиондаған
т.б.
Ш ы ғу тегі ж ағы нан - 
даған, - деген
қосы м - 
шасы сан есімнің өзінен ш ы ққан қосымш а емес, 
ол етістіктің - 
да
ж әне есімш енің 
-ған
қосымш а- 
сынан қалыптасқан. Бірақ болжалдық сан есімнің 
қазіргі 
-даған, - деген
қосы м ш асы нан етістіктің 
-да
ж ұрнағы мен есімш енің 
-ға н
ж ұрнағы ны ң 
м әнін, м ағы насы н іздеу мүмкін емес. Олардың 
м ағы насы нан бұл құранды қосымш ада із қалма- 
ған. Сөйтіп, бұл қосымш алар өз м ағы насы нан 
айры лы п, ж аңа м ағы н аға ие болған, сондықтан 
қазір - 
даған, - деген
қосымш асы болжалдық сан 
есімнің тұрақты, өте өнімді көрсеткіші.
4. Есептік сан есімнен көптік жалғауы да бол- 
ж алды қ сан есім жасайды: 
Жасы сол кезде 50-60-
тарда
(М ұқанов). 
Ондарға келгенше, Асаубайдың
өмірден алғаны да осы ғана еді
(Тиесов). 
Кешкі
сағат сегіздерде басталған мәж іліс түнгі бірден
аса
6У/тш'(Мұқанов).
К өптік жалғаудың сан есімге тән аф ф икске 
ж атпайты ны әркімге белгілі. Сан есім тіркескен 
зат есімге қазақ тілінде көптік ж алғау ж алған- 
байдьі, өйткені заттың көптік мәні сан есімнен 
көрінеді. М ысалы: 
130 кой, бес жүз жылкы, жүз
түйе
дегендерде заттың көптік мәні нақтылы сан 
арқы лы берілген. Тілдің ықш амдау заңды лы ғы
он ы ң екінш і рет көптік жалғауы арқы лы қайта- 
лануы арты қ деп тапқан, сонды қтан зат есімдер 
сан есімнен кейін көптік жалғауын қабылдамай- 
ды. Сан мен заттың тіркесінде зат есімге ж алған- 
байтын көптік жалғаудың сан есімге жалғануы 
оған көптік мағы на беруден ш ы қпаған және сан 
есімге көптік жалғаудың ж алғануы нан қалған 
қалды қ та емес, өйткені сан есімдер көптік жал- 
ғауы арқы лы түрленбейді. Олай болса, көптік 
жалғауының есептік сан есімге жалғануының өзі 
сөзжасам мақсатына қатысты ш ыққан.
К өптікж алғауы ны ң есептік сан есімге қоса- 
тын болжалдық м ағы насы нда да болжалдық сан 
есімнің басқа көрсеткіштерінен айырма жоқ. Олар 
қандай болжалдық м ағы на берсе, көптік жалғау 
да сондай болжалдық мағына береді. Сондықтан 
есептік сан есімге қосы лған көптік жалғауды да 
болжалдық сан есімнің көрсеткіші деп тану қажет, 
ол мұнда ж ұрнақтық қасиетке жеткен.
Түркі тілдерінде топтық мағынада қолданы- 
латын 
-ер
ж ұ р н ағы н ы ң қазақ тілінде өзіндік




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   480   481   482   483   484   485   486   487   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет