376 СӨЗЖАСАМ рианты ны ң
екіньиі деген реттік санымен қолда-
нылуына байланы сты.
Екіншілей деген туынды
сөз сан есімнен жасалғанына қарамастан, осы сөз
табынан ш ы ғы п, үстеуге ауысып кеткен. Қалған
жағдайдың бәрінде ол қосы м ш а есептік саннан
болжалды сан есім жасайды. Өте өнімді ж ұрнақ
сан есімді талғамайды, сондықтан кез келген дара,
күрделі есептік сандардан болжалдық сан есім
жасайды:
ондай, елудей, жүз елудей, алпыс бестей, т.б. Дегенмен бұл қосымш аның тілде бірлік сан-
нан гөрі онды қ, ж үздік м ы ңды қ сандармен жиі
қолданылатыны байқалады.
Есептік сан көлемдік, мезгілдік зат есіммен
тіркесіп, оның сан мөлшерін шамамен білдірген-
де,
-дай, -дей қосы м ш асы сан есімге ж алғанбай,
мезгілдік, көлемдік зат есімге ж алғанады; бірақ
сан есімге болжалдық мән қосады:
50күндей, екі қүлаштай, Юкилограмдай, 7 шакырымдай, төрт аптадай т.б.
2.
Есептік сан есімге -
дап, -деп, -тап, -теп, -лап, -леп қосы м ш асы қосы лы п, одан болжал-
ды қ сан есім жасайды . Бұл тәсіл арқы лы жаса-
латын болжалдық сан есімге есептік сандардың
қайсы сы болсы н, негіз бола береді. С онды қтан
-
дап, - деп қосы м ш асы ны ң болжалдық сан есім
жасау мүмкіндігі мол, өнімді қосы м ш аға жата-
ды. М ысалы:
ондап, жүздеп, он мыңдап, кырык- отыздап т.б. Д егенм ен, мұнда да бұл қосы м ш а-
ның ондық, жүздік, мыңдық сандардан болжал-
ды қ сан есім жасауы жиі кездеседі.
Көлемдік, мезгілдік заттардың болжалдық
санын білдіруде қосымш аның есептік санға жал-
ғанбай, көлемдік, мезгілдік зат есімге жалғанып,
болж алдық м ағы н а беруі де бар.
Он күндеп ж а- тады, күніне 100 километ рлеп жүреді, жылдап көрмейміз, 200 тонналап тасиды т.б.
-
дап, -деп қосы м ш асы ны ң негізі етістікпен
байланысты
(-лап, -легі), бірақ ол сан есім құра-
мында етістік, қим ы л, көсемше мәнін сақтама-
ған. Есептік санға ж алғанған -
лап, -леп қосым-
шасы мүлдем басқа мәнге ие болған, ол - бол-
жалдық м ағы н аға көш кен, болжалдық м ағы на
етістіктің
-л а , көсем ш енің -лж ұрнағы нда жоқ.
Сондықтан -
лап, - деп қосымшасы - сан есімнің,
оның ішінде болжалдық сан есімнің көрсеткіші.
Тілде бұл қосымш а болжалдық мәнге ие болған,
сонды қтан сол сан есімнің сөзжасам жүйесіне
жатады. Бұл қосымш а арқылы жасалған туынды
сан есім негіз сөз бен қосымш адан тұрады:
он- дап дегенде
он - негіз сөз, қосымш а
-дап. М ыса-
лы:
Әлти жалшыны екілеп-үштеп емес, елулеп- алпыстап жалдайды (М ұқанов).
Соның ішінде бес жүздеп, мыңдап тобымен кететіндер бар (Мұстафин).
3. Е с е п тік с а н н ан
-д а ға н , -деген, -т а ға н , -теген қосымш асы арқылы болжалдық сан есім
жасалады;
бестеген, жетілеген, отыздаған, жүзде- ген, кырык-елулеген, миллиондаған т.б.
Ш ы ғу тегі ж ағы нан -
даған, - деген қосы м -
шасы сан есімнің өзінен ш ы ққан қосымш а емес,
ол етістіктің -
да ж әне есімш енің
-ған қосымш а-
сынан қалыптасқан. Бірақ болжалдық сан есімнің
қазіргі
-даған, - деген қосы м ш асы нан етістіктің
-да ж ұрнағы мен есімш енің
-ға н ж ұрнағы ны ң
м әнін, м ағы насы н іздеу мүмкін емес. Олардың
м ағы насы нан бұл құранды қосымш ада із қалма-
ған. Сөйтіп, бұл қосымш алар өз м ағы насы нан
айры лы п, ж аңа м ағы н аға ие болған, сондықтан
қазір -
даған, - деген қосымш асы болжалдық сан
есімнің тұрақты, өте өнімді көрсеткіші.
4. Есептік сан есімнен көптік жалғауы да бол-
ж алды қ сан есім жасайды:
Жасы сол кезде 50-60- тарда (М ұқанов).
Ондарға келгенше, Асаубайдың өмірден алғаны да осы ғана еді (Тиесов).
Кешкі сағат сегіздерде басталған мәж іліс түнгі бірден аса 6У/тш'(Мұқанов).
К өптік жалғаудың сан есімге тән аф ф икске
ж атпайты ны әркімге белгілі. Сан есім тіркескен
зат есімге қазақ тілінде көптік ж алғау ж алған-
байдьі, өйткені заттың көптік мәні сан есімнен
көрінеді. М ысалы:
130 кой, бес жүз жылкы, жүз түйе дегендерде заттың көптік мәні нақтылы сан
арқы лы берілген. Тілдің ықш амдау заңды лы ғы
он ы ң екінш і рет көптік жалғауы арқы лы қайта-
лануы арты қ деп тапқан, сонды қтан зат есімдер
сан есімнен кейін көптік жалғауын қабылдамай-
ды. Сан мен заттың тіркесінде зат есімге ж алған-
байтын көптік жалғаудың сан есімге жалғануы
оған көптік мағы на беруден ш ы қпаған және сан
есімге көптік жалғаудың ж алғануы нан қалған
қалды қ та емес, өйткені сан есімдер көптік жал-
ғауы арқы лы түрленбейді. Олай болса, көптік
жалғауының есептік сан есімге жалғануының өзі
сөзжасам мақсатына қатысты ш ыққан.
К өптікж алғауы ны ң есептік сан есімге қоса-
тын болжалдық м ағы насы нда да болжалдық сан
есімнің басқа көрсеткіштерінен айырма жоқ. Олар
қандай болжалдық м ағы на берсе, көптік жалғау
да сондай болжалдық мағына береді. Сондықтан
есептік сан есімге қосы лған көптік жалғауды да
болжалдық сан есімнің көрсеткіші деп тану қажет,
ол мұнда ж ұрнақтық қасиетке жеткен.
Түркі тілдерінде топтық мағынада қолданы-
латын
-ер ж ұ р н ағы н ы ң қазақ тілінде өзіндік