П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


Болжалдық сандардың синтетикалық тәсіл



Pdf көрінісі
бет483/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   479   480   481   482   483   484   485   486   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

5.6.1. Болжалдық сандардың синтетикалық тәсіл
арқылы жасалуы
Қ азақ тілінде болжалдық сан есім жасаушы 
көрсеткіш тер ретінде төм ендегі қосы м ш алар 
көрсетіліп жүр:
1. 
-дай, -дей, -тай, -тей
қосымш а есептік сан 
есімге ж алғаны п, оған болжал мағы насы н қоса- 
ды: 
а лп ы с т а й , м ы ң д а й , ж үздей.
М ы сал ы : 
Үйшіктердің саны он бестей
(Сейфуллин). 
Сол
кезде ол үйде мың жарымдай жылқы, екі-үш мың-
дай қойы бар екен. М ектепте төрт жүз елудей
бала окуы керек
(М ұқанов). Келтірілген мысал- 
дардағы
он бестей, мың жарымдай, екі-үш м ы ң-
дай, төрт жүз елудей
дегендердің ешқайсысында 
заттың нақты лы саны айты лм аған, бұлардың 
бәрінде аталған санны ң шамасында, соған жа- 
қы н деген ұғым бар. Бұдан ш ы ғаты н қоры ты н- 
ды болжалдық сан жасаушы морфема негіз сөздің 
мәнін өзгертіп тұр. М ұнда сөзжасамға негіз бол- 
ған есептік сандардың м ағы насы өзгеріссіз қал- 
ған ж оқ, сонды қтан да бұның сөзж асам ға жата- 
тын құбылыс екені күмэнсіз.
Тіліміздегі бұл морфеманың негізі сын есімнің 
-дай, -дей, -тай, -тей
жұрнағы деп танылады. Сын 
есімде бұл қосы м ш аны ң салыстыру м ағы насы н 
беретіні белгілі: 
таудай, үйдей, қақпақтай, темір-
дей
т.б. Ал болжалдық сан есімде оның салысты- 
ру м ағы насы нан ныш ан қалмаған. Осы м ағы на- 
лы қ ерекшеліктің өзі бұл көрсеткіштің тіліміздегі 
сан есімнің құрамында сөзжасам морфемасы бо- 
лып қалыптасқанын көрсетеді. Бұл қосымш а тек 
бір
сан есіміне ж алғанғанда ғана, өзінің сындық 
ерекшелігін сақтап, одан сын есім жасайды. 
Бірдей:
бірдей адамдар, кітап сөрелерінің биіктігі бірдей
т.б. Тағы бір ауытқу осы қосы м ш аны ң 
-лей
ва-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   479   480   481   482   483   484   485   486   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет