П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 5 .6 . Б О Л Ж А Л Д Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы
| БОЛЖАЛДЫҚ САНДАР СӨЗЖАСАМЫ
375 Топты қ сан есім ш ығыс септік жалғауы ар- қылы есептік сандардан талғамай жасалады, топ- ты қ сан жасалатын есептік сандарға не оны ң құрамына шек қойылмайды, тек -ер жұрнағы ар- қы лы топты қ сан жасалуда ғана ш ек бар. Ш ы- ғы с септіктің топты қ сан жасаудағы қызметі өнімді, мағынасы жағынан алғанда, шығыс септік мұнда өз мағы насы нан мүлдем айры лған, оңда қимылдың басталар нүктесін білдіру мағы насы мүлдем жоқ. Топтық санда ш ығы с септік өз ма- ғы насы нан айрылып, заттардың сан мөлшерін топтап көрсетеді, сондықтан оның синтаксистік қызметі де сақталмаған. Ш ы ғы с септіктегі сөз сөйлемде мекен пысықтауыш, кейде толықтауыш болса, топтық сан есімдер сын қимыл пысықтау- ышы болады. Мысалы: Қаладан келді, жаксыдан — шарапат. Олар он бес — жиырмадан келеді. Келтірілген мысалдарда/сдляддя - мекен пысық- тауыш, жаксыдан - толықтауыш, он бес-жиыр- мадан - сы н-қим ы л пысықтауыш. Топтық сан есімдер сөз түрлендіруші қосым- шалармен түрленбейді. 5 .6 . Б О Л Ж А Л Д Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы Объективті өмірде зат, құбылыс атаулының барлы қ уақытта саны, мөлшері ан ы қ бола бер- мейді, сөйлеушіге заттардың саны нақтылы бол- мағанда, оның шама, мөлшерін болжалдап қана айту тілде кең орын алады. Осымен байланысты тілде бол ж алд ы қ сан есім дер к а л ы п тас қ а н . Тіліміздегі болжалдық сан заттың, нәрсенің са- нын дәл, нақты білдірмейді, тек ш амам ен, бол- жалдап қана оның сан мөлшерін білдіреді. Мұнда болжалдық санның жасалуына негіз болған сан- ды қ ұғы м нақтылы өз м ағы насы н сақтай ал- майды, ёйткені заттың саны болжалдық санға негіз болып тұрған есептік саннан арты қ болуы да, кем болуы да мүмкін. М ысалы: Қүдасының аулына Үлжан отыз шакты кісімен келген (Әуе- зов). Б ұл екеуінің елі жақын, 30-40 шақырымдай ғана жерде (М ұқанов). Бір сиырдан бес-он литр сүт алғанша, жиырма-жиырма бес литр сүт алса, бір гектардан бес-он центнер астык алғанш а, жиырма-ж иырма бес центнер астық алса ішті жара м а? (Ғ.М ұстафин). Келтірілген мысалдарда отыз шақты кісі де- генде кісінің нақты саны отызға жетпеуі де, отыз- дан арты қ болуы да мүмкін. Сонда отыз шақты дегендегі отыз дәл өзінің сандық мәнінде тұрған жоқ. Сол сияқты оты з-қы ры қ дегенде де нақ- тылы сан 31, 32, 34, 37, 41 сияқты осы сандар- дың м аңы ндағы нақтылы бір сан екені сөзсіз. Бірақ оны сөйлеуші дәл білмейді. Сонды қтан о ты з-қы ры қ дегендегі сандар осы мөлшерде де- генді ғана білдіреді. Қалған мысалдардағы бес-он, ж иырма-жиырма бесдегендерде де дәл ж оғары - дағы жағдай. Сөйтіп, болжалдық сан есімдерде нақты сан мөлшер ұғымы жоқ, абстракты сан мөлшер ұғы- мы бар, бұл оны ң есептік саннан негізгі м ағы на айырмашылығы. Болжалдық сан есімдер тілімізде өте жиі қол- д а н ы л а д ы , о н ы ң ж асалу ж олы ж а ғ ы н а н да мүмкіндігі өте мол. Оларды екіге топтауға бола- ды, болж алдық сан есімдер синтетикалы қ және аналитикалық тәсіл арқылы жасалады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|