415
а) кесимлик маъносининг йиғиқ ифодаланиши:
Ёз. Борай. Ўқигин.
Ўқитувчиман. Шифокорсиз;
б) кесимлик маъносининг ёйиқ ифодаланиши:
Ёзмасайдингиз.
Ўқитувчидирман;
в) кесимлик маъносининг тафсилий ифодаланиши:
Ўқиса бўлади.
Ишчи эдим. Ёғса керак.
Қуйида бу ички категориянинг ҳар бирини алоҳида-алоҳида кўриб
ўтамиз.
1. Тасдиқ-инкор категорияси
(қисқ. ТИК) кесимдан англашилган
фикрнинг тасдиқ ёки инкорини ифодалайди.
ТИКнинг умумий маъноси
«тасдиқ, инкор маъносини ифодалаш билан гап кесимни шакллантиришда
иштирок этиш, унинг ҳол валентлигига таъсир қилиш».
Тасдиқ-инкор маъносини ифодалашда ноль шакл (тасдиқ),
-ма
бўлишсизлик шакли,
эмас, на
ёрдамчи,
йўқ
мустақил сўзи (инкор)
иштирок этади. Мисол:
Мажлис ярим кечагача
чўзилди
.
(О.Мух.)
Узоқдан Навоийнинг қораси кўрингунга қадар у амирнинг келишига
ишонмаган эди.
(Ойб.)
На
хотин,
на
фарзанд
кўрмаган
, кимсасиз бечора
бир йигит
. (
Уйғ.
)
Менинг
фарзандим йўқ, гулбоғим йўқ
.
(С.Нур.)
Бўлишли-бўлишсизлик категориясини ТИКдан фарқлаш лозим.
Бўлишли-бўлишсизлик феълга хос ва унинг нокесимлик шакли. Бунда
бўлишсизлик шакли бўлган
-ма
кўрсаткичининг ўрнини аниқ билиш
лозим. Бу шакл бошқа (масалан,
-ган
шакли сифатдош шакли сифатида
бошқа
парадигмадан,
кесимни
шакллантириши
билан
бошқа
парадигмадан жой олганлиги каби) грамматик шаклдек кўп вазифали
(полифункционал) . У
гап кесими таркибида кесимлик категориясининг
умумий грамматик маъносидаги «гап кесимини шакллантириш»
маъносини
хусусийлаштирганлиги
билан
бўлишли-бўлишсизлик
категориясидагидан бошқа бир қиррасини намоён қилади. Бу серқирра
моҳиятли, кўп функцияли
лисоний бирлик каби -
–ма
шакли ҳам бирдан
ортиқ парадигмадан ўрин олишини кўрсатади.
Достарыңызбен бөлісу: