§
1-ші жақ. We shall be given a letter (Бізге хат береді./Бізге хат
I
беріледі).
I
2-ші жақ. You will be given a letter (Сіздерге хат береді./
I Сіздерге хат беріледі).
I
3-ші жақ. He (she) will be given a letter (Оған хат береді./Оған
I хат беріледі).
I
Сұраулы сөйлем түрі
I
Жекеше түрі:
1 -ші жақ. Shall I be given a letter? (Маған хатты бере ме?/Маған
хат беріле ме?)
2-ші жак. Will you be given a letter? (Сізге хатты бере ме?/
Сізге хат беріле ме?)
3-ші жақ. Will he (she) will be given a letter? (Оған хатты бере
ме?/Оған хат беріледі ме?)
Көпше түрі:
1 -ші жак. Shall We be given a letter? (Бізге хатты бере ме?/Бізге
хат беріледі ме?)
2-ші жақ. Will you be given a letter? (Сіздерге хатты бере ме?/
Сіздерге хат беріле ме?)
3-ші жақ. Will he (she) will be given a letter? (Оған хатты бере
ме?/Оған хат беріледі ме?)
Болымсыз сөйлем түрі
Жекеше түрі:
1 -ші жак. I shall not given a letter (Маған хатты бермейді/Маған
хат берілмейді).
2-ші жақ. You will not given a letter (Сізге хатты бермейді/Сізге
хат берілмейді).
3-ші жақ. He (she) will not given a letter (Оған хатты бермейді/
Оған хат берілмейді).
It (the letter) will not be given (Хат бермейді/Хат берілмейді/).
Көпше түрі:
1 -ші жақ. We shall not given a letter (Бізге хатты бермейді/Бізге
хат берілмейді).
125
2-ші жақ. You will not given a letter (Сіздерге хатты бермейді/
Сіздерге хат берілмейді).
- Шё
3-ші жақ. They will not given a letter. (Оларға хатты бермейді/
Оларға хат берілмейді).
Нақ осы шақ түрі
Болымды сөйлем түрі
Жекеше түрі
1
1-ші жақ. I am being examined now (Менен емтихан алып
(алынып) жатыр).
2-ші жақ. You are being examined now (Сізден емтихан алып
(алынып) жатыр).
' ~
3-ші жақ. Не (she) is being examined now (Одан емтихан алып
(алынып) жатыр).
"
Көпше түрі:
$ # Я |
1-ші жақ. We are being examined now (Бізден емтихан алып
(алынып) жатыр).
2-ші жак. You are being examined now (Сіздерден емтихан
алып (алынып) жатыр).
Ч
3-ші жақ. They are being examined now (Олардан емтихан алып
(алынып) жатыр).
4 мзд
Сүраулы сөйлем түрі
Жекеше түрі:
1-ші жақ. Am I being examined now? (Менен емтихан алып
(алынып) жатыр ма?)
2-ші жак. Are you being examined now? (Сізден емтихан алып
(алынып) жатыр ма?)
3-ші жақ. Is he (she) being examined now? (Одан емтихан алып
(алынып) жатыр ма?)
Көпше түрі:
1 -ші жақ. Are we being examined now? (Бізден емтихан алып
(алынып) жатыр ма?)
2-ші жақ. Are you being examined now? (Сіздерден қазір
емтихан алып (алынып) жатыр ма?)
3-ші жак. Are they being examined now? (Олардан қазір емтихан
алып (алынып) жатыр ма?)
Ираш Аманқызы Баймұратова
126
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Болымсыз сөилем түрі
Жекеше түрі:
1 -щі жақ. I am not being examined now. (Менен емтихан алып
(алынып) жатқан жоқ).
2-ші жақ. You are not being examined now (Сізден емтихан
алып (алынып) жатқан жоқ).
3-ші жак. He (she) is not being examined now (Одан емтихан
алып (алынып) жатірн жоқ).
Көпше түрі:
\
1 -ші жақ. We are not being examined now (Бізден емтихан алып
(алынып) жатқан жоқ).
2-ші жақ. You are not being examined now (Сіздерден емтихан
алып (алынып) жатқан жоқ).
3 -ші жак. They are not being examined now (Олардан емтихан
алып (алынып) жатқан жоқ.)
Жедел өткен осы шаң түрі
Болымды сөйлем түрі
Жекеше түрі:
1-ші жақ. I have already been examined (Менен емтихан алып
(алынып) болды).
2-ші жак. You have already been examined (Сізден емтихан
алып (алынып) болды).
3-ші жақ. Не (she) has already been examined (Одан емтихан
алып (алынып) болды).
Көпше түрі:
1 -ші жақ. We have already been examined (Бізден емтихан алып
(алынып) болды).
2-ші жақ. You have already been examined (Сіздерден емтихан
алып (алынып) болды).
3-ші жақ. They have already been examined (Олардан емтихан
алып (алынып) болды).
Сұраулы сөйлем түрі
Жекеше түрі:
1 -ші жақ. Have I already been examined? (Бізден емтихан алып
(алынып) болды ма?)
127
Ираш Аманқызы Баймұратова
2-ші жақ. Have you already been examined? ( Сізден емтихан
алып (алынып) болды ма?)
I
3-ші жақ. Has he (she) already been examined? (Одан емтихан
алып (алынып) болды ма?)
jj
Копше турі:
і
1-ші жақ. Have we already been examined? (Бізден емтихан
алып (алынып) болды ма?)
2-ші жақ. Have you already been examined? (Сіздерден емтихан
алып (алынып) болды ма?)
3-ші жақ. Have they already been examined? (Олардан емтихан
алып (алынып) болды ма?)
^
Болымсыз сөйлем түрі
Жекеше түрі:
-щ
1-ші жақ. I have not already been examined (Менен емтихан
алып (алынып) болтан жоқ).
2-ші жақ. You have not already been examined (Сізден емтихан
алып (алынып) болтан жоқ).
3 -ші жақ. He (she) has not already been examined (Одан емтихан
алып (алынып) болтан жоқ).
Копше түрі:
1 -ші жақ. We have not already been examined (Бізден емтихан
алып (алынып) болтан жоқ).
2-ші жақ. You have not already been examined (Сіздерден
емтихан алып (алынып) болтан жоқ).
3-ші жақ. They have not already been examined (Олардан
емтихан алып (алынып) болтан жоқ).
Іс-қимылдың иесі
«Ьу»
шылауы аркылы беріледі немесе ка
жет болмаган жагдайда түсіп қалады. (Іс-қимылдың иесі
«Ъу»
шылауы аркылы берілсе, ягни белгілі болса қазақ тіліне негіз етіс
формасында аударылады).
The letter was written by my friend (Хатты менің досым
жазды).
Е с к е р т у . (Созылмалы келер шақ жэне жедел откен созылмалы
осы, откен, келер шақ ырықсыз етіс формасында келмейді).
Алдағы уақытта белгілі бір уақыт аралыгында өтетін іс-қимыл
созылмалы келер шақ немесе белгісіздік келер шақтың ырықсыз етіс
формасында беріледі.
128
Агылшын тілтің практикальщ грамматикасы
Не will be writing a letter when Martin comes (The letter will still be
Written when
Martin
com es)
(Мартин келгенде ол жазып жатады).
Өткенде, алдағы уақытта не қазіргі уақытта, белгілі бір уақыт бұрын
басталған және сөйлеп тұрған уақытқа жалғасып жүріп жатқан іс-әрекет
жедел өткен созылмалы осы, өткен жэне келер шактың ырықты етіс
формасында немесе бұрынғы жедел өткен осы шақ пен келер шақтың
ырыксыз етіс формасында айтылады.
He had been writing a letter for an hour when Martin came (The
letter had been written for an hour when Martin came) (Мартин
келген кезде оның хат жазып жатқанына бір сағат болтан).
Ырықсыз етістін қолданылуы
• Ырықсыз етіс жоғарыда айтып өткендей, іс-эрекеттің иесі
белгісіз болғанда немесе оның иесіне қарағанда істелген іс
маңыздырақ болғанда қолданылады.
My book
has been lost
(Менің кітабым жоғалып қалды).
The new grammar rule
must be explained
(Жаңа граммати-
калық ережені түсіндіру керек/Жаңа грамматикалық
ереже түсіндірілуі керек).
Everybody
is reguired
to follow the Law (Әрбір адамнан
заңды сақтау талап етіледі).
He was a three year old child when the war
was
begun
(Сотые басталганда ол үш жасар бала еді).
• Ырықсыз етіс жақсыз сөйлем арқылы берілетін мәліметті,
ақпаратты білдіреді.
It is stated that the Government will insrease the grants for
students (Үкімет студенттердің шэкірт ақысын көбейтеді
деп хабарлайды).
• Ырықсыз етіс көбінесе гылыми жэне техникалык салада
жазылган еңбектерде көптеп кездеседі. Белгілі бір стилистикалық
мақсатта гылыми, техникалық мәтіндер бірінші жақта (негіз
етісте) берілмейді.
Water was produced by mixing two parts of hydrogen and
one part of oxygen. (Cy сутегінің екі бөлшегі мен оттегінің
бір бөлшегін араластыру арқылы түзіледі).
I Ырықсыз етіс қауіп-қатерді, бірнәрседен зардап шеккен
(адамды) нэрсені, затгы білдіреді.
129
Ираш Аманқызы Баймұратова
Негіз етіс формасында:
The tornado blew the roof off Mr.Halwell’s house (Құйын
Халвелс мырзаның үйінің төбесін ұшырып кетті).
Ырықсыз етіс формасында:
The roof of Mr. Halwell’s house
was blown
off (Халвелс
мырзаның үйінің төбесін ұшырып кетті).
• Ырықсыз етіс іс-қимыл, эрекет иесінің кім екендігі сонша-
лықты маңызды болмағанда не қажеті жок болғанда қолданылады.
The school auditorium
was built
in 1912 (Мектептің оқу
бөлмесі 1912 жылы салынған).
The guilty
should be punished
instead o f the innocent
(Жазықсыздың орнына кінэлі жазалануы керек).
• Егер айтушы сол іс-әрекетке жауапты адамды не бір қолайсыз
жағдайға себепкер болтан адамның кім екенін атағысы келмесе,
ырықсыз етіс қолданылады. Сондай-ақ экімшілік, ресми түрде
қабылданган шешімдер де ырықсыз етіс түрінде беріледі.
The proposal to raise taxes was approved (Салықты
көбейту ұсынысын қолдады/Салықты кобейту ұсынысы
қолданды).
I
These results have been comfirmed in other scientists’
works (Бұл нэтижелер басқа ғалымдардың еңбектерінде
дэлелденді).
Many soldiers are injured in the battle (Шайқаста коп
жауынгерлер жараланды).
"s
The air is being polluted (Aya ластанып жатыр).
Ағылшын тіліндегі
ырықсыз етістің ерекшеліктері
Агылшын тілінде ырықсыз етістің томендегідей ерекшеліктері
бар:
• Ағылшын тілінде ырықсыз етіс көп қолданылады. Қазақ ті-
лінде сөйлем бастауышсыз не бастауыш түсіп қалып айтыла бе-
реді, ал агылшын тілінде бастауышсыз сөйлем болмайды, сон-
дықтан ырықсыз етіс формасындагы сөйлемде бастауыштың
орнына толықтауыш келеді.
I Агылшын тілінде ырықсыз етіс формасында қолданылатын
етістіктер де бар. Мұндай кұбылыстың негізгі себебін агылшын
130
I
в
т
к
I
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
құрылымымен түсінді
руге болады.
Ағьшшын тіліндегі зат есімнің (ілік септігінен басқа) септік
категориясының
тан да сөйлемнің толыктауышын көрсететін зат есімнің арнайы
грамматикалық формасы жоқ. Қазақ тілінде жалғаулықтар арқылы
берілетін грамматикалық көрсеткіштер ағылшын тілінде сөйлем
мүшелерінің орын тэртібі арқылы беріледі. Сондықтан да ағыл-
тұрады
We discussed this problem at the conference yestei
бұл мэселені кеше конференцияда талқыладық)
Бірақ та, жоғарыда атап кеткендеи, сойлемде іс істеуші
адамнан горі, істелген іс маңыздьфақ болған жағдайда негіз
етістің орнына ырықсыз етіс конструкциясы қолданылады.
(Бұл
конференцияда талқыланды)
•
Ағылшын тілінде сөйлем мүшелерінің орын тэртібі өзгер-
генде сөйлемнің мағынасы да өзгереді. Сондықтан бастауыш пен
толыктауыштың орын ауыстырғанда сойлемнің мағынасы өзгер-
мес үшін баяндауыш ырықсыз етіс формасына ауысады.
(I
read
a book. The book
was
read) (Мен кітап оқыдым).
(Кітап оқылды).
қолданылуының
конструкциясының
ты беруге болады. I
тіктен кейін екі (тура жэне жанама) толықгауыш тұрса, онда
сөйлемнен ырықсыз етіс формасында екі сөйлем жасауға бола,
He told us the news { The news
was
told us (Жаңалық бізге
айтылды).
i
We
were
told the news (Бізге жаңалы
айтылды).
мысалдағы
формасындағы сөйлемнің тура
Т¥Р-
V,
1
о.
offer, order, pay, promise, refuse
ырыксыз етіс конструкциясында кеңінен қолданылады.
131
Ираш Аманқызы Баймұратова
They
are tought
English at the university (Оларға уни-
верситетте ағылшын тілін үйретеді. /Оларға универ-
ситетте ағылшын тілі үйретіледі).
The girl
was shown
the way to the centre (Қызға орталыққа
баратын жолды көрсетті/Қызға орталыққа баратьш жол
көрсетілді).
-
The soldiers
were ordered
to stay in their place (Жауын-
герлерге орындарында қалу бұйырылды/Жауынгерлерге
орындарында қалуды бұйырды).
This Project
is granted
by government (Бұл жобаны үкімет
каржыландырады).
, .
4
(Ағылшын тілінде ырықсыз етіс формасындағы сөйлемде іс-
эрекеттің иесі аталса, мұндай сөйлемдер қазақ тіліне көбінесе
негіз етіс формасында аударылады).
Өзінен кейін тура толықтауышты талап етпейтін, яғни жанама
толыктауышпен келетін салт етістіктер де ырықсыз етіс конс-
трукциясында келеді. Мұндай етістіктер:
«account for, agree to,
upon, arrive at, (an agreement, a compromise, a conclusion, a deci
sion), call for, call on, comment on, count on, depend on, hear of,
insist on, interefere with, laugh at, listen to, look after, look at, look
down on, look up to, look upon, provide for, put up with, refer to, rely
on, run over, send for, speak about, o f to, talk about, over, to».
Бүл
жағдайда ырықты етіс конструкциясындағы жанама (шылаулы)
толықтауыш ырықсыз етіс конструкциясында бастауыш болады
да, шылау (предлог) етістіктен кейін тұрады.
The doctor
has already been sent fo r
(Дәрігерге адам
жіберілді).
Everybody
doesn’t like to be talked about
(Өзінің сыртынан
сөз қылғанды ешкім де ұнатпайды (Өзін сыртынан сөз
еткен ешкімге де ұнамайды).
The flowers must be looked after (Гүлдерді күту керек./
Гүлдер күтілуі керек).
The statement
was commented
on in detail (Мәлімдемеге
жан-жақты түсініктеме берілді).
The decision
was agreed
after a long discussion (Үзақ
талқылаудан соң шешім қабылданды (келісілді).
He
is not going to be laughed at
(Оған ешкім күлгелі
жатқан жоқ).
132
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Milk was run over (Сүт тасып кетті).
(«to sent for» етістігі адамға ғана қатысты қолданылады).
• Кейбір өзінен кейін тура толықтауышты талап етпейтін
«live, sleep» т.б. етістіктер жоғарыда аталған етістіктер сияқты
ырықсыз етіс конструкциясында келуі мүмкін. Бұл етістіктердің
бір ерекшелігі - ырықсыз етіс конструкциясындағы бастауыш
ырықты етіс формасында сөйлемнің пысықтауышы болады.
The bedroom hasn’t been slept in for a long time (Kon
уақытган бері жатақ болмеге ешкім ұйықтамайды).
The old house had been lived in for many years (Бұл ескі
үйде көптен бері тұрып келеді).
• Көптеген етістік пен зат есімнен тұратын фразеологиялық
тіркестер ырықсыз етіс конструкциясында келуі мүмкін. Бұған
«findfault with, lose sight of, make fun of, make use o f pay attention to,
put an end to, take care of, take (no) notice of»
т.б. тіркестер жатады.
This rule must be paid attention to (Бұл ережеге назар
аударылуы керек).
The little child was lost sight o f in the crouds of people (Kon
адамның арасында кішкентай балацан коз жазып қалды
(жоғалып кетті).
Health should be taken care o f (Денсаулықты күту керек/
Денсаулық күтілуі керек).
His advice must be made use of (Оның кеңесі пайдала-
нылу керек) (Оның кеңесін пайдалану керек).
The illegal products must be put an end to (Заңсыз тауар-
ларға тыйым салынуы керек).
This suggestion is taken notice o f (Бұл ұсынысты ескереді/
Бұл ұсыныс ескеріледі).
Е с к е р т у . Ырықсыз етіс формасындағы жалаң баяндауышты
дәнекерлеуші етістік пен негізгі етістіктің көсемше формасы тіркесі
түрінде
(«to be
+
Participle 11»)
келетін күрделі есімді баяндауышпен
шатастырып алмау керек. Өйткені бұл баяндауыштардың екеуі де
бірдей элементтерден тұрады. Бірақ та
«to be
+
Participle II»
тіркесі
жай баяндауыш ретінде іс-қимылды білдіреді, ал күрделі баяндауыш
болғанда заттың куйін білдіреді. Мұны төмендегі сөйлемдерде
салыстырып байкайык.
After the discussion the plan
has been changed
(Талкыланғаннан
133
прагм Аманқызы Баймұратова
кейін жоспар өзгертілді) (Жай баяндауыш іс-әрекетті білдіріп
1¥Р)-
д ■
Ч v ri ъф
They understood that the plan
was changed
(Олар жоспардың
өзгертілетінін түсінді) (Күрделі баяндауыш заттың күйін
білдіреді).
,
Сөйлемде шақ формаларының қолданылуы жоғарыда аталған
етістіктің конструьсцияларының
(«to be
+
Participle II»)
екі түрлі
мағынасына байланысты болады.
Етістіктің рай категориясы
Етістіктің рай категориясы етістіктің модальділігін, яғни айту-
шының сол іс-әрекетке ойын, пікірін, қатысьш білдіреді. Ағылшын
тілінде етістіктің формасы, мағынасы жағынан сан алуан болып
келетін грамматикалық категориясы — рай категориясы.
Ағылшын тілінде тиянақты етістіктердің үш рай түрі бар:
ашық рай, бұйрык рай, қалау рай. Тиянақсыз етістіктердің рай
категориясы болмайды.
Ашық рай
Ашық рай іс-әрекетгі ақиқат шындық ретінде немесе пгын-
дыққа (жақын) қатысты (бұйрықты рай) білдіреді. Етістік форма-
сының ашьщ райы түрі бір нэрсе жайлы хабарлай айтылған сойлем
де келеді. Мұндай сойлемдерде айтушының негізгі мақсаты бір
нәрсе жайлы хабарлау, мағлұмат беру болғандықган, яғни қосым-
ша модальдық мағынасы солғын, шектеулі болады. Сондықтан да
шақ формаларының мағынасы ашық райда анык корінеді.
Water boils at 100 С (Су 100 градуста қайнайды).
It often rains in spring. (Көктемде жиі жаңбыр жауады).
If they help us we shall finish the work (Егер олар
көмектессе, біз жұмысымызды бітіреміз).
He often receives letters from his friends (Ол достарынан
жиі хат алады).
She is an experienced engineer (Ол - тәжірибелі инженер).
Е с к е р т у . Шартты бағыныңқылы сойлемде келер шақ келмейді,
оның орнына осы шақтың формалары колданылады.
134
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Морфологиялык структурасы жағынан етістіктің барлық категория-
сын алып Караганда, ашык рай ең кең қолданылатын рай категориясы
болып табылады.
Бұйрық рай
Бұйрыкрай іс-әрекеттің, қимылдың бұйрық, өтініш мағынасын
білдіреді. Етістік райларының ішіндегі морфологиялық құрылы-
мы жағынан ең қарапайым түрі бұйрык рай болып саналады. Бұл
рай тікелей айтушының мүддесін білдіреді.
Ағылшын тілінде бұйрықты сөйлемнің қай жаққа қаратылып
айтылуына қарай жасалу жолы да эртүрлі болады. Бұйрық рай-
дың болымды жэне болымсыз түрі бар. Бұйрықты сөйлемде етіс-
тік сөйлемнің басында (бірінші) тұрады. Бастауыш мұндай сөй-
лемде көбінесе айтылмайды.
• Екінші жақта бұйрық райдың болымды түрі
«to»
шылауын-
сыз келген етістіктің негізгі түбірі арқылы жасалады.
Send him a letter (Оған хат жібер).
Come in, please (Кіріңіз).
Ask him it (Мұны одан сұра).
Бұйрық райдын болымсыз түрі
«do»
көмекші етістігі мен бо-
лымсыздықты білдіретін
«not»
сөзі жэне түбір формасында кел
ген негізгі етістіктен жасалады. (Көмекші етістік лексикалық ма-
ғынасын жоғалтқандыктан аударылмайды. Ауызекі тілде ережеге
сэйкес көмекші етістіктің болымсыз формасының қысқарған түрі
«don Ь>
формасы колданылады)
Don’t talk (Сөйлемендер).
Don’t make any noise (Шуламаңдар).
Don’t worry about it, please (Бұл жөнінде қобалжымаңыз).
Please, do not write words (Сөздерді жазбаңыздар).
Don’t go out (Далаға шықпа).
• Агылшын тілінде бірінші, үшінші жакта айтылған оұйрык
не өтініш
«let»
сөзінен кейін атау септігіндегі зат есім не табыс
септігіндегі жіктеу есімдігінің келуі арқылы жасалады.
Let me see (Мен көрейінші).
Let us (let’s) do this work together (Бұл жұмысты бәріміз
бірге орындайык).
Let her read the text (Ол мәтінді оқысын).
135
Ираш Аманқызы Баймұратова
далаға
көмектессін(ші)
Е с к е р т у . Үшінші жақта бұйрық райдың болымсыз түрінің ор
нына
«must»
модаль етістігі келеді.
'•
They must take care of their health (Олар денсаулығын сақтауы
керек).
Сондай-ақ (бұйрыкты сөйлемде) бұйрықты мағынаны күшейте түсу
үшін колданылатын эмфатикалық форма сөйлемнің басына
«do»
етісті-
гін қою арқылы жасалады.
Do let’s discuss the problem together (Мәселені бәріміз бірге
шешейікші).
-£•
Do let’s clear up everything (Бэрін анықтап алайықшы/Бэрінің
басын ашып алайықшы).
Қалау рай
Қалау рай нақты іске асатын іс-әрекетті емес, сол іс-әрекеттің
іске асуына айтушының қатысын, яғни болжамын, қалауын, тіле-
гін білдіреді.
,
Ағылшын тілінде қалау райдың іске аспайтын іс-әрекетті
білдіретін грамматикалық формасының синтетикалық жэне ана-
литикалық екі формасы бар. Қалау райдың синтетикалық фор-
масының екі түрі - осы шақ формасындағы қалау рай
(«be, do,
have, write, read»
т.б. етістіктері) жэне қалау райдың өткен шақ
формасындағы түрі
(«were, had, did, worked»
т.б. етістіктері) бар.
Қалау райдың бұл түрі казіргі ағьшшын тілінде қолданылмайды.
Ол конерген форма ретінде тек поэзия, прозаларда, ресми
құжаттарда, тұрақты соз тіркестерінде кездеседі.
Қалау райдың өткен шақ формасы өзінің бастапқы мағына-
сын жоғалтқан жэне оның формалары осы шаққа, келер шаққа қа-
тысты іске аспайтын іс-әрекетті білдіреді. Сойлеп тұрған уақыт-
тан бұрын болған, іске аспаған іс-әрекет қалау райдың жедел
откен осы шақ формасы арқылы беріледі яғни ашық райдың
жедел откен осы шақ формасымен омонимдес болады.
I wish it
were
summer now (Қазір жаз болса ғой)/Қазір
жаз болмағаны қандай окінішті).
I wish it had been summer (yesterday) (Кеше жаз болма-
ғаны кандай өкінішті (еді) (Кеше жаз болғанда ғой).
136
Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
Егер қалау рай осы шаққа, откен шаққа қатысты іс-эрекетті
білдірсе, барлық жақта
«to be»
етістігінің
«were»
формасы келеді.
Қалау райдың анапитикальщ түрі.
Егер іс-эрекет осы шаққа
не келер шакқа қатьісты болса, қалау райдың формасы өткендегі
келер шақ (Future in the Past) формасына сәйкес келеді. 1 -ші жак
«should (would)»
етістігі мен негізгі (түбір) етістіктің 1-ші фор
масы арқылы жасалады.
If you worked hard you
would know
English well (Егер
агылшын тілінен коп еңбек етсең, оны жақсы білер едің).
If it were summer we
would go
to the mountains (Егер жаз
болганда біз тауга барар едік).
If he asked for I
should help
him (Ол өтінсе, мен көмектесер
едім).
Екінші, үшінші жақ түрлері
«would»
көмекші етістігі мен
негізгі түбір етістіктің
«to»
шылауынсыз келген формасы арқылы
жасалады.
If he asked for you
would
help (Ол өтінсе, сіз көмектесер
едіңіз).
If he asked for Asan
would
help (Ол өтінсе, Асан
көмектесер еді).
Қазіргі агылшын тілінде
«should»
етістігінің орнына
«would»
етістігін қолдану жагдайлары көптеп кездеседі жэне ол айтушы-
ның тілегін білдіреді.
You
would
help Asan (Сіз Асанга көмектесер едіңіз).
Жай сойлемде қалау райдын 1-ші түрі іске аспайтын іс-әре-
кетті білдіреді, ягни айтушынын ойын, тілегін, қалауын өткен,
осы, келер шакта (белгілі бір жагдайга, шартка байланысты іске
асуы мүмкін болатын іс-әрекетті) білдіреді.
Е с к е р т у . Қалау райдың 1 -ші түрі шартты бағыныңқылы құрма-
лас сөйлемдерде іске аспайтын шартты білдіреді.
Қалау райдың 2-ші түрі. Егер іс-эрекет өткен шакка қатысты болса,
онда калау рай жедел өткен шак формасында келеді, яғни «should
(would)» етістіктерінен кейін келетін негізгі етістік жедел өткен осы шақ
формасында тұрады. Қалау райдың бұл формасы откен шаққа катысты
болады да, іске аспайтын іс-әрекетті бшдіреді.
If you had worked hard at English at school you would have
137
Ираш Аманқызы Баймүратова
^ —
штшштшшшшштштшшшттшятшшшттшштшшшшшшшттттт^тттшшшштттш^тт^тшшшттяш^шяштштшшшттштттттшш^штштшятшшш^ятшяшяттшвятттштттшшшятяшшттттштшшяя^ттт^ттш^шттшяттшяттшшштштшштяяшш
spoken
English well (Егер сіз мектепте ағылшын тілінен көп
жұмыс
істегенде, ағылшын тілін жақсы сөйлейтін едіңіз).
Қалау райдың уақытка қатысты шақ формасы жоқ. Қалау
райда келетін шақ формалары іс-әрекеттің мезгілін тек сол сөйлеп
тұрган уақытқа қатысты білдіреді.
Е с к е р т у . Шақтардың қиылысуы калау рай формасында берілген
төлеу сөзге қатысты қолданылмайды.
1. Alim said that she
would help
him if he asked her (Әлім егер ол
өтінсе, өзінің көмектесетінін айтты).
Бұл сөйлемде калау рай іске аспайтын іс-эрекеттің сөйлеп тщрған
уакыттан кейінгі мезгілге қатысты екенін білдіріп тұр).
2. Alim said that she
would have helped
him if he had asked her
(Әлім егер ол өтінгенде, өзінің көмектесетіндігін айтты).
Бұл жерде калау рай іске аспаған іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уакыт
тан бұрын болғанын білдіріп тңэ. Демек, калау райдың формалары төл
сөзде де, төлеу сөзде де бірдей қолданыла береді.
Етістікгің томендегідей қалау рай формасы бар:
•
Шартты бағыныңқылы (іске аспайтын шарт) құрмалас са-
лалас сойлем кұрамында, құрмалас сабақгас сөйлемнің басыңқы
сойлемі қалау райдың I түрінде, ал шартты бағыныңқылы сөйлем
қалау райдың екінші түрінде болады.
If we had had more time, we should have considered all the
suggestions (Егер біздің уақытымыз көбірек болганда,
біз барлық ұсыныстарды қарап көретін едік).
I Модаль етістігі арқылы жасалган қалау рай формасы.
Агылшын тілінде калау рай формаларында
«could, might»
модаль етістіктері келеді. Егер сойлем откен шакка қатысты бол
са, модаль етістігінен кейін негізгі етістік жедел откен осы шақ
формасында келеді.
«Could, might»
модаль етістіктері басыңқы
сойлемде де келе береді.
I
could do
it today, if I had any free time (Егер уақытым
болса, мен мұны бүгін істер едім).
I
could
have done it yesterday, if I had known that the
matter was agreed (Егер мәселенің келісілгенін білгенде,
мен мұны кеше орындаган болар едім).
138
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
Е с ке р т у . Шартты бағыныңқылы құрмалас сөйлемде басыңқы,
бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштары эртүрлі шаққа катысты болуы
мүмкін. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақта, басыңқы
сөйлемнін баяндауышы осы шаққа не келер шақка қатысты немесе
керісінше, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы осы шаққа катысты,
басыңқы сөйлем өткен шаққа қатысты болуы мүмкін.
If the railway station were neerer, we
should have got
there long
ago (Егер темір жол бекеті жақынырақ болғанда, біз онда көп
уақыт бұрын барған болар едік).
Шартты бағыныңқылы сөйлем мен қалау рай формасындағы баян-
дауыш жалғаулыксыз да (түсіп қалып) байланысуы мүмкін.
Had he had free time, he
would have attended
the lectures (Егер
оның бос уакыты болғанда гой, ол лекцияга қатысатын еді).
Were he in Astana he
would take part
in the discussion (Егер ол
Астанада болса ғой, талқылауга қатысар еді).
Етістіктің тиянақсыз формаларының (заттанган етістіктердің)
рай категориясы болмайды.
Достарыңызбен бөлісу: |