модаль етістігі
«Сап»
модаль есімдігі мынадай мағыналарды білдіреді:
«Сап»
модаль етістігі адамның физикалық жэне ақыл-ой
қабілетін білдіреді. Бұл мағынада
«сап»
модаль етістігі сөйлемнің
барлық типтерінде белгісіздік осы шақ формасындағы негізгі
етістікпен тіркесіп келеді.
Can
you speak English well? (Сіз ағылшынша жақсы
сөйлей аласыз ба?)
Could
anybody answer the question? (Мына сұраққа біреу
жауап бере ала ма?)
Little child
can
walk (Кішкентай бала жүре алады).
I
can’t
come at 5 o’clock (Мен сағат бесте келе алмай-
мын).
tv 1 f:|
He
couldn’t
come yesterday (Ол кеше келе алмады).
Can
you do sums well? (Сіз есепті жақсы шығара аласыз
ба?)
I Щ й .
|
«Сап»
модаль етістігінің эквиваленті
«to be (un) able»
жэне
негізгі етістіктің тұйық түрі (инфинитив) сөз тіркесі адамның фи-
зикалық қабілетін, эсіресе өткен шаққа жэне келер шаққа қатыс-
ты оілдіреді.
They will be able to speak English well next year (Олар
келесі жылы ағылшын тілін жақсы сөйлей алатын болады).
Ann was unable even to get up, as she had a high temperature
(Ыстығы жоғары болғандықтан, Аня тіпті орнынан да
тұра алмады).
We were able to finish our experiments (Біз тәжірибені
бітіре алдық).
Белгілі бір жағдайға байланысты мүмкіндікті білдіреді. Мұн-
дай мағынасында
«сап»
етістігі тұйық етістіктің осы шақ форма
сында келеді.
іЩ
І
-
You
can use
any dictionary which are on the table (Сіз
152
Агылгиын тілініц
практиксиық грамматикасы
үстелдщ үстіндеп сөздіктердщ кез келгенін алуыңызға
болады).
Can
you
bring
me back the book given you yesterday? (Сіз
маған кеше берген кітапты экеп бере аласыз ба?)
They
could learn
English at our language club (Оларға
біздің тіл үйрететін клубта ағьшшын тілін үйренуіне
болады).
Бұл мағынаны
«to be able to»
тіркесі білдіреді жэне откен шак,
келер шакка катысты кол даны лады.
She
was able to attend
English club at her university last
year (Ол былтыр университеттегі тіл үйрететін клубка
бара алды).
She
will be able to attend
English club at her university
next year (Ол келер жылы университеттегі тіл үйрететін
клубқа бара алады).
Егер іс-әрекет белгілі бір шартка байланысты болса, қалау
райдың
«could»
модаль етістігі мен осы шак формасындағы
негізгі етістіктің тіркесі осы шакка жэне келер шаққа катысты
қолданылады.
Could
you
stay
with us till Monday? (Бізбен бірге
дүйсенбіге дейін бола аласыз ба?)
You
could stay
with us if you want (Егер қаласаңыз,
дүйсенбіге дейін бізбен болуыңызға болады).
Қалау райдың
«could»
етістігі мен жедел откен шак формасы
мынадай жағдайда өткен уақытқа қатысты мүмкіндікті білдіреді:
а) қалау рай өткенде іске аспаған іс-әрекетті білдіргенде қол-
данылады:
She could have informed us about it (Оның бізге бүл жайлы
хабарлауына болатын еді гой).
Не could have stayed with you, if you had asked (Егер сіз
өтінгенде, ол сізбен қалатын еді гой),
ә) айтушы іс-әрекеттің жүзеге асқанын не жүзеге аспаганын
білмеген жагдайда қолданылады.
What firm could have loaned Guerrero the price of a round-
trip excursion to Rome? (Қалайша қандай фирма Герьерага
Римге барып қайтатын сапардың ақшасын бере алды?)
The Gold Argosy could have given him the money for it
(«Алтын кеме» эуе жолы бұған ақша бере алатын еді).
б)
күдікті, күмэнді, мүмкіншілік жоқтығын білдіреді. Мұндай
мағыналарды білдіргенде
«can/could»
модаль етістігі сұраулы
жэне болымсыз сөйлемде келеді.
Could he
have managed to pay forty-seven dollars cash? (Ол
қырық жеті доллар нақты ақшаны қалай төлей алған?) -
No, he couldn’t (Жоқ, мүмкін емес).
Who
could
board an overseas flight penniless? (Кім
қалтасында бір тиыны жоқ мұхиттың арғы жағына сапар
шеге алады?) - Nobody could (Ешкім де).
(Қалау райдың
«could»
формасы өте қатты күдікті білдіреді.)
Уақытқа қатысты
«can/could»
етістігі негізгі етістіктің тұйық
түрінің эртүрлі формасымен келеді. Яғни, егер осы шаққа қатыс-
ты болса, онда етістіктің белгісіздік осы шак формасы созылма
лы шақ формасы жоқ етістіктермен келеді. Ал созылмалы шақ
формасы бар етістіктер созылмалы инфинитив (созылмалы осы
шақтың тұйық, жаққа жіктелмеген түрі) формасында келеді.
Can/could
she be acting that way herself? (Ол өзін солай
ұстай ма?)
•
■&
She
can’t/couldn’t
be acting that way herself (Оның өзін
олай ұстауы мүмкін емес).
«Сап/could»
етістігі мен негізгі етістіктің жедел өткен шақ
формасы өткенде, бұрын болған іс-әрекетті білдіреді.
Can
she have done such a thing? (Ол мұндай істі істей ала ма?)
She
can’t
have done such a thing (Оның мұндай істі істеуі
мүмкін емес).
Қалау райда келетін
«could»
етістігі де осы мағынаны
Ираш Аманцызы Баймұратова
оілдіреді.
Who translated the text? (Мэтінді кім аударды?)
Perhaps Asem’s brother (Әсемнің ағасы шығар).
He
can ’t/couldn’t
have translated the text so well by himself.
(Жоқ, ол өзі мэтінді мұнша жақсы аудара алмайды).
His English isn’t perfect (Ол ағылшын тілін жетік
білмейді).
: - - :
>•' v •-
«Can (can’t)»
немесе
«could (couldn’t)»
етістіктерінің екеуі
де осы шаққа қатысты айтылған тұжырымды білдіреді. Бірақ та
тұжырым өткен шаққа қатысты болса немесе аталған іс-эрекет
154
Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
казіргі уакытпен байланысты болмаса, тек қана
«could (couldn’t)»
етістігі қолданылады.
Almas’wife stayed at home with her little child (Алмастың
әйелі өзінің кішкентай ұлымен үйде болды).
Could she have left little child alone then? (Ол кішкентай
баланы ол кезде жалғыз қалдырып кете алды ма?)
Suddenly he realized that his attache case wasn’t in the place
(Ол кенеттен қол сөмкесінің орнында жоқ екенін білді).
Could anybody have taken it by mistake? (Біреу шатасты-
рып алып кетті ме екен?)
Askar was at home every day (Асқар күнде үйінде жүрді).
Could he have retired? Ол зейнеткерлікке шықты ма екен?)
No, he couldn’t have retired (Жоқ, оның зейнеткерлікке
шығуы мүмкін емес).
He couldn’t have been more than fifty five (Оның жасы коп
болса елу бестен аскан жок).
Өтінішті, рұксатты, тыйым салуды білдіреді. Сойлемнің бар-
лык түрлерінде
«can/could»
етістігінен кейін негізгі етістік осы
шак формасында (инфинитив) келеді.
Can I have your pen for a minute? (Сіздің каламыңызды бір
минутка ала тұрсам бола ма?)—Yes, you can. (Please do. «No
you can’t») (Ия, болады) (Эрине, болады. Жок, болмайды).
You can take my реп (Менің каламымды алуыңызға болады).
«Сап»
етістігі рұқсат сұрағанда ауыз-екі тілде
«тау»
етістігі-
нің орнына қолданылады.
«Сап I?, could I?»
формаларының екеуі де өтінішп білдіреді.
«Could»
етістігі өте сыпайы өтінішті білдіреді.
Can you/could you
show me the way to the centre? (Сіз
орталыкка баратын жолды көрсетіп жібересіз бе?)
«Couldуои?»
формасы өте сыпайы өтінішті білдіретін
«would
you?»
формасының баламасы ретінде де келеді.
Could
you
help
me? (Маған көмектесіп жібересіз бе?)
Could
you
tell
me the time departure o f train 12? (Сіз маған
он екінші пойыздың жүретін уакытын айтып жібересіз
бе?)
«Сап/could»
етістігі барлык жакта хабарлы сойлемде рұқсат-
ты білдіреді.
155
Ирчш Аманқызы Баймүратова
You
can come
and
see
our new flat (Сіз келіп, біздщ жаңа
пәтерімізді көруіңізге болады).
щ
My friend said we
could come
and
see
his new flat (Менің
досым
біздің келіп, озінің жаңа пэтерін коруімізге
болатындығын айтты).
«Can ’t/couldn һ>
етістігі тыйым салуды білдіреді.
We are having classes. You
can't
go out (=1 don’t allow you.
You are not allowed) (Бізде сабақ болып жатыр. Сізге
далаға шығуға болмайды).
I
They
couldn’t use
dictionary at the lesson. (= weren’t al
lowed) (Оларға сабақ үстінде создікті пайдалануға
болмайды).
Е с к е р т у . Іс-әрекетгі орындауға рұқсат берілсе жэне жүзеге
асырылса онда модаль етістіктің
(«can/could»)
орнына
«was (were) al
lowed»
тіркесін колданған дұрыс.
Children
were allowed
to swim an hour (Балаларға бір сағат
шомылуға рұксач етілді).
«Мау»
модаль етістігі
«Мау»
модаль етістігі мынадай мағыналарды білдіру үшін
қолданылады:
•
Белгілі бір жағдайға байланысты мүмкіндікті білдіреді.
Бұл мағынада хабарлы (болымды) сөйлемдерде негізгі етістіктің
осы шақ формасымен (инфинитив - етістіктің тұйық түрі)
«may
(might)»
етістігі келеді.
From the university you
may get
to my place by any bus
(Университеттен менің үйіме дейін кез келген автобуспен
келуіңе болады).
But you cannot get by underground station (Бірак метромен
келе алмайсыз).
«Мау»
етістігі болымсыз сөйлемдерде күмэнді (күдікті),
мүмкіндікті оілдіру үшін қолданылады.
It may or
may not
rain tomorrow (Ертең жаңбыр жаууы да,
жаумауы да мүмкін).
The matter
may not
be so difficult as they imagine (Бұл
мэселе олар ойлағандай сонша қиын болмауы мүмкін).
156
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Қалку райдың
«might»
етістігі мен жедел өткен шақ формасын-
дағы негізгі етістіктің келуі белгілі бір жағдайларға байланысты
іс-эрекеттің жүзеге аспағанын білдіреді.
Damir
might have failed
his exam if he hadn’t worked much
(Көп еңбек етпегенде, Дамир емтиханнан құлап қалатын
еді).
\
•
Күмэнді болжамды білдіреді. Бұл мағынада болымды жэне
болымсыз сөйлемдерде негізгі етістікгің жаққа жіктелмеген тү-
рінін (инфинитив) барлық шақ формасында кездеседі. Бұл
«per
haps, may be»
сөздердің баламасы.
«may/might»
етістігі мен негізгі
еістіктің осы шақ немесе созылмалы шақ формасы осы шақ
пен келер шаққа катысты іс-әрекеттің іске асуына айтушының
күмэнш оідщреді.
It
will
rain tomorrow (Ертең жаңбыр жауады).
It
might
still
rain
(Әлі жаңбыр жаууы мүмкін).
The little boy
may/might not know
how to get home
(Кішкентай бала үйіне қалай баратынын білмейтін де
шығар).
He
may/might be loosing the
way (Ол адасып жүрген шығар).
Бірақ та өткен шакка қатысты іс-әрекетті білдіргенде, тек
қана
«might»
етістігі келеді. Мына сөйлемдерді салыстырып
қарастырсақ:
My father said, «I
may/might
get my salary today» (Менің
әкем айтты: «Мен б үгін жалақымды ал атын шығармын»).
My father said that he
might
get his salary that day (Менің
әкем сол күні жалакысын алатын шығармын деген).
«May (might)»
етістігі болжау мағынасын білдіргенде сұраулы
сөйлем түрінде келмейді. Оның орнына эдетте өткен
«do you
think?»
немесе
«Is he likely?»
тіркестері келеді.
Is she likely
to finish her translation by herself? (Ол
аударманы өзі бітіре алатын сияқгы ма?)
Do you think he
will
tell us the truth? (Ол бізге шындықты
айтады деп ойлайсыз ба?)
«May(might)»
етістігі мен негізгі етістік жакка жіктелмеген
жедел өткен шак, жедел өткен созылмалы шақ формасы өткен
уақытка қатысты іс-әрекетгі көз алдына елестеткенде колданы
лады.
157
Ираш Аманқызы Баймұратова
They
may/ might have finished
their classes (Олардын
сабағы аяқталған шығар).
щ
He
may/might have been visiting
his friends (Ол достарына
барып жүрген шығар).
I think he
may/might have been
ill (Мен ол ауырып қалған
шығар деп ойлаймын).
j |
«Might»
етістігі негізгі етістік өткен шақ формасында болғанда
келеді.
•"
Щ
We thought our team
might have won
the game (Біз озіміздің
командамыз ойында жеңетін шығар деп ойлағанбыз).
Іс-әрекеттің жүзеге аспағанына ешбір күдік жоқ жағдайда тек
«might»
етістігі қолданылады.
You have passed all your exams after all (Енді ғана
емтихандарыңды тапсырып болдың-ау).
You
shouldn’t have wasted
your time (Уақытыңды босқа
откізбеуің керек еді).
You
might have failed
the exams (Емтиханнан құлап
қалуың мүмкін еді).
Егер болған жагдайды (іс-эрекетті) озгерте алмайтын не
тексере алмайтын жағдайда да
«тау»
етістігі емес, тек
«might»
етістігі келеді.
- t
The boy
should have taken
the medicine (Балаға дәрі ішуі
керек еді).
Не
might have been
better (Сонда жағдайы жақсаратын
еді).
• • /
и
If he had followed the doctor’s advice, he
might have recov
ered
earlier (Дәрігердің кеңесін тыңдағавда, элдекашан
жазьшыпкететінеді).
•
Өтінішті, рүқсатты білдіреді. Бүл мағынада жұмсалғанда
болымды, сүраулы сойлемдерде « тау » етістігі келеді.
«Мау I»
сүрағына болымсыз жауап бергенде, әдетте
«can’t»
формасы
келеді, ойткені
«may not»
формасы ресми тілде келмейді. Ресми
рұқсатты білдіргенде
«тау»
етістігі қолданылады, ал бейресми
түрінде
«сап»
етістігі келеді).
May
I open the window? (Терезені ашуга бола ма?)
- Yes, you
may
(No, you
can’t)
(Ия, болады) (Жоқ,
болмайды).
158
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
You
may/ can open
the window (Сізге терезені ашуға
оклады).
Pupils
may not go
out in late hours (Оқушыларға кешкі
мезгілде далаға шығуға болмайды).
Біреуден оте сыпайы түрде рұқсат сұрағанда
«Мау I»
форма-
сының орнына
«Might I»
формасы қолданылады.
May/might
I
speak
to Asyl? (Асылмен сойлесуге бола ма?)
• Айтушы хабарлы (болымды) сойлемдерде жай отініш сура-
ганда немесе қарсылыкты білдіргенде,
«might»
етістігі қалау рай
формасында келеді.
You might attend all the lectures in History (Сіздің тарихтан
барлық лекцияға қатысуыңызға болар еді).
«Might»
етістігінен кейін негізгі етістік жедел откен шақ
формасында (Perfect Infinitive) келгенде, өткенде болуға тиіс,
жүзеге аспаған іс-әрекетке айтушының ренішін білдіреді.
You might have waited for us a little (Бізді шамалы уақыт
күте түрғаныңызда (түруыңызға) болатын еді ғой).
•
«May (might) as well»
тіркесі.
(а)
«I may as well»
жэне тұйық етістік тіркесі біреудің ынта-
сын, мүддесін эсерлі және жағымды жеткізудің бір жолы болып
табылады.
I
may as well
buy it for myself (Мен мұны өзіме сатып
алганым дұрыс шығар).
Сонымен катар бұл форма екінші, үшінші жақта айтылганда да
іс-эрекет етуге ақыл-кенес беру, ұсыныс жасау үшін қолданылады.
You
may as well
send him a letter (Сіздің оган хат
салганыңыз дұрыс /жөн).
Сондай-ақ осы мағынаны бідціргенде
«тау»
етістігінің орны
на
«might»
етістігі де келе береді.
I
might as well have
a rest (Менің демалганым дұрыс болар).
э)
«Might ju st as well as»
тіркесі айтушыны бір іс-эрекеттің
орнына онын баламасы ретінде екінші іс-әрекетті орындауға
кеңес бергенде қолданылады.
I’ll buy this blue dress (Мен мына кок түсті көйлекті
аламын).
You
might as well choose
more bright colour to match with
your handbag (Сен одан да өзіңнің кол сөмкеңе сәйкес
159
Ираш Аманқызы Баймұратова
келетін ана ашықтау түсін алғаның дұрыс).
He
might ju st as well finish
his study (Одан да оған,
алдымен, оқуын бітіріп алғаны дұрыс қой).
That is too far different thing (Ал бұл мүлде баска мэселе).
You
might ju st as well clear up
with the first one (Сіздің,
алдымен, біріншісін дұрыстап түсініп алғаныңыз дұрыс).
«Can
,
may»
модаль етістіктерінің
білдіретін мағыналарын салыстыру
I.
Бұл модаль етістіктердің екеуі де белгілі бір жағдайға байла-
нысты іс-әрекеттің жүзеге асу мүмкіндігін білдіреді. Дегенмен
бүл мағынада жұмсалғанда олардың төмендегідей ерекшелікте-
ріне байланысты бір-бірінің орнына алмасып қолданылмайды.
I
«Сап»
модаль етістігі анық іске асатын мүмкіндікті білдірсе,
«тау»
етістігі шектеулікті, аз мүмкіндікті білдіреді.
You may support him when he is in difficult situation, but
you cannot support him the whole life (Сіз оған қиын
жағдайда қол ^шын бере аласыз, ал бірақ сіз оған өмір
бойы қолдау корсете алмайсыз ғой).
The child may eat several pieces o f candies, but he cannot eat
the whole box o f it (Бала бірнеше түйір тэтті жеуі мүмкін,
ал бірақ бір қорап кәмпитті түгел жеуі мүмкін емес).
•
Бұл мағынада (мүмкіндікті білдіретін мағынада)
«тау»
етіс-
тігі хабарлы сөйлемде көбірек колданылады, ал
«сап»
етістігі
сөйлемнің барлық түрінде келеді.
%
You
may (can) take
one o f the books (Сізге мына
кітаптардың біреуін алуға болады).
Бірақ та болымсыз сөйлемде
«тау»
етістігі қолданылмайды,
оның орнына
«сап»
етістігі келеді:
You
can’t
take all o f the books (Сіз мына кітаптардың
бэрін ала алмайсыз).
I
may as well
buy it for myself (Мен мұны өзіме сатып
алғаным дұрыс шығар).
Шақтың түріне қарай да олардың бір-бірінен айырмашылығы
бар.
«Мау»
етістігі осы шаққа, келер шаққа қатысты колданылады.
«Сап/could»
етістігі осы шақ, келер шақпен қатар, өткен шакка да
қатысты колданылады.
160
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
You may (can) buy tickets at any booking offices (Сіз кез
келген кассадан билет сатып ала аласыз).
You may (can) book tickets at a booking office tomorrow
(Сіз ертең кассадан билет ала аласыз).
I
could buy
tickets at a booking office near my house yesterday
(Мен кеше үйдің жанындагы кассадан билет ала алдым).
II. Бұл етістіктердің екеуі де рұқсат ету мағынасын білдіреді.
Олардын екеуінің арасындағы айырмашылық мағынасына кара-
ганда стиліне көбірек катысты:
«тау»
етістігі ресми тілде көбі-
рек келеді, ал
«сап»
етістігі ауызекі сойлеу тілінде коптеп кезде-
седі. Бұган коса
«тау»
етістігі болымсыз сойлемде тыйым салу
мағынасында көп қолданылмайды.
Can
I
put
my luggage here? (Маган жүгімді мына жерге
коюга бола ма?)
Yes, you
can.
No, you
can’t
(Ия, болады) (Жоқ, болмайды).
May
I
take back
the books next week? (Кітаптарды келесі
аптада қайта алуга бола ма?)
Yes, you
can.
No,_yow
can
| (Ия, болады) (Жоқ, болмайды).
III. Болжам магынасында да, күдіктің эртүрлі деңгейін білдір-
генде де бұл етістіктердің арасында айырмашылык бар. Мысалы
мына екі сөйлемді салыстырып қарайтын болсақ, олардың ара-
сындагы айырмашылықты анық байқаймыз:
He
may take
the book (Оның кітапты алып кетуі мүмкін).
He
can ’i take
the book (Оның кітапты алып кетуі мүмкін
емес).
«Must»
Достарыңызбен бөлісу: |