Қалау райдың жай сөйлемде келуі
Жай сөйлемде қалау райдың аналитикалық формасына кара-
ганда синтетикалык формасы жиі колданылады.
Қалау райдың осы шақ формасы жай сөйлемдерде мынадай
мағынаны білдіреді:
• Біреудің калауын, үмітін, тілегін білдіргенде колданылады:
Be peace on our country! (Елімізде бейбітшілік болсын
(жасасын)!)
Luck and fortune attend him! (Бақытың жансын!) (Жолың
болсын!)
• Ант қабылдағанда, бір нәрсеге тыйым салганда колданылады:
Kidnappers be punished! (Kici ұрлаушылар жазалансын!)
Off terrorism! (Терроризм жойылсын!)
Қалау райдың өткен шақ формасы іске аспайтын іс-әрекетті
білдіргенде лепті сөйлемде колданылады.
If only he
were
alive now! (Ол қазір тірі болса ғой!)
If only he
were
here himself! (Оның өзі осы жерде болганда
ғой!)
«would»
жэне осы шақ, бүрынғы жедел өткен шақ тіркес-
139
Ираш Лманқызы Баймұратова
тері сенімді, сенімсіздікті, белгілі бір жағдайды болжағанда
қолданылады.
I
would help
you by all means (Мен сізге, ештеңеге
қарамастан, сөз жоқ, көмектесер едім).
Asem
wouldn’t mind
it (Әсем бұған қарсы болмас еді).
He
would’t dare
to do so (Оның бұлай істеуге жүрегі
дауаламас еді).
In my childhood I
would’t have realized
it (Жас кезімде мен
мұны түсінбеген болар едім).
Why did you insist that she be absent? What
would have
been
use o f that? (Неге ол болмасын деп тұрып алдың?
Одан не пайда шықты?)
«Should»
етістігі мен осы шақ жедел откен шақ формасының
тіркестері адамның бірнәрсеге наразылығын, ренішін білдіреді.
Why should we follow him? (Біз неге оны тыңдауымыз
керек?)
citizens (Олар неге бұл жонінде талқылауы керек?) (Бұл
жұрттың бэріне бірдей заң емес пе?)
Қалау райдың құрмалас сөйлемде келуі
Қалау рай формасы басыңқы не бағыныңқы сөйлемдерде не
месе олардың екеуінде де қолданылуы мүмкін жэне құрмалас
сабақтас сойлемнің томендегідей түрлерінде қолданылады:
•
Қалау рай бастауыш бағыныңқылы құрмалас сабақтас сой
лемде келеді.
Агылшын тілінде бастауыш бағыныңқылы кұрмалас сабақгас
сойлем бар. Қазақ тілінде кұрмалас сабақтас сойлемнің мұндай
турі жоқ. (Құрмалас сойлем жайлы жан-жакты мәлімет синтаксис
болімінде түсіндіріледі).
«It»
есімдігінен басталатын бастауыш
бағыныңқылы сабактас сойлемде қалау райдың формаларының
қолданылуы басыңқы сөйлемнің баяндауышыньщ лексикалық
мағынасына байланысты болады.
а) қалау райдың аналитикалық формасы
«should»
жэне тұйық
етістік тіркесі ақыл-кеңесті не қажеттілікті білдіретін
«it is impor
tant» («necessary, obligatory, desirable, urgent, advisable»)
жақсыз
сойлем конструкциясынан кейін келеді.
140
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
It is important that we
should attend
the lecture (Біздің
лекцияға қатысқанымыз маңызды).
It is necessary that they
should come
at 5 o’clock (Олардың
сағат бесте ке^іуі қажет).
It is advisable that he
should analyze
the situation (Оның
жағдайды талқылап алғаны абзал).
э) қалау райдың осы формасы ұсынысты, бұйрықты, шешімді
білдіретін ырықсыз етіс контрукциясынан кейін келеді.
It is decided that we
would join
students’ society at our
university (Біздің университеттегі студенттер қоғамына
кіретініміз шешілді).
It was arranged that examination results
should be posted
in
the departments (Емтиханның нәтижесі факультетте іліну
керектігі келісілді).
It is suggested that he
would rewrite
the test (Оған бақылау
жұмысын қайта жазу ұсынылды).
It was demanded that we
should carry
on the experiment
(Біздің тәжірибені жүргізуіміз талап етілді).
It was recommended that the child
shouldn’t take
medicines
(Балаға дәрі ішпеуге кеңес берілді).
It is required that candidates
should use
no other paper at the
examination (Талапкерлерден емтихан да ешқандай басқа
қағаз пайдаланбауы талап етілді).
It was arranged that organizers
should prepare
everything
until the exhibition opened (¥йымдастырушылардың көр-
меге ашылғанға дейін бэрін дайындап қоюы белгіленді).
Е с к е р т у . Ресми тілде аналитикалык форманың орнына осы шак
кал ay рай келеді.
It was settled that the meeting is held at 6 o’clock.
Жоғарыда келтірілген мысалдардың бэрінде де бағыныңкылы сөй-
лемдегі іс-эрекет осы шакқа не келер шакка катысты. Осыған байланыс-
ты
«should»^
пстігінен кейін мұндай конструкцияларда жедел өткен шақ
келмейді.
Әдетге бастауыш бағыныңқылы құрмалас сабақтас сөйлемнің ба-
сында
«that»
жалғауы келеді.
Қалау райдьщ өткен шак формасы
«it is (was) time, it is high time, it is
about time»
тіркестерінен кейін келеді.
141
Ираш Аманқызы Баймұратова
It is time they
began
their study (Қазір олардың окуын бастайтын
уақыты келді).
*||
It was high time you
understood
the matter (Сіздің мәселені
түсінетін уақытыңыз жетті).
It is about time she
refused
to give any evidence (Бұл шамамен
оның айғақтама беруден бас тартқан кезі болатын).
(Мұндай конструкцияларда шақтардың қиылысу ережесі
сақталмайды).
J
•
Қалау рай баяндауыш бағыныңқылы сабақтас сөйлемде
келеді.
;
Қазақ тілінде бағыныңқылы сөйлемнің мұндай түрі жоқ.
Сөйлемнің мұндай түрінде қалау райдың формасы басыңқы сой-
лемнің бастауышының лексикалық мағынасына немесе дәнекер-
леуші (байланыстырушы) етістікке байланысты болады.
а) басыңқы сөйлемнің бастауышы
«wish, suggestion, aim, con
dition, idea»
т.б. абстрактілі етістіктерден жасалғанда, қалау рай-
дың (барлық жақта) аналитикалық формасы
«should»
етістігімен
келеді.
....
.>|
Her aim was that her English
should be improved
(Оның
мақсаты агылшын тілін жетік білу керектігі (екендігі)
болды).
*
чіМ
His idea was that everybody should treat others with re
spect (Оның ойы әрбір адам басқаларға құрметпен қарау
керектігі (туралы) болатьш).
э) дәнекерлеуші
«be, feel, look, seem»
т.б. етістіктерден кейін
«as if, as though»
жалғаулықтары келгенде, қалау райдың осы шак
не бұрынғы жедел откен шак формасы баяндауыш функциясында
кел еді.
It was as if she
were
unaware o f the fact. (Ол бұл деректі
білмейтіндей болды).
He looked as if he
recovered
from a long desease. (Ол ұзақ
аурудан енді айыққандай болып көрінді).
I felt as if I
had
lost my mind. (Мен өзімді есімнен танып
калғандай сезіндім).
It was as though the very ground
had opened
under his feet.
(Оның табанының астындагы жер как жарылғандай
болды).
Щ0І
■>***'
и..--b
142
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Осы келтірілген мысалдар баяндауыш бағыныңқылы сөйлем-
дегі іс-әрекет басыңқы сөйлеммен (немесе дәнекерлеуші етістік-
пен) ұқсас болғанда, өткен шақ қалау рай формасы келетіндігін
көрсетеді. Баяндауыш бағыныңқылы сабақтас сөйлемдегі іс-
эрекет басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттен бұрын болса, онда бұ-
рынғы жедел өткен шақтағы қалау рай формасы келеді.
• Қалау рай толықтауыш бағыныңқылы сабақтас сөйлемде
келеді. Ағьшшын тілінде толықтауыш бағыныңқылы құрмалас
сабактас сөйлем бар. (Қазақ тілінде мұндай сабақтас құрмалас
бағыныңкылы сөйлемнің түрі жоқ). Қалау рай формаларының
толықтауыш бағыныңқылы сөйлемде келуі басыңқы сөйлемдегі
етістіктің мағынасына байланысты болады.
• ¥сынысты, бұйрықгы білдіретін етістіктерден кейін толық-
тауыш бағыныңқьшы сөйлемде қалау райдың
«should»
және
«to»
шылауынсыз келген тұйық етістіктің тіркесі формасында келеді.
Мұндай жағдайларда бағыныңкы сөйлемдегі іс-эрекет басыңқы
сөйлемдегі іс-әрекеттен кейін болады. Осыған байланысты
«should»
етістігінен кейін ешуақытта жедел өткен шақ формасы
келмейді. Сөйлемнің мұндай түрінде толықтауыш бағыныңқылы
сөйлемнің басында
«that»
жалғаулығы тұрады.
She proposed that they
should leam
English (Ол оларға
агылшын тілін үйренуді ұсынды).
Aunt Julia required that children
should keep
the room in
clean (Джулиа тәтей балалардың бөлмені таза ұстауын
талап етті).
My mother insists that I
should get
scholarship at high school
(Менің анам жогары оку орнында білім алуыма күш салды).
The party organisation moves that members of the party
should make
a resolution (Партия ұйымы партия мүшелері-
нің шешім кабылдауына қарар қабылдады).
The consumers (demanded) that goods
should have
the
ingredients on the packages (Тұтынушылар тауардың
сыргында оның кұрамын көрсетуін талап етгі).
The audience requested that the singer
should sing
one more
song (Көрермендер әншінің тағы бір эн салуын өтінді).
Ресми тілде
«should»
етістігі мен тұиық етістік тіркесінің
орнына қалау райдын осы шақ формасы келеді.
143
Ираш Аманңызы Баішұратова
Parliament move that social benefits be
introduced
for pen
sioners (Парламент зейнеткерлерге әлеуметтік жеңілдік
енгізуге қарар қабылдады).
The pensioners insist that the Government
introduce
free
rides on public transportation (Зейнеткерлер парламенттен
қоғамдық көлікте ақысыз жүруді енгізуін талап етті).
•« Wish»
етістігінен кейін осы шақ не жедел откен шақ форма-
сындағы қалау рай келеді. Егер толықтауыш функциясындағы ба-
ғыныңқы сабақтас сөйлемдегі іс-әрекет сөйлеп тұрған уақытпен
сэйкес болса, (дәлірек айтқанда тілекті білдірген уақыт) өткен
шақ қалау рай формасында келеді.
We
wish
it were summer now (Қазір жаз болса ғой).
I wish I
passed
my exams (Мен емтихандарды тапсырсам
той);
И
чЦ
Толықтауыш функциясындагы бағыныңқылы сойлемдегі іс-
эрекет сойлеп тұрған уақыттан бұрын болса, бұрынғы жедел от
кен калау рай формасы келеді.
I wish I
had learnt
English then (Менің сол кезде агылшын
тілін үйренбегенім өкінішті).
Й|
I wish I
had passed
my exams (Менің емтихандарды
тапсырмағаным өкінішті).
Екінші, үшінші жақта айтылған бағыныңқы сабақтас сойлем
осы шаққа не келер шакка қатысты болса,
«would»
етістігімен
қалау райдың аналитикалық формасы жұмсалады.
I wish you
would explain
the terms o f the contract (Мен сіз-
дің келісімнің шарттарын түсіндіргеніңізді қалаймын).
I wish our team
would win
the game (Мен біздің команда-
мыздын жеңгенін қалаймын).
•
«Could»
етістігімен келетін қалау райдың осы шақ, жедел
откен шақ аналитикалық формасы барлық жакта қолданылады.
I wish you
could give up
smoking (Мен оның темекіні тас-
тағанын қалаймын) (Оның темекіні тастай алмайтыны
өкінішті).
I wish she
could join
us (Ол бізбен бірге бара алса гой)
(Оның бізбен бірге бара алмайтыны қандай өкінішті).
I wish he
couldfind
a job (Ол жұмыс таба алса гой) (Оның
жұмыс тапканын калаймын).
144
Агылшын тілініц практикальщ грамматикасы
Мұңдай конструкцияларда шақтардың қиылысу ережесі
сакталмайды.
• Қалау рай аныктауыш бағыныңқылы сабақтас сөйлемде
келеді.
«That»
жалғаульгғы арқылы байланысатьш анықтауыш бағы-
ныңқылы сөйлемде\ қалау райдың қандай формада келуі өздері
анықтайтын зат есімнің лексикалық мағынасына байланысты.
Ағылшьш тілінде бұйрықты, ұсынысты, шешімді білдіретін
зат есімнен кейін қалау райдың
«should»
етістігі мен негізгі тұйык
етістік формасы келеді. Мұндай зат есімдерге
«suggestion, pro
posal, demand, order, request, requirement, recommendation, under
standing, decision, agreement, wish, desire, ambition»
т.б. сөздері
жатады.
We remember his request that we
should
be also clear what
types of students we are talking about (Біздің оның қандай
студенттер жайлы сөз қозғап отырғанымызды анықтап
апайық деген өтініші есімізде).
The overwhelming majority supported the proposal that
workers
should have
a month paid vacations (Халыктың
көпшілігі жұмысшыларға бір айлық толенетін демалыс
берілуін қолдайды).
Осы шақ қалау рай формасы ресми стильде келеді.
The proposal that justice
should
be prevailed met with unan
imous support («Шындық жеңуі керек» деген ұсыныс
үлкен колдау тапты).
• Қалау райдың шартгы бағыныңқылы сабақгас сөйлемде келуі.
Шартты бағыныңқылы құрмалас сабақтас сөйлем екі бөліктен
ягни
«if»
жалғаулығымен байланысатын шартты бағыныңқылы
сөйлем жэне басыңқы сөйлемнен тұрады. Өткен шақ, бұрынғы
жедел откен шак қалау рай формалары іске аспайтын шартты біл-
діру үшін бағынынкылы сабақтас сөйлемде, ал
«should/would»
етістігі мен осы шак не жедел өткен шактың формасындағы
негізгі етістік (infinitive) басыңқы сөйлемде іс-эрекеттін мүмкін
болар нэтижесін білдіру үшін қолданылады.
Іске аспайтын шартты білдіретін (шартты) бағыныңқы
сөйлемнің үш түрі бар:
1-түрі. Орындалуы екіталай шартты бағыныңкылы сөйлем.
145
Ираш Аманқызы
Баймүратова
«if»
жалғаулығымен келетін бағыныңқы сөйлемнің етістігі
өткен шақ қалау рай формасында келеді. Басыңқы сөйлемде қалау
рай
«should (would)»
етістігі мен негізгі етістіктің (белгісіздік)
осы шақ формасында (Simple Infinitive) келеді. Қалау рай мұндай
сөйлемдерде осы шаққа не келер шақка катысты айтушының
болжалын, ойын білдіреді.
If I knew his address I should visit him (Егер мен оның
мекенжайын білсем, оған барар едім).
If you worked at English hard, you would speak it well by the
end of the year (Егер сіз ағылшыннан көп еңбек етсеңіз,
жылдың аяғына дейін жақсы сөйлеп кетер едіңіз).
2-түрі. Іске асуы мүмкін емес шартты бағыныңқылы сабақтас
сөйлем.
f
«if»
жалғаулығынан басталатын бағыныңқылы сөйлемнің
бастауышы бұрынғы жедел өткен шақ формасындағы калау райда
болады. Басыңқы сөйлемнің баяндауышы қалау райдың анали-
тикалық формасында
«(should) would»
етістігі мен негізгі етістік
жедел өткен осы ішқгың тұйық (инфинитив) түрінде келеді.
Мұндай шартты бағыныңқылы сөйлемдегі іс-эрекеттің шарты
іске аспайды, өйткені ол өткен шаққа қатысты.
If I had known his address I
should have visited
him (Егер
мен оның мекен-жайын білгенде, оған баратын едім).
If you had worked at English hard, you
would have spoken
it
well by the end of the year (Егер сіз ағылшыннан көп еңбек
еткенде, жылдың аягына дейін жақсы сөйлейтін едіңіз).
3-түрі. Аралас шартты бағыныңқылы сөйлем.
Мұндай шартты бағыныңқылы сөйлемнің екі түрі бар:
• іс-әрекеттің шарты өткен шаққа қатысты, ал оның салдары
осы шаққа не келер шаққа қатысты болады.
If you had attended the doctor yesterday, you
would
be
better now (Кеше дәрігерге барғанда, қазір жақсарып
қалар едің).
; | . s
• іс-әрекеттің шарты белгілі бір уақытқа қатысты емес жэне
оның салдары өткен шаққа қатысты болады.
If he were careful he
wouldn't have had
such an accident (Егер
ол абайлап жүргенде, мұндай оқиғаға тап болмайтын еді).
146
Агылшын тілгнің практикалық грамматикасы
Іске асатын шартты бағыныңқылы сөйлемнің ашық рай фор
масы арқылы беріледі.
If I
don't work
hard at English, I
fail
my exam (Егер мен
ағылшыннан көп еңбек етпесем, емтиханды тапсыра
алмас (кұлап қалар) едім).
If you
do all
your best, you 7/
achieve
success (Егер бар
күш-жігерінді салсаң табысқа қол жеткізесің).
Агылшын тілінде шартты багыныңқылы сойлем қалау
рай формасында, басыңкы сөйлем ашық рай не бұйрық рай
формасында келетін жагдайлар да кездеседі.
If you follow your mother’s advice,
she ‘II
be glad (Анаңның
айтқанын істесең ол риза болар еді).
If he
should
call for me ask him to come (Егер ол маган
телефон соқса, келсін де).
•
«Were-to-инфинитив»
конструкциясы қалау райдың откен
шақ формасында келсе айтушының болжамының өте күмэнді
екенін оілдіреді.
If he married this year, everybody would surprise (Егер ол
биыл үйленсе, бэрі таң қалар еді).
If he
were to marry
this year, everybody would surprise
(Егер ол биыл үйлене қалса, бэрі таң қалар еді).
Осы келтірілген екі сөйлемнің де магынасы бірдей, бірақ екін-
ші сөйлемде айтушы өзінің бұл іс-әрекеттің іске асуына сенбей-
тіндігін біпдіріп тұр.
•
«Were, had, should»
комекші етістіктерімен келетін шартты
багыныңқылы сойлем басыңқы сойлеммен жалгаулықсыз байла-
нысады. Мұндай жагдайда сөйлем мүшелерінің орны ауысады.
Were
he to know his friend’s new address, he
would visit
him
(Ол өзінің досының жаңа мекенжайын білсе гой, оган
барар еді).
Should
you follow your mother’s advice, you would’t make
such a mistake (Анаңның айтқанын тыңдасаң гой, мұндай
қате жібермес едің).
Had Asan.
joined us he
would have had
a good time, too (Асан
да бізбен барганда, ол да уақытгы қызыкты өткізетін еді).
Мүндай конструкция ауызекі тілге Караганда жазба тілде
көбірек қолданылады.
147
Ираш Аманқызы Баймұратова
Геке аспайтын шартты бағыныңқылы сөйлем мынадай тәсіл-
дермен беріледі.
But fo r
the heavy traffic we
should get
to the airport in time
(Жол қарбалас болмағанда, біз әуежайға уақытында
жететін едік).
^
Ш
But fo r
his illness he
would have
passed all his exams (Сыр-
қаттанбағанда ол барлык емтиханды тапсыратын еді).
If it were not fo r
the dry climate everything
would have
grown (Aya райы құрғакшылык болмағанда, бұл жерде
бэрі өсетін еді).
*:
If it were not fo r
the accident he
would’t have
injured (Жол
оқиғасы болмағанда, ол жарақаттанбаған болар еді).
•
Қалау рай пысықтауыш бағыныңқылы кұрмалас сабакгас
сойлемде келеді. Шартты бағыныңқылы құрмалас сабақтас сөй-
лемдерде іске аспайтын іс-әрекетті білдірумен катар, калау рай
формалары максат, салыстырмалы жэне қарсылықты бағының-
қылы құрмалас сабақтас сойлемдерде де кездеседі.
Мақсат бағыныңқылы сойлем басыңкы сөйлеммен
«so, that»
(кейде эдеби тілге тэн
«that, in order, that»
және ауыз-екі тілде
«so»
жалғаулықтары) жалғаулықтары аркылы байланысады.
Мұндай бағыныңқы сөйлемнің баяндауыш қызметін
«might
(could)»
модаль етістіктері мен негізгі етістіктің тұйык түрінің
тіркесі атқарады.
The teacher explained the students the rules so that they
could do
the task at home (Оқытушы студенттерге үй
тапсырмасын үйде (өз беттерінше) орындай алатындай
етіп түсіндірді).
' . ’
ща- i'*j. ъ
и-
The lecturer spoke slowly so that the audience
could under
stand
him (Лектор тыңдаушылар оны түсіне алатындай
етіп жай сөйледі).
Қалау райдың аналитикалық формасы
(«should+инфинитив»),
әсіресе болымсыз сойлемде максат бағьшыңқылы кұрмалас са-
бақтас сойлемде келеді.
She entered the room quietly so that they
shouldn’t be
dis-
жайлап кірді).
баскаларға кедергі жасамау үшін
Әдеби тілде мақсат бағыныңқылы сойлем басыңқы сөйлеммен
148
Агылшын тілініц практикалық грамматикасы
«lest»
жалғауы арқылы байланысады. Мұндай жағдайда
«lest»
жал-
ғаулығы болымсыз мағынаны білдіретіндіктен,
«should+инфи-
нитив»
формасы болымды сөйлемде келеді.
He put on his warm clothes lest he
should get
a cold (Суық
тиіп қалмас үшін, ол жылы киінді).
Қалау рай келетін сөйлемдерде шақтардың қиылысу ережесі
еске алынбайды.
Агылшын тіліндегі (қазақ тілінде жоқ) салыстырмалы басың-
кы сөйлемді қимыл-сын бағыныңқылы сөйлем деп түсінуге бола
ды. «Қалай» деген сұраққа жауап беретін мұндай бағыныңқы сөй-
лем басыңқы сөйлеммен
«as if, as though»
жалғаулықтары арқылы
байланысады. Өткен шақ қалау рай бағыныңқы сөйлемдегі іс-
эрекет басыңқы сөйлемдегі іс-эрекетпен мезгілі бірдей екендігін
көрсету үшін қолданылады.
She looked at me in surprise as if she
didn’t recognize
me
(Ол мені танымайтындай маған таңырқап қарады).
He listened to the lecture attentively as if he
should
remember
even word (Әрбір сөзді есіне сақтағысы
келгендей, ол лекцияны ыждаһатпен тыңдады).
Бұрынғы жедел өткен шақтағы қалау рай формасы бағының-
кылы сөйлемдегі іс-эрекет басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттен бұ-
рын болғанын білдіру үшін колданылады.
They talked much as if they
had known
each other long before
(Бір-бірін баяғыдан білетіндей олар коп әңгімелесті).
His hands trembled as if he
was afraid o f
something
(Бірдеңеден қорықкандай, оның қолдары дірілдеп кетті).
Қалау рай формасы бар мұндай сөйлемдерде де шактардың
киылысу ережесі сақталмайды.
I
Басыңқьі сөйлеммен
«even if, even though»
жалғаулықтары
арқылы байланысатын қарсылықты бағыныңқылы сөйлемнің
шартты бағыныңқылы сабақгас сөйлеммен ұқсас жақтары көп.
Қарсылықгы бағыныңкылы кұрмалас сабақтас сойлем де іске ас-
пайтын шартты бағыныңқылы кұрмалас сабақтас сөйлеммен бір-
дей үлгіде жасалады: қалау райдың өткен, бұрынғы жедел өткен
шақ формасы бағынынкы сөйлемде, ал басыңқы сөйлемде анали-
тикалық формасы
«should (would)»
етістігі мен негізгі етістік осы
щ
шақ немесе жедел өткен осы шақ формасында келеді.
149
Ираш Аманцызы БаІшұратова
Even if he tried hard, he
wouldn't remember
the storv
w
(Қанша тырысканмен, ол әңгімені есіне түсіре алмады).
Even if he had had hard times, he
wouldn'
r
have kept
from
writing (Қанша қиын уакытгарды бастан кешіргенмен,
ол жазуды тоқтата алмап еді).
Басынкы сөйлеммен
«though, although, whenever, wherever, no
matter how»
т.б. жалғаулыктарымен байланысатын қарсылықты
бағыныңкылы кұрмалас сабақтас сөйлемнін екі бөлігінде де
(басыңқы, бағыныңқы сөйлемде) ашық рай келеді.
Though it
will be
difficult to find right decision we
shall try
(Дұрыс шешім қабылдау қанша қиын болғанмен, біз бар
күшімізді салып тырысамыз).
No matter how hard the team
tries
to win the game, they
loose
it (Команданың ойында жеңуге қанша тырысқанына
қарамастан, олар ұтылды).
Кейде әдеби тілде
« may (might)
+
инфинитив»
конструкциясы
қолданылады.
No matter what others
may sav,
I
will make
my own decision
щ Ғ
Щ Г
4 0
(Өзге жұрт не десе де, мен өз шешімімді қабылдаймын)
(Өзге жұрттың не айтатынына қарамастан, мен өз
шешімімді қабылдаймын).
МОДАЛЬ ЕТІС ТІК ТЕР
Модаль етістіктер озіндік семантикалық жэне грамматика-
лык ерекшеліктері бар көмекші сөздердін аз гана тобын құрайды.
Негізгі модаль етістіктерге
«can (could), may (might) must, need,
ought, should, will (would)»
сөздері жатады.
Сонымен катар модаль етістіктердің баламасы (эквивалент!)
болатын етістіктер
«to be (to), to have to» мен «to be able to»
сөз тір-
кестері бар. Морфологиялық құрылымы жағынан бұл етістіктер
модаль етістіктерден өзгеше болганмен, олардын магынасы мен
кызметі жагынан ұксас жақтары көп. Модаль етістіктердің басқа
етістіктерден айырмашылығы олар етістіктер сияқты іс-кимыл,
әрекетгі білдірмей, мүмкіндікті, кажеттілікті біреудін калауын,
болжамын, тілегін білдіретін абстактілі модальдік магынаны
білдіреді.
150
Агылшын тілітц практикалық грамматикасы
Сондай-ақ модаль етістіктер адамның әртүрлі эмоциялык кө-
ніл-күйін, яғни күмэндану, таңдану, карсылыкты т.б. мағыналар-
ды білдіреді. Сөйлемдегі аткаратын кызметіне қарай модаль етіс-
тіктер көмекші сөздер болып табылады. Олардың іс-әрекетті емес,
модальдік мағынаны білдіруіне байланысты модаль етістіктер
ешуақытта жеке тұрып, сойлем мүшесі бола алмайды. Олар бар-
лык уақытта негізгі етістіктің тұйық формасымен тіркесіп келіп,
күрделі модальді баяндауыштың бөлігін кұрайды.
She
can
speak English well (Ол ағылшынша жақсы сөйлей
алады).
You
must
work hard to speak English well (Ағылшын
тілінде жақсы сойлеу үшін сіздің коп жұмыс істеуіңіз
керек).
Тұйық етістік тіркесіп келген модаль етістік эртүрлі формада
тұруы мүмкін. Модаль етістіктер негізгі шақ формалары мен рай
грамматикалық категориясын білдіреді.
Ашық райда модаль етістіктердің екі шақ (осы шақ, өткен
шак) формасы бар:
can
-
could, may
-
might, will - would.
Қалау рай формасы
could, might, would
етістіктері аркылы
беріледі.
Кейбір
«must, should, ought»
сияқты модаль етістіктердің бір
ғана өзгермейтін формасы бар.
Модаль етістіктер толыкқанды етістіктер болып есептелмейді,
өйткені олардың етістікке тэн томендегідей грамматикалык фор
малары жок:
1) модаль етістіктерге белгісіздік осы шақ формасында 3-ші
жақ жекешеде
«-s»
жұрнағы жалғанбайды, яғни модаль етістіктер
жаққа жіктелмейді.
2) барлык модаль етістіктердін тиянақсыз (заттанған) түрі
және аналитикалық формалары жоқ.
3) модаль етістіктерден кейін келетін негізгі етістік
«to»
шылауынсыз келеді.
(«ought, need»)
модаль етістіктерінен кейін
келетін негізгі етістік
«to»
шылауымен келеді).
Модаль етістіктердін копшілігінің бірнеше мағынасы бар.
Олардың кейбір мағыналары сөйлемнің барлық түрінде кездеседі.
Ал кейбір мағьгаалары сөйлемнің коммуннкативтік типіне карай
(хабарлы (болымды), болымсыз, сұраулы сөйлемдерде) өзгеріп
151
Ираш Аманқызы Баймұратова
отырады. Модаль етістіктердің эртүрлі мағынасы тұйык етістіктің
эртүрлі формасымен сэйкес келеді. Егер модаль етістіктердің
біреуден көп формасы болғанмен,
(«can-could, may-might, will-
would, to have, to be»)
олардың барлық формалары бірдей эртүрлі
мағынаны білдіре бермейді.
'
«Сап»
Достарыңызбен бөлісу: |