Заттанган етістіктің
күрделі бастауыштың кұрамында келуі
Әдетте негіз етіс конструкциясынан кейін заттанган етістіктің
«to»
шылауы түсіп қалса да, ырықсыз етістен кейін заттанган
етістік
«to»
шылауымен келеді.
We saw children
play
in the garden (Біз балалардың бақта
ойнаганын кордік).
The children were seen
to play
in the garden (Балалардың
ойнап жүргені көрінді).
Соңгы сойлемнің бастауышы — күрделі. Бұл конструкция сөй-
лемнің бастауышы кызметін аткарып тұр жэне бастауыш ырықсыз
етістен кейін келген зат есім (немесе есімдік) мен заттанган етіс-
тіктің тіркесі аркылы жасалып тұр. Бүл конструкцияның екі
элементі бір-бірінен алшақ тұрганмен, өзара тыгыз байланысып,
бір синтаксистік бірлік құрайды. Ягни, бұл сөйлемдегі
(«Тһе
182
children to play in the garden»
деген тіркес
«were seen»
баян-
дауышына күрделі бастауыш болып тұр. Бұл
«What was seen is
children playing in the garden»
дегенді білдіреді.
Күрделі бастауыш мынадай сөздермен тіркесіп келеді:
1)
рұқсатты, өтінішті, бұйрықты, іс-эрекетті орындауға итер-
мелеуді білдіретін
«allow, permit, order, force, make, request, mean,
intend»
т.б. етістіктермен келеді.
The students
are allowed to use
a dictionary in transla
tion the text (Мәтінді аударғанда студенттерге сөздікті
пайдалануға рұқсат беріледі).
We were made
to do
the task in written form (Бізге
тапсырманы жазбаша орындаттырды).
Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
feel
келеді.
She
noticed
the dog
chase
a cat (Ол иттің мысықты
қуғанын байқады).
We
heard
somebody cry (Біз біреудің жылағанын естідік).
3) адамның ақыл-ой танымын білдіретін
«expect, know, believe,
к»
етістіктермен келеді.
The weather was expected
to be
fine the next day (Келесі
күні ауа-райы жақсы болады деп күтщді).
Many scientists were believed
to take
part in the work of the
(Конференция жұмысына
іеп тұжырым жасалған бо
■ /
* ’ ~
У *
JL
—
'
-----
X
А
мағынаны білдіретін етістіктерден кейін келеді.
аиту»
The air
is said to be
very polluted (Aya өте ластанған дейді).
The presidents
are reported to sign
an agreement betweeen
two countries (Президенттердің екі ел арасындағы
келісімге қол қойғанын хабарлайды).
Күрделі бастауыш әдеби, ресми тілде жэне газет мақалала-
рында кеңінен қолданылады.
It
was reported
that 75% o f electorates
took part
in the elec
tion (Сайлауға 75 пайыз сайлаушылардың қатысқанын
хабарлады).
183
Ираш Аманқызы Баймұратова
Заттанған етістіктің
«for»
шылаулы тіркесте келуі
Бұл конструкцияның басында
«for»
шылауы келеді жэне ол
табыс септігіндегі зат есім немесе есімдік пен заттанған етістік
тіркесінен тұрады.
«Ғог»
шылауы бар күрделі тіркес сөйлемнің мынадай мүше-
лерінің қызметін атқарады:
1) бастауыш
For
him to dance would be to suffer (Оған би билеу
азаптану болар еді).
It wasn’t
fo r
him
to wait
somebody for a long time (Біреуді
ұзақ күту оның табиғатына тэн емес).
2) баяндауыш
The more difficult thing
to do
is
fo r
her
to persuade
some
body (Біреудің көзін жеткізу ол үшін ең қиын іс).
It isn’t
fo r
me
to argue
about something (Бірнәрсе жайлы
таласу менің табиғатыма жат нәрсе).
It is time for you
to choose
the right profession (Сізге дұрыс
мамандық таңдайтын уақыт жетті).
3) толықтауыш
We waited long for the material
to be dispatched
(Жіберілген
материалды біз көп күттік).
It was important for them
to get
excellent marks in all sub
jects (Оларға бар пэннен өте жақсы баға алу маңызды
еді).
Н Н Н В И И
4) анықтауыш
It was the only right thing for me
to choose
(Бұл мен
таңдайтын бірден-бір дұрыс нәрсе болды).
The Government proposed a law for the Parliament to adopt
(Yкімет заңцы қабылдау үшін парламентке ұсынды).
5) мақсат пысықтауыш
For mutual interests to support the counterparts must sign the
agreement (Екі жақтың да мүддесін қолдау үшін әріптес
елдер келісімге қол қоюы керек).
Г Е Р У Н Д И Й
ГЕРУНДИЙДЩ ФОРМ АЛАРЫ
Ағылшын тілінде тиянақсыз етістіктің герундий формасы
бар. Қазақ тілінде заттанган етістіктің мұндай формасы жоқ.
Грамматикалық тұлгасы жагынан герундий етістіктің есімше
формасымен бірдей. Бірақ герундийдің етістіктің есімше форма-
сынан мынадай айырмашылықтары бар:
Герундий сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқара ала-
ды. (Ал есімше тек аныктауыш, пысықтауыш қызметінде гана
жұмсалады).
Герундий шылаулы етістіктен (сөйлемнің баяндауышы) кейін
келуі мүмкін. (Есімше шылаулы етістіктен кейін келмейді).
Герундиймен жіктеу есімдігі келуі мүмкін. (Есімшемен жіктеу
есімдігі келмейді).
Герундий сөйлемде аткаратын қызметіне қарай баяндауыштан
кейін келуі мүмкін. (Есімше сөйлемде етістіктен (негізгі етістік-
тен) кейін немесе күрделі баяндауыштың құрамында келмейді).
Герундийдің қатыстық шақ, етіс грамматикалық категориясы
бар да, аспект формалары жоқ.
Қазіргі агылшын тілінде герундийдің мынадай формалары бар:
Етіс түрі
Ырык етіс
Ырыксыз етіс
Жай формасы
Жедел өткен шак түрі
Writing
having written
being written
having been written
Герундийдің шак формасы шартты, қатыстық магынада гана,
ягни герундийдің осы шак формасы іс-әрекеттің мезгілі сөйлем-
нің баяндауышында білдіретін іс-эрекетпен сәйкес келеді. Ал ге-
рундийдің жедел өткен шак формасы сөйлемнің баяндауышы біл-
діретін іс-эрекеттің уақытынан бұрын өткен іс-эрекетті білдіреді.
185
Ираіи Аманқызы Баймұратова
I excuse my
being late fo r
the party (Кешке кешіккеніме
кешірім сұраймын).
\
I excuse my
having been late fo r
the party (Кешке (өткенде)
кешігіп қалғаныма кешірім сұраймын).
Дегенмен кейде өткен шакқа қатысты іс-эрекетті білдіргенде
герундийдің осы шак формасы келеді.
He was sorry about his not answering the letter (Ол хатқа
жауап жазбағанына өкінді) немесе He was sorry about his
not having answered the letter (Ол хатқа (өткенде) жауап
жазбағанына өкінді).
і;
Бірақ герундий осы шақ формасында көбінесе
«on, after,
without»
шылауларынан кейін келеді.
On arriving
the city they went to sightseeing (Қалаға келіп
түскесін олар оның көрнекі жерлерін көруге барды).
After finishing his work he went home (Жұмысын бітіргесін
ол үйіне кайтты).
;
Asan listened to the lecturer without asking any questions
(Асан ешқандай сұрақ қоймастан лекцияны тыңдады).
Герундийдің осы шақ түрі
«remember, excuse, thank, forgive»
етістіктерінен кейін жиі келеді.
Forgive me for my
disturbing
you (Сізді мазалағаныма
кешірім өтінемін).
He remembered
studying
at the university together with John
(Ол Джонмен университетге бірге оқығанын есіне түсірді).
We thank you for
giving
us useful information about the new
devices (Сіздің бізге жаңа құрал-жабдықтар жайлы жаңа
мағлұмат бергеніңізге рақмет айтамыз).
Ауызекі тілде егер сөйлемнің мағынасы түсініксіздік тудыр-
маса, герундийдін осы шақ формасы оның жедел өткен шақ фор-
масының орнына колданыла береді.
Етіс категориясы герундийдің негіз етіс, ырықсыз етіс форма
лары арқылы беріледі.
I remember
being taken
to school first by my grandmother.
(Менің алғаш эжемнің мектепке алып барғаны есімде).
After having been finished
the results of the experiment were
discussed (Тәжірибе аяқталған соң оның нәтижелері
талқыланды).
186
Агылшын тілінің практикалъщ грамматикасы
Герундий ырықсыз етіс формасында сирек колданылады.
Кейде іс-әрекеттің мағынасы негіз етісте болса да, оның орнына
герундийдің ырықсыз етіс формасы колданылады. Герундийдің
осы шақ формасы көбінесе
«want, need, require, deserve»
жэне
«worthy
сын есім сөзінен кейін келеді.
This book is worth reading (Бұл кітап оқуға тұрарлық).
My car needs menting (Менің машинамды жөндеу қажет).
Герундийдің білдіретін мағынасы мен
сөйлемдегі атқаратын қызметі
Басқа да заттанган етістіктер (verbals) сияқты герундий да
есімнің де, етістіктің де белгілері мен ерекшеліктері бар. Дегенмен
заттанган тұйык етістікке қарағанда герундийде етістіктің грам-
матикалық белгілері аз байқалады жэне оның етістікке тэн мына-
дай белгілері жоқ:
а)
герундийде аспект категориясы жоқ (тұйық етістікте бар)
э) герундий заттанган етістікке Караганда іс-эрекетті жалпы
магынасында береді. Ол, эдетте белгілі бір іс-әрекетті емес, оның
процесін білдіреді.
The way o f
living
(Өмір сүру тәсілі).
The manner o f
speaking
(Сөйлеу мәнері).
Ал екінші жагынан алып Караганда герундийде етістікке кара-
ганда есімге тэн белгілері мен ерекшеліктері анық байқалады.
а)
герундий шылаудан кейін тұруы да мүмкін, ал заттанган
тұйық етістік шылаудан кейін келмейді. Бұл герундийдің есімге
тэн негізгі ерекшелігі болып табылады.
э) зат есім сияқты герундийді ілік септігіндегі зат есім не
есімдік аныктап тұрады. Сондай-ақ герундийдің есімдерге тэн
тагы бір басты белгісі — герундий есімдер сиякты сөйлемде бас-
тауыш, толыктауыш, баяндауыш, анықтауыш, пысыктауыш қыз-
метін аткара алады.
1) герундий бастауыштың кызметін атқарады. Мұндай функ-
цияда іс-эрекет жалпы магынада алынганда сөйлемнің бастауы-
шы кызметінде тұйық етістік немесе герундий келуі мүмкін.
It is easy to critize other’s action (Біреуді (әрекетін) сынау
оңай).
187
Ираш Аманқызы Баймүратова
Criticising
other’s action is easy (Біреуді (әрекетін) сынау
оңай).
Осы екі сөйлемнің біріншісінде айіушы бұл іс-әрекет жайлы
өзінің ойын теорияға сүйеніп айтса, ал екіншісінде айтушы өзінің
ол іс-әрекет жөнінде тэжірибесі бар екенін жэне ондай эрекетті
істеп машықтанғанын білетіндігін білдіріп тұр. Яғни, герундий
сөйлемде бастауыш қызметін атқарғанда, ол айтушының сол өзі
істеп үйренген, қалыптасқан, машықтанған жэне одан өзінің біраз
тәжірибесі бар іс-эрекетті білдіреді. Сондай-ақ герундий эдетке
айналған дағдылы іс-әрекетті білдіреді.
Reading fantastic books
is my favourite thing (Қиял-
ғажайып кітаптарды оқу менің сүйікті ісім).
Sunbathing fo r too long
will damage your health (Күнге аса
көп қыздырыну - сіздің денсаулығыңызға зиян).
Герундий
«it»
есімдігінен басталатын сөйлемдерде жэне
«there is»
тіркесінен басталатын сөйлемдерде де бастауыш
қызметін атқарады.
There won’t be another chance o f choosing the right thing
(Дұрыс нәрсені таңдайтын тағы бір мұндай мүмкіндік
тумайды).
'Ч'--<ЙЯ
It’s no use wasting time on such a thing (Мұндай нәрсеге
уакыт жоғалтудың пайдасы жоқ).
There is no approving of his behaviour (Оның мінезін
(ешкім де) құптамайды (ұнатпайды).
2)
Герундий сөйлемде тура толықтауыштың да, жанама толық-
тауыштың да кызметін атқара алады. Көптеген етістіктерден кейін
толықтауыш функциясында заттанган етістік немесе герундий
келуі мүмкін. Бірақ олардың магынасында аздап айырмашылық
бар. Заттанган етістіктен жасалган толықтауыш белгілі бір нақты
нәрсені білдірсе, герундий жалпылама магынасында (белгілі бір
дагдылы іс-эрекетті білдіреді) қолданылады.
I like to read a book (Менің кітап оқыгым келеді). (Белгілі бір
іс-қимылды білдіреді).
I like
dancing
(Мен билегенді ұнатамын).
I like
reading books
(Мен кітап оқыганды ұнатамын).
(Белгілі бір әдет не дагдылы іс-әрекетті ұнату).
You must stop to eat (Белгілі бір іс-қимылды тоқтату).
188
Агылшын тілінің практикальщ грамматикасы
You must stop
eating
(Көп тамақ жеуці тоқгатуыңыз керек)
(Белгілі бір дағдыға, әдетке айналған іс-әрекетті тоқтату).
«Be afraid of»
тіркееімен келгенде герундий іс-әрекеттің қор-
кыныш тудыратын іс-әрекеттің салдарын білдіреді.
He was afraid o f
being laughed
by others (Ол өзіне біреудің
күлгенінен ^орқады). (Ол біреуге күлкі болғаннан
қорқады).
Her mother is afraid of
being
damaged her son’s health
by
smoking
(Оның
анасы
темекінің
баласының
денсаулығына зиян келтіретіндігінен қорқады).
Герундий
«like, love, hate, remember, regret, prefer»
етістіктері-
нен кейін эдетке айналған немесе өткенде болтан іс-әрекетті біл-
діру үшін қолданылады.
She likes dancing (Ол билегенді ұнатады).
I
prefer sw im m ing to fishing (М ен балы қ аулаганга
Караганда суда ж үзгенді ұнатам ы н).
I regret cutting my hair (Қолымды кесіп алганыма өкінемін).
My computer needs repairing (Менің компьютерімді
жөндеу керек больт тұр).
«Allow, permit, advise»
етістіктерінен кейін жанама толыкта-
уыш тұрса, заттанган тұйық етістік келеді де, ал толықтауыш жок
болса, бұл етістіктерден кейін герундий келеді. Ал инфинитив
алда болатын, не шартты багыныңқылы сойлемде іс-қимылды,
эрекетгі білдіреді.
His mother doesn’t
allow
him to
smoke
(Оньщ анасы оган
темекі шегуге рұқсат бермейді).
The host
allows smoking
in (Үй иесі үйде темекі шегуге
рұксат етеді).
The contractor advised
considering
the terms of the contract
(Келісім жасаушы жақ келісімшарттың баптарын карал
шыгуга кеңес берді).
The law doesn’t permit
driving
if you don’t have a driv
ing license (Егер көлік жүргізу куәлігініз болмаса, заң
бойынша сізге машина айдауга рұксат етілмейді).
«It needs, it requires, it wants»
етістіктерінен кейін егер
«it»
есімдігі затка қатысты болса герундий келеді немесе ырықсыз
етіс формасындагы заттанган тұйық етістік келеді.
Ираш Аманқызы Баймұратова
My watch
needs repairing
(Менің сағатымды жөндеу қажет)
немесе It
needs to be repaired
(Мұны жөндеу кажет).
The law requires
following
(Заң орындауды талап етеді).
The problem wants urgent
resolving
(Бұл мэселе тез арада
шешілуді керек етеді).
1
«avoid, burst out, deny, dislike, enjoy, excuse, finish, forgive, give
up, go on, imagine, keep (continue), keep on, mind, postpone, prevent,
risk, stop, suggest»
етістіктерінен кейін тек қана герундий келеді.
He was against
my staying with them
(Ол менің өздерімен
бірге қалуыма қарсы болды).
Я
Doctors
prevented clotting
the blood (Дәрігерлер қанның
ұюына жол бермеді).
^
Avoid being
foreign substances in the body is important
for the organism (Ағзаға бөтен заттың енуін болдырмау
маңызды нәрсе).
= ^
His aim is
becoming
a good specialist (Оның максаты —
жақсы маман болу).
The art of
public speaking
needs much experiments in
it (Жұрт алдында сөйлеу шеберлігі тэжірибені қажет
етеді).
^ Я
He was busy with
drawing
projects (Оның жоба сызумен
колы босамай жатыр).
Teddy left the room
without saying
a word (Теди үндеместен
бөлмеден шықты).
He keeps on
controlling
the growth o f cultures (Ол
дакылдың өсуін қадағалаумен болды).
«attempt, begin, start, intend, propose»
етістіктерінен кейін ин
финитив те, герундий де келе береді. Бірақ
«know, understand»
етістіктерінен кейін тұйық етістікті қолданған дұрыс. Мысалы:
«I
began working»
немесе
«I began to understand»
деген дұрыс.
E с к e p т у . 1. «Stop» етістігі бір «дағдыға айналған іс-әрекетті
тоқтату» деген мағынаны білдіргенде, одан кейін герундий келеді,
ал болып жатқан иақты іс-әрекетке қатысты мағынада тұйық етістік
(инфинитив) келеді.
He stopped to eat to ask a question about something (Ол бірдеңе
жайлы сұрау үшін тамақ жеуін тоқтатты).
190
Агыпшын тілінің практикалық грамматикасы
He stopped eating not to put weight on much (Ол қатты толып
кетпес үшін тамақ жеуді азайтгы).
2.
«Go оп»
етістігінен кейін герундий де, инфинитив те келуі мүмкін,
бірак мағыналары эртүрлі болады.
Andrew went on
preparing
for the trip (Эндрю саяхатқа
дайындығын эрі қарай жалғастырды).
The teacher goes on
explaining
the new material (Мұғалім әрі
карай жаңа матери алды түсіндіруді жалғастырды).
Бірінші сөйлем «Эндрю бұрын да саяхатқа дайьгадалған еді» жэне
сол іс-әрекетін жалғастырды дегенді білдіреді. Екінші сөйлем мұғалім
алдында баска бір іс-әрекет істесе, енді ол әрекетті аяқтаған соң, екінші
бір іс-әрекетке көшгі яғни жаңа материалды түсіндірумен (іс-әрекетін
әрі карай) жалғастырды дегенді білдіреді.
Герундий
«can’t help, can’t stand тіркестері мен accuse of,
agree to, aim at, approve of, charge with, complain of, depend on, feel
like, give up, the idea of, insist on, look like, look forward to, miss the
chance, the opportinity of, not to like the idea of, object to, persist in,
prevent from, rely on, speak of, succeed in, suspect of, thank for, think
of»
етістіктерінен кейін келеді.
We
can't help admiring
the actor’s best playing (Біз актердің
ойынына тэнті болмай тұра алмадық).
He couldn’t stand being fooled down (Ол өзін аддағанға
төзе алмады).
Do you feel like having dinner with us on Sunday? (Сіз
бізбен демалыста тамактануға қалай қарайсыз?)
I think o f studying medicine at the research centre (Мен ғы-
лыми орталықга медицинаны зерттеуді ойлап отырмын).
I look forward to spending my holiday at the seaside (Мен де-
малысымды теңіз жағасында өткізуді асыга күтіп жүрмін).
He was charged with stealing money from a bank (Оған
банктен а к т а ұрлады деген кінә тағылды).
She succeeded in finding a good job in a big city (Онын
үлкен кал ада н жұмыс табуда жолы болды).
Сондай-ақ герундий
«to be»
+ сын есім тіркесі немесе
көсемшеден тұратын
«be accustomed to, be aware of, be capable of,
be engaged in, be fond of, be good at, be guilty of, be indignant at, be
interested in, be pleased (displeased) at, be proud of, be responsible
191
for, be suitable for, be sure of, be surprised (astonished) at, be tired of,
be used to»
етістіктерінен кейін келеді:
She is engaged in delivering o f goods (Ол тауарды
жеткізумен айналысады).
My little brother is interested in collecting stamps (Менің
кішкентай інім марка жинауға кызығушылық танытады).
His mother is tired o f the boy’s teasing his sister (Шешесі
ұлының өзінің әпкесін мазақтағанынан шаршады).
Marat is good at doing sums in his class (Марат өзінің
сыныбында есеп шығарудан жаксы).
Who is responsible for booking o f tickets? (Билет алуға кім
жауапты?)
^
They are all sure of his coming to the party (Олардың бәрі
оның кешке келетініне сенімді).
This shoes are suitable for walking (Бұл аяқ киім жаяу
жүруге ыңғайлы).
He is not accustomed to getting up so early (Ол ерте тұруға
үйренбеген).
V ..
Щ
3) Герундий аныктауыш қызметін атқарады. Герундий анық-
тауыштың қызметін атқарғанда (оның инфинитивтен айырма-
шылығы) шылаудан кейін келеді. Әдетте герундий абстрактілі зат
есімдерге аныктауыш болады.
We find some difficulties in
discussing
ecological problems
with plant engineers (Зауыт инженерлерімен экологиялық
мэселелерді талқылағанда, біз кейбір киындықтарға тап
болдық).
Many of these players possess the art o f playing football
(Мына ойыншылардың көбісі футбол ойнау шеберлігін
меңгерді).
He couldn’t escape the feeling o f being violated his right
(Өзінің құқы тапталды деген сезім оның ойынан кетпей
қойды).
4) Герундий пысықтауыш қызметін атқарады.
Сөйлемде пысыктауыштың қызметін атқарганда герундий
шылаудан кейін келеді. Оның пысықтауыш қызметін атқару функ-
циясы инфинитивтен басқаша. Герундий пысықгауышы мынадай
түрлерінің магынасын білдіреді.
Ираш Аманқызы Баимүратова
192
Агылшын тілініц практикалъщ грамматикасы
after, befo
in, at>.>
шылауларынан (предлогтарынан) кейін келеді.
Before
(Медициналық институтқа
ауруханада күтуші болып жұмыс
After realizing
that he was in a trouble she went out and
directed to the airport. (Оның қиындыққа тап болғанын
түсінгеннен кейін, ол далаға шықты да, әуежайға бет
алды).
In understanding
the situation she tried to take immedi-
түсінгенде
қолдануға
э) Қимыл-сын пысықгауыш қызметін атқарғанда
«after by,
without»
шылауларынан (предлоггарынан) кейін келеді.
Не gained great experience
by
working with well-known sci-
ғалымдармен бірге жұмыс
абе алды).
We
consideration
their suggestion (Олардың ұсынысын есепке
алмай біз ешкандай шешім қабылдай алмадық).
б)
Себеп-салдар пысықгауыш қызметін аткарғанда герунл
«for, owing, through»
шылауларынан (предлогтарынан) кейін келе,
For missing many classes
he couldn’t make his English
perfect (Көп сабақтан қалғандықтан, ол ағылшын тілін
жетік меңгере алмады).
Owing to the policeman’s controlling
the traffic the acci-
ЖОЛДЫ
аркасында жол оқиғасының орын алуын болдырмады).
Ф
шылауынан кейін келеді.
As far as there was not any other large room in the flat they
used their sitting room for
receiving
guests (Пәтерде басқа
үлкен бөлме болмағандықтан, олар өздерінің ортақ
бөлмесін қонак қабылдау үшін пайдаланды).
г) Қарсылықгы пысықтауыш қызметін атқарғанда герундий
Ф
o f
193
Ираш Аманқызы Баймұратова
in investigating new species (Қатты науқас болғанына
қарамастан, ол өзінің жаңа түрлерді зерттейтін ғылыми
зерттеуін жалғастырды).
Достарыңызбен бөлісу: |