Из практики законотворчества на государственном языке

№ 4 (28) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
98
Қоғамдық  қатынастарды  басқарудың  негізі–
ұлттық  заңнама.  Қоғам  өміріндегі  өзгеріске 
байланысты  ол  үнемі  жетілдіріліп  отырады. 
Заң  шығармашылығы  процесіндегі  заңнаманы 
жетілдірудегі  міндеттерінің  бірі  -  нормативтік 
құқықтық  актілер  жобаларының  тілі  мен  стилі, 
түпнұсқалығы  сапасын  арттыру  мақсатында 
жүргізілетін  лингвистикалық  сараптама  болып 
табылады. Оны жүзеге асыру процесі нормативтік 
құқықтық  актілердің  жобаларын  әзірлеу  бой-
ынша  теориялық  біліммен  қоса,  практикалық 
бейімді  талап  ететін  іс.  Бұл  нормативтік 
құқықтық  актілер  жобаларының  орыс  және 
қазақ тіліндегі мәтіндерінің сәйкестігін бағалау 
лингвист-сарапшының  алдына  заң  техникасы-
на,  оның  ішінде  тілдік  нормаларға  сай  болуын 
қамтамасыз ету міндетін қояды.
Заң  мәтіндері  стилі  өзінде  сөйлем  құра-
мына  енетін  сөздердің  ереже  сай  тіркесіп, 
грамматикалық  байланысқа  түсіп,  сөйлем 
құраудың  бөлшегі  қызметін  атқарады.  Сөздер 
синтаксистік  топ  құрап  сөз  тіркесін  құрағанда, 
олардың құрамына әр алуан сөздер енеді. екі не-
месе одан көп сөздердің тіркесіп келіп, біртұтас 
тұлға ретінде қызмет атқаратын тіркескен сөздер 
жиі кездеседі.
тіркес  сөздердің  екі  түрлі  формасы  –  бірі 
тұрақты  сөз  тіркесінен,  екіншісі  лексикалық 
сөз  тіркесінен  (құрама  сөздер)  құралатындығы 
белгілі. тұрақты сөз тіркестері әдеби стиль лек-
сикасында  жиі  кездеседі,  көбіне  эксперссивтік 
сөз тіркестерімен толықтырылып отырады. Олар-
ды көбіне фразалық, идиомдық тіркестер немесе 
тұрақты тіркестер деп атайды. тұтас алғанда, ол 
кейде бір ғана ұғымдық атауды білдірсе, дербес 
алған жағдайда мағынасын жоғалтатын тіркестер 
түрі [1, 2].
ал 
лексикалық 
сөз 
тіркесінкүрделі 
есімдер  мен  күрделі  етістіктер  құрайды.  Олар 
лексикалық  тұлға  ретінде  жұмсалады.  Сөз 
тіркестерінің  байланысу  тәсілдері  жалғаулар 
(септік, тәуелдік, көптік, жіктік жалғаулар), шы-
лаулар  (жалғаулар,  септеулік,  сөздердің  орын 
тәртібі,  интонация).  Осы  тәсілдердің  тіркесу 
формасы,  яғни  морфологиялық,  лексика-
грамматикалық  ерек-шелігі  олардың  байланы-
суын  үйлестіреді.Сөз  тіркесінің  басты  екі  шар-
ты  –  бірі  сөздер  бағыныңқы  қатынаста,  екінші 
грамматикалық  формасы,  қызметі  жағынан 
бағыныңқы  қатынаста  болуға  тиіс.  Бағыныңқы 
компонент өзіне бағындырып тіркеседі, ұғымды 
анықтайды.  ал  басыңқы  сөздердің  ыңғайына 
қарай сөз тіркестері етістікті, зат есімді, есімді 
тіркестер  болып  тіркеседі  [2].  ал  олардың  заң 
мәтінінде мәніне және тұлғалық құрамына қарай 
дұрыс  тіркеспеуі  сәйкес  емес  сөз  тіркестері 
ретінде  стильдік  қателерді  құрайды.  Соны-
мен  назарға  алынуы  қажет  мәселе  ретінде: 
бірмәнділік немесе жүйелілік не соған жуықтату, 
семантикасының  нақтылығы,  стильдік  тұрғыда 
бейтарап  болуы,  экспрессивтіліктің  болмауы, 
мәтін деңгейінде сөз тіркестері стилистикалық, 
лексикалық,  грамматикалық  сәйкес  болуын 
атауға болады.
ал  заң  стилінде  кез  келген  сөзді  тіркестіре 
салуға  болмайтындығы  белгілі.  Мұнда  басты 
талап  белгілі  сөз  тіркесінің  құрамында  сөздер 
өзара  мағыналық  және  синтаксистік  байланы-
ста  болуы  қажет.  тіркестерді  пайдаланудағы 
басты  ерекшелік:  сөз  тіркесінің  құрамын 
сақтау,  өзгертпеу,  оның  құрамына  енген 
сөздер  орындарының  берік  болуын  көздеп, 
мағынасына қарай тіркесетін сөздерді пайдала-
ну  болып  табылады.  Бұл  талаптар  сақталмаған 
жағдайда,мағыналық жағынан, сөйлеммүшесінің 
мәні  дұрыс  болмайды.  Мәселен,  Қазақстан 
Республикасының азаматтық кодексіндегі (Жал-
пы бөлім) стильдік тұрғыда тіркесу қабілеті жоқ 
мынадай тіркестерді мысалға келтіруге болады, 
«добросовестный приобретатель» - «адал алушы» 
(ҚР аК 261-бап), «недобросовестного владельца» 
-  «арам  ниеттi  иеленушiден»  (ҚР  аК  263-бап.) 
«Принудительное  изъятие»  -  «ықтиярсыз  алып 
қоюға»(ҚР  аК).  Сөз  тіркестерінің  бірізді  пай-
даланылмауы  арқылы  лексика-грамматикалық 
кемшіліктері бар мына сөз тіркестерін де атауға 
болады:  «компенсации  морального  вреда»  - 
«моральдық зиянның өтемiн төлету» - (9-баптың 
Тұрарова Жұмагүл Мұхтарқызы,
ҚР Заң шығару институты Лингвистика орталығының 
НҚА және халықаралық шарттар жобаларына ғылыми 
лингвистикалық сараптама секторының аға ғылыми қызметкері
зАң мәтіНіНің СтИлЬДік мәСЕлЕлЕРі

99
Из практики законотворчества на государственном языке
1-тармағы),  «требовать  возмещения  мораль-
ного  вреда»  -«моральдық  зиянның  орнын  тол-
тыруды»  (14-бап),  «возмещение  морального 
вреда»  -  «моральдық  зардаптарын  өтетуге» 
(141-баптың  1-тармағы),  «возмещение  мораль-
ного ущерба» - «Моральдық зиянды өтеу (143-
баптың 6-тармағы), «моральдық нұқсанды өтеу» 
(352-бап),  «правила  деловой  этики»  -  «iскерлiк 
әдептiлiк  ережелерiн»  (8-баптың  4-тармағы), 
«требования  деловой  этики»-  «iскерлiк  әдеп 
талаптарын»  159-баптың  2-тармағы,  «недви-
жимое  имущество»  -  «Қозғалмайтын  мүлiк» 
(236-баптың  3-тармағы),  «недвижимое  имуще-
ство»  -  «жылжымайтын  мүлiк»  (244-баптың 
1-тармағы),«вследствие  непреодолимой  силы» 
-  «еңсерiлмейтiн  күштiң  салдарынан»  (328-
баптың  4-тармағы,  «вследствие  непреодолимой 
силы» - «дүлей құбылыстар салдарынан» - (359-
баптың  2-тармағы),  «обусловлено  непреодо-
лимой силой» - «дүлей күштер себепшi болса» 
(363-баптың 2-тармағы) [3].
Сонымен сөз тіркестерін мағынасын ауысты-
рып,  өзгертіп,  мағынасы  жағынан  тіркеспейтін 
сөздерді  пайдаланып  қолдану  лексикалық  нор-
мадан ауытқу болып табылады.
Лексикалық  норманың  сақтамалмауына 
негіз  болатын  себептер  ретінде  тіркестегі  сөзді 
өзгертіп  пайдалануды,  вариантты  қатарларды 
пайдалануды атауға болады. Оған сараптамалық 
тәжірибеден  мына  мысалдарды  атауға  бола-
ды:  «Резерв  оборотных  средств»  –  «айналма-
лы  қаражат  қоры»  (дұрысы  айналым  қаражаты 
резерві),  «Пособие  за  знание  языка»  -  «тілдік 
білім  жәрдемақысы»,«тіл  білімі  жәрдемақы», 
«тілді  білгені  үшін  жәрдемақы»,  «контракт» 
-  «еңбекшарты»,  «келісімшарты»,  «смета  рас-
ходов»    -  «шығындар    сметасы»    (дұрысы 
-  «шығыстар  сметасы»),  «доход  бюджета»  – 
«бюджет кірісі», «бюджет табысы» (түркітілдес 
Мемлекеттердің 
ынтымақтастық 
кеңесі 
хатшылығының  қаржылық  ережелері  туралы 
келісім бойынша сараптамадан).
Сондай-ақ  «жилое  помещение»  деген  сөз 
тіркесі «тұрғын үй-жай», «тұрғын жай» деп, ал 
«жилище»  «тұрғын  үй»,  «тұрғын  жай»  болып, 
«договор  найма  (аренды)  жилища»  –  «тұрғын 
жайды жалдау», «жалға алу» әртүрлі қолданылып 
жүр  (жалдауға  алу,  жалдау).  Бұл  ұғымдардың 
анықтамалары  «тұрғын  үй  қатынастары  тура-
лы»  ҚР  Заңында  болғанымен,  сөз  тіркестері 
«Заң» деректер базасындағы заң мәтінінде бірізді 
пайдаланылмаған. 
Лексикалық  нормадан  ауытқу  себептерінің 
бірі  ретінде  өз  алдына  сөз  тіркесі  болмайтын, 
тек  сөз  тіркесінің  бір  сыңары  болу  сипатына 
ие  сөздерді  өзгертіп,  ауыстырып  пайдалануды, 
сонымен  бірге  варианттық  қатарларды  пайда-
лануды  атауға  болады.  Мысалы,  «не  распро-
строняется»  деген  етістіктің  тіркестің  қазақ 
тілінде  «қолданылмайды»,  «таратылмайды» 
деген  екі  нұсқасы  бар,  «Баланың  құқықтары 
туралы»  ҚР  заңында  «установление  опеки»  - 
(«қорғаншылық  белгілеу»)  деген  тіркесті,  мы-
салы:  «қамқоршылық  тағайындау»  деп  дұрыс 
пайдаланбау байқалады (опека – қорғаншылық, 
попечительство  –  қамқоршылық»,  осылар-
ды  ауыстырып  алып  пайдаланған  («Қазақстан 
Республикасының  кейбiр  заңнамалық  актi-
лерiне  жетім  балалар  мен  ата-анасының 
қамқорлығынсыз қалған балалардың тұрғын үйге 
құқықтарын қамтамасыз ету мәселелерi бойын-
ша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» 
Қазақстан Республикасының Заңы жобасы).
Қорыта айтқанда, сөз тіркестерінің бірізділігін 
сақтау,  оларды  лексикалық  нормаға  сай  пай-
далану  проблемасы  қолданыстағы  заңнаманы 
және әзірленетін нормативтік құқықтық актілер 
жобаларын  жетілдіру  барысында  назадан  тыс 
қалмау  қажет.  Осындай  кешіліктерді  болдыр-
мау  мақсатында  мәтін  аудармасын  әзірлеуде, 
лингвистикалық сараптама жүргізуде тілдік нор-
маларды құрайтын грамматикалық, стильдік та-
лаптармен тығыз байланыста лексикалық талдау 
жасалуы қажет.
Бұл  ең  алдымен,  құқық  нормасын  түрліше 
талқылауға  жол  беретін  мағынасы  түсініксіз, 
тұрақталмаған  терминдер  мен  ұғымдармен, 
тұжырымдардан,  сөздер  мен  сөз  тіркестерінен 
арылтады.  Бұл  жұмыстар  сонымен  қатарұқсас 
қоғамдық  қатынастарды  реттеуге  арналған 
заңдардағы сөз тіркестерін бірнеше нұсқада пай-
далану, синонимдік қатарларға жол беруді азайту, 
оларды іріктеп, қажетсізін қолданыстан шығару 
арқылы  не  сатылық  деңгейі  бойынша  жоғары 
тұрған заңда пайдаланылған түрінде бірізді жа-
зудан бастау керек.
Заң  мәтіндерінде  бұл  талаптарды  сақтау 
түпнұсқалықты,  қолданушыға    заң  ережелерін 
бірізді түсінуді, қолдануды қамтамасыз етеді.
Мұндай  талаптар  қазір  сыбайлас  жемқор-
лықтық құқық бұзушылықты жасауға мүмкіндік 
беретін  заң-лингвистикалық  сыбайлас  жем-
қорлықтыққа  бейінді  нормаларды  анықтау 
өлшемдерінің қатарында көзделген. 
Осы  мәселелерге  қатысты  соңғы  5-6 
жылдың  көлемінде  Ресей  Федеративтік 
Республикасындағы 
заң 
шығармашылығы 
тәжірибесінен зерттелеуге және пайдалануға бо-
латын жетістіктер де бар. Ресейде осы мәселені 
шешудің тәсілі ретінде негізгі екі мәселе алына-
ды.  Біріншісі,  сараптама  жүргізу  жұмыстарын 
ғылыми-әдістемелік  жағынан  жетілдіру  мәсе-
лелері болса, екіншісі, осындай сараптама түрін 
жүзеге  асырумен  айналысатын  кәсіби  маман-
сарапшыларды дайындау мәселесі.
алдыңғы  тәжірибе  заң  шығармашылығы 
процесінде заң тілі мен стилінің олқылықтарын 
жоюда  құқықтық  нормасын  жетілдірудің  заң 

№ 4 (28) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
100
техникасының түрлі әдіс-тәсілдерін айқындаса, екіншісі заң шығармашылығын жетілдірудің негізгі 
түйіні ретінде біліктілік талаптарын белгілейді.
Қорыта  айтқанда,  осындай  тәжірибе  өзіміздің  ұлттық  заңнаманы  жетілдіру,  оның  ішінде 
мемлекеттік  тілдегі  нормативтік  құқықтық  актілердің  сапасын  жоғарылату  мәселелері  ең  алды-
мен, осы проблемаларды шешуге байланысты болып отыр. Сондай-ақ заңнаманы құрайтын орыс 
тіліндегі  нормативтік  құқықтық  актілердің  құқықтық  мониторингі  болсын  не  сараптама  жүргізу 
болсын, құқық нормасын жетілдірудің барлық тиімді жолдарын үйлестірумен барлық мемлекеттік 
органдардардың қатысуымен жүргізілуі қажет.
тілдік  норма  тіл  жүйесінің  тілдік  амал-тәсілдердің  жиынтығы  лексикалық,  сөзжасамдық, 
грамматикалық, дыбысталу және т.б нормаларын қамтитын сөз қолдану ережелері [4] нормативтік 
құқықтық  актілерді  әзірлеу  мен  ресімдеу  тәсілдерінің,  талаптары  мен  қағидалары  ретінде,  яғни 
нормативтік құқықтық актілер тілінің дәлдігін, анықтықтығын, логикалық дұрыс болуын жетілдіруді 
қамтамасыз ету тәсілі ретінде басшылыққа алынуы тиіс.
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Балақаев М., Сайрамбаев І. Қазіргі қазақ тілі. Оқулық. – алматы, Санат, 1997. – 29-83 с.
2. Әмір Р. Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: оқулық. – алматы, Санат, 1998. – 192 б.
3. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіндегі (Жалпы бөлім) «Заң» деректер базасы» 
- 14.11.2012 ж.
4. Сыздық Р. тілдік норма және оның қалыптануы (кодификациясы). - астана: елорда, 2001. – 
114-129 б.
Мақалада  нормативтік  құқықтық  актілер  мәтіндерінің  стилі,  сондай-ақ  заң  жобаларын  
әзірлеу техникасының әдістемелік мәселелері қарастырылады.
Түйін сөздер: сөз тіркестері, заң техникасы, заң жобасының лексикалық проблемалары.
В статье рассматривается стиль нормативных правовых актов, а также методические во-
просы техники разработки законопроектов.
Ключевые  слова:  словосочетания,  юридическая  техника,  лексические  проблемы  законопроек-
тов.
The style of normative legal acts and also methodological techniques of the of development of bills are 
considered in the article.
Keywords: phrases, juridical technique, lexical problems of bills.
Жұмагүл мұхтарқызы тұрарова,
ҚР Заң шығару институты Лингвистика орталығының НҚа және халықаралық шарттар жобала-
рына ғылыми лингвистикалық сараптама секторының аға ғылыми қызметкері
заң мәтінінің стильдік мәселелері
турарова Жумагуль мухтаровна,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПа и меж-
дународных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Стилистические вопросы текста закона
Turarova Zhumagul Mukhtarovna,
senior  research  fellow  of  the  sector  of  scientific-linguistic  expertise  of  legal  acts  and  international 
agreements of of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan 
Stylistic questions of the text of the law

101
Начиная с конца 80-х гг. ХХ века, в Советском 
Союзе стала складываться система взаимоотно-
шений  между  государством  и  религиозными 
объединениями на основе сотрудничества (пар-
тнерства).  Началось  возрождение  церквей,  мо-
настырей,  появились  первые  законодательные 
разработки  по  регулированию  государственно-
церковных отношений, церковь получила права 
юридического лица, свобода совести стала рас-
сматриваться не только как право на атеизм. Од-
нако  в  дальнейшем  этот  процесс  получил  свое 
развитие уже в независимых государствах пост-
советского пространства. Причем во многих из 
них  проблема  свободы  совести  и  ее  правового 
регулирования  стала  составной  частью  нацио-
нальной  самоидентификации,  возрождения  на-
циональной культуры.
Общими в конституционно-правовом регули-
ровании свободы совести в постсоветских госу-
дарствах являются следующие черты. 
во-первых,  отправной  точкой  в  разработке 
новых конституционных принципов взаимодей-
ствия  государства  и  церкви  является  1988  г.  в 
апреле 1988 г. состоялось торжественное празд-
нование  тысячелетия  крещения  Руси.    в  1989 
г.  состоялось  избрание  народными  депутатами 
СССР  патриарха  Пимена,  митрополитов  алек-
сия  (Ридигера)  и  Питирима  (Нечаева),  что  от-
разило возросшее влияние церкви на обществен-
ную жизнь. Началась легализация религиозных 
обществ:  если  на  1  января  1985  г.  количество 
зарегистрированных  религиозных  объединений 
Русской Православной Церкви составляло 6 806, 
то на 1 января 1990 г. – уже 10 38011 [1, с. 1163]. 
3 мая 1990 г. скончался последний «советский» 
патриарх  Пимен.  в  июне  того  же  года  на  По-
местном  соборе  Русской  Православной  Церкви 
был избран новый патриарх алексий (Ридигер) 
и обсужден проект закона СССР «О свободе со-
вести и религиозных организациях». 
Изменения  коснулись  и  неправославных  ор-
ганизаций.  Как  отмечает  И.Г.  Хвостова,  напри-
мер,  католические  церковные  структуры  в  по-
слевоенный период существовали на территории 
СССР лишь в западной части страны. На рубеже 
1989-1990  гг.  на  территории  Советского  Союза 
имелись два руководящих католических центра 
– в Литве и Латвии. епископская иерархия Лит-
вы распространяла свою власть только на Литву 
(630  приходов),  а  ординариат  архиепископства 
Риги  занимался  обслуживанием  католической 
диаспоры во всех республиках страны (179 при-
ходов). После того, как в декабре 1989 г. состоя-
лась  встреча  М.С.  Горбачева  с  папой  Иоанном 
Павлом  II,  был  облегчен  процесс  регистрации 
католических приходов в СССР, что сразу сказа-
лось на их численности. По данным на 1 янва-
ря  1985  г.,  католических  объединений  было  за-
регистрировано  1068,  а  уже  через  месяц  после 
указанной встречи (на 1 января 1990 г.) – 128615                 
[1, с. 1164]. таким образом, к моменту распада 
Советского  Союза  во  всех  республиках  наблю-
дался активный процесс возрождения религиоз-
ных организаций.
во-вторых, все государства, согласно Консти-
туциям,  являются  светскими.  При  этом  необхо-
димо отметить, что проблема «светского государ-
ства», его характеристик является достаточно дис-
куссионной в современной юридической науке.
в-третьих,  конституционно-правовое  закре-
пление свободы совести соответствует существу-
ющим универсальным международно-правовым 
стандартам.  важнейшие  из  них  содержатся  во 
всеобщей  декларации  прав  человека  1948  г., 
Международном пакте о гражданских и полити-
ческих правах 1966 г., Международном пакте об 
экономических,  социальных  и  культурных  пра-
вах 1966 г, Декларации о ликвидации всех форм 
нетерпимости и дискриминации на основе рели-
гии  и  убеждений  1981  г.,  Декларации  о  правах 
лиц,  принадлежащих  к  национальным  или  эт-
ническим,  религиозным  и  языковым  меньшин-
ствам 1992 г. и других документах.
в-четвертых, несмотря на различия и нюан-
сы,  во  всех  постсоветских  странах  свобода  со-
вести  понимается,  в  основном,  в  рамках  евро-
Дорская Александра Андреевна,
заведующая кафедрой международного права
ФГБОУ ВПО «Российский государственный 
Педагогический университет им. А.И. Герцена», 
доктор юридических наук, доцент (г. Санкт-Петербург)
 СвОбОДА СОвЕСтИ И пРОблЕмА тИпОлОгИИ СвЕтСкИх 
гОСуДАРСтв НА пОСтСОвЕтСкОм пРОСтРАНСтвЕ
Зарубежный опыт

№ 4 (28) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
102
пейской традиции. Начиная со второй половины 
XVIII века, в европе свобода совести получила 
свое юридическое осмысление в формуле «сво-
бода вероисповеданий и право на атеистические 
взгляды и образ жизни». Это связано с тем, что 
все они (кроме Беларуси) являются членами Со-
вета европы, подписали и ратифицировали Кон-
венцию Совета европы о защите прав человека и 
основных свобод от 4 ноября 1950 г.
в-пятых,  во  всех  республиках  бывшего  Со-
ветского Союза свобода совести наряду с правом 
на  жизнь,  запретом  пыток,  рабства  и  принуди-
тельного труда, свободой и неприкосновенности 
личности,  правом  на  уважение  частной  жизни, 
свободой выражения мнений, свободой объеди-
нений, заключения брака и других относится к 
группе так называемых защитных прав. Как от-
мечает Л.И. Глухарева, «защитные права являют-
ся непосредственно действующими, т.е. облада-
ют механизмом прямого действия и не требуют 
для своей реализации принятия дополнительных 
законов. Обладая ими, индивид получает мини-
мальные  гарантии  против  всевластия  государ-
ства, поскольку в этом случае государство уста-
навливает  само  для  себя  границы  применения 
власти» [2, с. 58].
в-шестых, во всех странах на граждан, рабо-
тающих  по  трудовому  договору  в  религиозных 
организациях, центрах, распространяется трудо-
вое  законодательство,  а  также  пенсионное  обе-
спечение [3, с. 190-207].
в-седьмых,  практически  во  всех  Конститу-
циях и законах о свободе совести постсоветских 
стран свобода совести трактуется односторонне, 
так  как  речь  идет  только  лишь  о  сторонниках 
религиозного мировоззрения. Регламентируется 
лишь деятельность религиозных организаций, и 
фактически отсутствуют нормы, регламентирую-
щие деятельность представителей атеистическо-
го мировоззрения. Это может иметь «плюсы» и 
«минусы». Например, если применить формулу 
«Что не запрещено, то разрешено», то атеисти-
ческие организации могут иметь существенные 
преимущества  перед  религиозными  института-
ми,  так  как  условия  их  деятельности  законода-
тельно не оговариваются.
в-восьмых,  вследствие  провозглашения  Де-
крета  СНК  от  23  января  1918  г.,  церковь  и  ее 
организации в течение последующих 72 лет не 
имели прав юридического лица, а, следователь-
но, не являлись субъектами гражданских право-
отношений [4, с. IV]. После распада Советского 
Союза  во  всех  бывших  республиках  были  соз-
даны  необходимые  правовые  условия  для  дея-
тельности религиозных организаций. Они были 
приравнены к общественным организациям, по-
лучили статус юридического лица.
Кроме общих черт в конституционном праве 
постсоветских  государств  содержатся  и  суще-
ственные различия. Ярчайшим примером этому 
является  то,  что  проект  модельного  закона  «О 
свободе  совести,  вероисповедания  и  религиоз-
ных организациях (объединениях)», утвержден-
ный постановлением Межпарламентской ассам-
блеи  государств-участников  СНГ  от  18  ноября 
2005 г. № 26-25, до сих пор находится в стадии 
доработки. 
Первое существенное отличие – в разных госу-
дарствах существуют разные признаки «светско-
го государства». во многом это связано с тем, что 
под данным термином могут пониматься разные 
модели государственно-церковных отношений. 
еще в 1685 г. Джон Локк написал свое первое 
«Послание о веротерпимости». в нем известный 
английский философ выступил против традици-
онной  точки  зрения  о  том,  что  светская  власть 
вправе  насаждать  «истинную»  веру  и  «истин-
ную» мораль. Он считал, что силой людей мож-
но  заставить  только  притворяться,  но  никак  не 
верить. Когда вильгельм III в 1689 г. издал «акт 
о веротерпимости», Д. Локк перевел свое пись-
мо, написанное по-латыни, на английский язык и 
опубликовал его. в 1690 г. он издал свое «второе 
послание о веротерпимости», а в 1692 г. – третье 
[5, с. 81-83, 125].
Одно  из  интереснейших  произведений,  по-
священных взаимоотношениям религии и госу-
дарства, – это «Философия религии» Г.-в. Ф. Ге-
геля. По мнению великого немецкого философа, 
«государство есть истинный образ действитель-
ности; а нем истинная нравственная воля вопло-
щается в действительность, и дух живет в своей 
истинности. Религия есть божественное знание, 
знание человека о Боге, и знание себя в Боге. Это 
– божественная мудрость и область абсолютной 
истины.  Но  есть  и  другая  мудрость,  мудрость 
мира… в общем религия и основа государства 
– одно и то же» [6, с. 296]. в результате Г. Ге-
гель сделал вывод о том, что возможно два итога 
взаимодействия государства и религии. Первый 
– согласие между религией и государством, при-
мером  которого  могут  служить  протестантские 
страны. в них от человека требуют, чтобы «он 
верил лишь в то, что знает, и чтобы его совесть 
была  для  него  неприкосновенной  святыней»               
[6,  с.  300].  второй  –  раздвоение  государства  и 
религии, при котором каждый из них имеет соб-
ственные законы. Это происходит, если «сферой 
религии является святость, сферой государства – 
право и нравственность» [6, с. 298].
вопросы взаимоотношений государства и ре-
лигии настолько сложны, что и сегодня нет едино-
го мнения о том, что такое светское государство, 
государственная религия, секуляризация и т.д. 
Достаточно  нейтральное  определение  свет-
ского государства дала в своей диссертационной 
работе  а.Ф.  Мещерякова,  которая  считает,  что 
«это такой способ организации публичной (по-

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: