Мақалалар, баяндамалар жинағы

243

Мiне‚  осы  атаулардың  бiрi  –  ереуiл  -  ертедегi  әскери  мағынасында 

шайқастың  әбден  шиеленiсiп‚  шарықтау  шегiне  жеткенде‚  атака  жасап‚ 

шешушi қайрат көрсететiн сәйгүлiк мiнiп сай тұрған сарбаздар. Бүгiнгi тiлдегi 

ереуiл‚ ереуiлге шығу содан дамыған мағыналар. 

Осы келтiрiлген үш түрлi уәж Махамбет жырындағы ұранға айналған үкiлi 

өлеңнiң тiрек сөздерiнiң бiрi - *ереуiл емес‚ *ерулi болса керек деп топшылаймыз. 

Бұл  уәждiң  дұрыстығын  дәлелдей  түсетiн  тағы  бiр  қосымша  дерек  -  қазақ 

тiлiндегi  “*еру”  мен  одан  туындаған  еру  ел‚  ерулi  күш‚  ерулiк  беру‚  ерулiге-

қарулы‚  ерулi  ат‚  еруiн  қайтару  т.б.  ұғымдар.  Бұлардың  барлығы  көшпелi 

қазақ  өмiрiне  тән  ұғымдар.  Қазақтың  көне  салтында  өмiрiн  ылғи  көшумен 

өткiзген халқымыз жаз жайлауға‚ қыс қыстауға‚ күз күздеуге‚ көктем көктеуге 

көшкенде‚ бүкiл ауыл-аймақ отырған орындарынан дүр көтерiлiп‚ қопарыла 

бiр күнде көшкен емес. Көшу дәстүрiнiң өз салты бойынша олар бiрден емес‚ 

бiртiндеп‚ бiрiнен-кейiн бiрi‚ ұласып‚ жалғасып‚ үздiк-создық көшетiн болған. 

Бұрынырақ көшiп келiп‚ орналасқан ауылды еру ел‚ ерулi ел‚ ерулi күш деп‚ көш 

жөнекей  шаршап-шалдығып  келген  ауыл  адамдарын  шақырып‚  сый-құрмет 

көрсетiп‚ қолқабысын тигiзiп‚ белiн жазып‚ есiн жинауына көмектескен. Қазақ 

дәстүрiнде  ерулiк  беру‚  сондай-ақ  ерулiктiң  қарулығын  қайтару‚  сол  дәстүр 

арқылы қатарласа қонған қалың ел бiр-бiрiмен тығыз араласып‚ жақындасып 

кететiн  болған.  Осы  дәстүрдегi  еру  ел‚  ерулi  ауыл‚  ерулiк  деген  сөздердiң 

түбiрiнен басқа сөз емес‚ *ер‚ *еру сөздерiн танысақ‚ *ерулi атауының көшке 

ере көшкен елге‚ жорық атына мiнген ердiң жанына ертiп алған жарау атына 

тiкелей қатысы бар екенiн мойындағын жөн сияқты.

«Қазақ әдебиеті». 2002. № 48, 29 қараша. 4 б.

ЭТНОНИМИКА

Ғалымның  лексикология  саласындағы  зерттеулеріне  зерделей  қарасақ, 

олар негізінен ру-тайпа, халық атауларының шығу төркініне, қалыптасу та-

рихына байланысты ізденістерін көрсетеді. Олар көп емес, екеу: қазақ және 

қаңлы этнонимдері. «Қазақ» этнониміне бағыштап жазған мақалаларында («К 

лингвистическому обяснению этнонима «қазақ» // Вест. АН КазССР, 1971, №2, 

C.47-51 (Е.К.Қойшыбаевпен бірге жазылған); «О принципах этимологиче-

ского анализа этнонима «қазақ» // Вест. АН КазССР, 1987, №8, т.б.) ғалым 

әлі күнге дейін толық шешімін таба алмай келе жатқан бұл проблема бойын-

ша тілдік факторға сүйеніп, көп пікірдің бірі ретінде көзқарасын ұсынады. 

Бұл проблеманың шешілуі процесінде ол пікірдің ескерілуі әбден мүмкін.

«Қаңлы» этнониміне байланысты ғалымның зерттеулері алғаш Қазақ 

энциклопедиясында  көлемді  мақала  ретінде  («Қаңлы»  //  ҚСЭ,  Алматы, 

1975, 455-457 б.), одан соң ғылыми жинақ және журналдарда («К историко-

244

лигвистической  характеристике  этнонима  канглы  –  қаңлы»  //  Тюркская 

ономастика. Алма-Ата, 1984, с. 34-37, т.б.) жарияланып, ұлғая келе, бүгінгі 

таңда  «Қаңлы:  тарихи  шежіре»  атты  монографияға  айналып  (25  б.т.), 

баспаға дайындалуда.

Қазақ  халқының  қалыптасуына  ұйытқы  болған  ең  көне  түркі  тайпа-

лардың бірі – қаңлы этносының тарихи болмысын айқындай түсуде халық 

жадында, сан алуан бұлақтарда сақталып келе жатқан тілдік, этнолингви-

стикалық, шежірелі, тарихи деректер негізінде дүниеге келер бұл еңбекті 

қазақ халқының өзін-өзі танып-білуге қажетті игілікті істердің бірі болады 

деп сенеміз.

О принципах этимологического анализа 

этнонима «қазақ»

Действительно,  сложность  проблемы  этногене за  и  этнической  исто-

рии  казахов  не  вызывает  ни  у  кого  сомнений.  Это,  помимо  всего,  объяс-

няется  отсутствием  до  сих  пор  серьезных  работ,  объединяющих  усилия 

историков, этнографов, археологов, антропологов и языковедов. Между тем 

во всех возможных научных поисках в этом направлении, особенно в изу-

чении этнонимов и характеристике этноса, факторы языка могут сыграть 

немаловажную роль. Здесь я прежде всего имею в виду возможную линг-

вистическую интерпретацию того или иного этнонима, прямо или косвенно 

связанного с историей самого этноса. Для подтверждения этой мысли мож-

но сослаться на опыт из вестных в нашей стране историков, занимающихся 

изучением этниче ского процесса тюркоязычных народов. Так, например, Р. 

Г. Кузеев указывает, что «изучение этнонимов является важным средством 

про никновения  в  сложные  и  многоярусные  процессы  этнической  истори-

и...»

1

. О необходимости изучения тюркских этнонимов говорят и языковеды. 

Так, Д. Е. Еремеев отмечает, что «тюркская этнонимия крайне разно образна 

как  по  своей  форме,  так  и  содержанию.  Но  в  большинстве  слу чаев  она 

ярко отражает особенности происхождения этнической исто рии той или 

иной общности и, бесспорно, может служить дополнитель ным источни-

ком при этногенетических исследованиях»

2

.

Однако  приходится  констатировать,  что  одни  лишь  лингвистиче-

ские  поиски  и  даже  самые  удачные  и  оригинальные  этимологические 

построе ния  не  могут  претендовать  на  решение  проблемы  этногенеза 

в  целом.  Лингвистические  интерпретации  этнонимов  в  лучшем  слу-

чае могут служить дополнительным источником при этногенетических 

1 Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. 

М., 1974. С. 76-77.

2 Еремеев Д.Е. К семантике тюркского этнонима//Этнонимы. М., 1970. С.141.

245

исследова ниях. Так мы оцениваем в данном случае роль и значение по-

исков  ка захских  языковедов  в  решении  рассматриваемой  проблемы  и 

совершен но солидарны с коллегами К. А. Акишевым, О. Исмагуловым 

и др., ко торые правильно ставят вопрос о необходимости комплексного 

подхода к ней и совместных усилий историков, этнографов, археологов, 

антро пологов и языковедов.

Надо  сказать,  что  этноним  қазақ/казах  привлек  к  себе  внимание 

довольно  многих  ученых  и  в  имеющихся  у  нас  историко-филологиче-

ских исследованиях и первоисточниках, хронологически охватывающих 

до вольно  большой  период,  представлено  около  ста  самых  различных 

(кратких и обстоятельных, специальных и попутных) его этимологиче-

ских толкований. Они разнообразны не только в принципах и методах 

анализа, но и в самой постановке и историко-лингвистической ориенти-

рованности.

При всем этом в оценке и научной интерпретации лексико-семанти-

ческой структуры и происхождения этнонима қазақ в имеющихся иссле-

дованиях  обнаруживается  двоякий  подход,  рассматривающий  дан ный 

этноним в одном случае как сочетание двух лексических элемен тов, вы-

ражающих каждый в отдельности конкретное этнонимическое понятие, 

а в другом – как цельнооформленную производную основу, образован-

ную от корневой морфемы тюркского или нетюркского проис хождения.

Согласно  первому  принципу  этноним  қазақ  зачастую  рассматри-

вается как сочетание таких лексических элементов, как қас и сақ, аз и 

сақ, қаз и оқ, қай и сақ, қос и ақ, қо и зақ, кос и ық, қаз и ақ, қаз и сақшы 

и др. В целом в ряде этимологических толкований қазақ посту лируется 

как не поддающаяся расщеплению целостная единица, возво димая в од-

ном случае к этнонимам, в другом – к топонимам (в Азербайджане), в 

третьем – к антропонимам или просто к производным ос новам, восхо-

дящим к разным языковым источникам: к русск. косок от слова косить, 

косы, к монг. қозақ от корня * қо «бронь», «железо» и зақ «граница» и 

др.

В подобных этимологических и этнологических толкованиях воль-

ность и противоречивость допускаются и в отношении его семанти ки. 

Это  видно  из  следующего  далеко  неполного  перечня  значений,  кото-

рыми он наделен исследователями в разных источниках: 1) «настоящий, 

чистокровный  сак»,  «собственные  саки»,  «сакские  племена»,  2)  «бе-

глец, скиталец, безродный, бродяга» «голодранец», «лишенный предво-

дителя»,  «вольный,  свободный»;  3)  «предводитель  отряда»,  «наемный 

солдат»,  «вооруженный  воин»,  «всадник»,  «воинское  подразделение»; 

4) «смелый, воинственный», «горячий, вспыльчивый» (у В. И. Абаева), 

246

5)  «белая  ле бедь»  (тотемическое  представление);  6)  «обреченный  на 

честную  смерть»  (религиозное  толкование);  7)  «обладатель  походной 

телеги с юртой» (в кн.: «Алтын топчи») и др.

И надо сказать, что главной причиной такого разнобоя во взглядах, 

подходах и толкованиях одного и того же этнонима является отсут ствие 

однозначного понимания исследователями этногенетического про цесса 

или научной идентификации этнонима и этнической истории ка захского 

народа. А это в свою очередь – результат разнонаправленности и разроз-

ненности научного поиска и, конечно, отсутствия междисципли нарной 

координации. Всем известно, что при таком положении всякие поиски 

лишаются перспективы, целостности и последовательности ло гического 

построения, научной аргументированности и резуль тативности. Так, на-

пример, чтобы выделить и научно обосновать нали чие компонента сақ/

сак в структуре этнонима қазақ/казах, прежде все го необходимы исто-

рически  аргументированные  данные  и  проверенные  факты,  которые 

могут  быть  добыты  в  результате  больших  поисковых  работ  усилиями 

специалистов разных отраслей наук. Компетентность лингвиста в эти-

мологизации  этнонима  больше  всего  проявляется  в  том  случае,  когда 

определен общий (этносоциальный, этногеографический, этнокультур-

ный,  этноисторический,  этноархеологический)  фон  исследуе мого  объ-

екта. Только тогда он может с большей уверенностью выбрать из мно-

жества возможных одну наиболее правильную научную концеп цию для 

этимологической  интерпретации.  Так,  например,  лингвисту  не трудно 

доказать гомогенность таких этнических элементов, как сақ/сак и *сақ в 

этнониме қайсақ или *сах, восходящий к саха «якут» и др., при условии, 

если такое предположение будет подкреплено историче скими фактами.

Одним словом, в этногенетическнх исследованиях крайне необхо-

дим союз ученых-обществоведов. И свою мысль мне хочется заключить 

словами академика Ю. В. Бромлея, который указывал, что «важная роль 

в  решении  этногенеза  принадлежит  таким  научным  дисциплинам,  как 

этнография, лингвистика, включая топонимику, и фольклористика. Но и 

у этих дисциплин есть своя ахиллесова пята – это прежде всего трудно-

сти при ориентации их данных во времени, вопросы хроноло гии – вот 

что, пожалуй, является для них основным камнем преткно вения»

3

.

ҚазССР ҒА хабаршысы, 

Алматы,1987. 31-32 б.

3 Бромлей Ю.В. Выступление// Археология и этнография Башкирии. Уфа, 1971. С.6.

247

«Қазақ» [qazaq] этнонимнің зерттелінуі

Белгілі  бір  халықтың  атын  (этнонимін),  жер  атын  (топонимін) 

анықтау үшін, бәрінен бұрын, оның өмір сүру қалпын және соған бай-

ланысты ойлау процесін, тарихын зерттеу керек екендігі мәлім. Ондай 

сөздерді (терминдерді) зерттеу қиындығы көп, кейде адамды жаңылы-

стыруы, тіпті жарты жолда қалдыруы да мүмкін. Ру-тайпаның, тайпалар 

одағының аталуы қоғамдық-әлеуметтік акт. Ф.Энгельс осыған орай бы-

лай деген: “Тайпалардың өзіне тиісті территориясы және аты болған”

1

. 

Оларға лайықты меншікті ат тарихи жағдаймен байланысты туып бел-

гілі  тарихи  дәуірде  қалыптасады.  Осыған  байланысты  кейбір  атаулар-

дың зерттелуінде ең алдымен олардың өзіне тән ерекшеліктері айқын-

далуға  тиіс.  Зерттеушілер  тарапынан  алуан  түрлі  жорамал  айтылып 

жүрген қазақ этнонимін де осы негізде қарау қажет. Тайпа, халық, жер 

аты болып саналатын қазақ [Qazaq] сөзінің табиғатына мағынасына түр-

кологтар,  түркі  халықтарының  тарихымен  айналысқан  славянтанушы-

лар, кавказтанушылар әр кезде түсінік беріп, ол туралы әр түрлі пікір-

лер  айтылып,  этимологиялық  зерттеулерде  қазақ  сөзінің  сыр-сыйпаты 

біртіндеп ашыла түсуде. Академик В.В.Бартольд өзіне дейінгі қазақ сөзі 

туралы айтылған пікір-талаптарды ой елегінен өткізіп шыққаны мәлім

2

. 

200 жылға жуық мерзім ішінде қазақ атауы төңірегіндегі зерттеулердің 

толастамай келе жатқаны неліктен? Мұның басты себебі: біздіңше зерт-

теушілеріміз  бұл  сөз-атаудың  о  бастағы  алғашқы  мағынасынан  гөрі 

соңғы кезде пайда болған туынды мағыналарына көбірек көңіл бөлуіне 

байланысты болса керек. 

Үлкен  бір  халықтың  аты-жөні,  оның  өмір  сүрген  территориясы, 

сондай-ақ  Әзербайжанның  үлкен  бір  ауданы  осы  атпен  (газак)  атала-

тындығы белгілі. Орыс халқының бір бөлігі де қазақ деп аталады. Біз 

бұл  мақаламызда  негізінен,  қазақ  сөзінің  бастапқы  мағынасын  анық- 

тауға  әрекет  етпекшіміз.  Байқауымызша,  бұл  сөздің  мағынасы  түркі 

тілдес халықтардың, солардың ішінде Азербайжан халқының да мифо-

логиясымен байланысты. Зерттеушілер қазақ сөзін, өкінішке орай, бұл 

тұрғыдан сөз етпейді. Ғалымдар қазақ сөзін 1245 жылы жарық көрген 

қыпшақ-араб сөздігінде кездестіреді. Бұл аталған сөздікте қазақ сөзінің 

“әуре-сарсаң  болған”,  “Отаннан  қуылған”,  “ел-жұртынан  аластанған” 

сияқты мағыналары болғанын айта кеткен жөн. Өзбек әдебиетінің клас-

сигі Алишер Науаи да қазақ сөзі “отансыз”, “жұртсыз”, “кезбе”, “жасақ” 

мағынасында қолданған екен. 

1 К.Маркс, Ф.Энгельс. Сочинение, Том 21, 92 бет. 

2

 

В.В.Бартольд. История изучения Востока в Европе и России, 1925 с 217. 

248

Бұдан көп кейін Шейх Сүлеймен Бұхари қазақ атты халық болған-

дығын көрсетіп, бұл сөздің “үйсіз”, “жұртсыз” деген мағынасының бар 

екендігін айтқан. 

XIII ғасырдың сөздіктерінде де, одан кейінгі ескерткіштерде де қазақ 

сөзінің “жұртсыз”, “кезбе”, “баспанасыз” мағынасында көп қолданылған-

дығының  куәсі  боламыз.  Мәшһүр  тарихшы  Мұхамид  Хайдардың  (1551 

жылы қайтыс болған) пікіріне сүйене отырып, қазақ халқының тарихын 

жазған авторлар “Абдул Хайдар ханның ілімінен соң Өзбек ұлысында ала-

уыздық басталып, дала тұрғындарының біраз бөлігі өз қауіпсіздігі үшін 

Өзбек  ханынан  бұрынырақ  бөлінген  Керей  мен  Жәнібек  ханынан  пана 

іздеді...  Алдымен  солар,  кейіннен  олардың  соңынан  ерген  көпшілік  өз 

ұлыстарынан кеткендер және кедейлер белгілі бір уақыт аралығында қа-

зақтар деп аталынды - деп жазады

3

. Мұхамид Хайдардың еңбегі бойынша 

XV-XVI ғасырда феодалдар арасындағы соғыстардан соң жұртсыз (отан-

сыз,  панасыз)  қалғандар  “қазақтар”  деп  аталынған  деген  қорытындыға 

келуге болады.

Біз қазақ сөзінің құрамындағы қас/қаз компонентін бұдан да бұрынғы 

деректерден  кездестіргенбіз.  Ендігі  қалған,  бір  адамдар  тобы  топтанып 

халық жасай алмайды. Ондай пікір халықтың пайда болуы қалыптасуы 

сияқты күрделі әлеуметтік - саяси бір процесске механикалық көзқарас. 

Ең алғаш “қазақ” деген сөз XIII ғасырда еске алынған делік. Бірақ бұл ол 

дәуірде белгілі бір тайпа не халық болған деген сөз емес. Қазақ сөзі және 

оның  алғашқы  белгілі  қас/қаз  бұрыннан  бар  және  оның  сілемдері  ескі 

дәуірге, тарихтың көне сатыларына барып тіреледі. 

Россияда  “газет”  [qazaq]  атауларына  арнайы  назар  аудару  XVIII 

ғасырдың  екінші  жартысында  басталды  және  алғашқы  орыс  зерттеу 

шілері, кейбір кемшіліктері бола тұрса да, сөздің шығу тарихын негізінен 

түркі тілдерімен байланыстырады. 1750-60 жылдардағы орыстың ғылыми 

әдебиетінде қазақты көне қыпшақтар

4

, хазарлар

5

 мен байланыстырушылар 

да болған. Қазақ сөзі туралы П.Бутков 1822 жылы, өзіне дейінгі Россияда 

жазылған  пікірлерге  шолу  жасап,  бірсыпыра  пікірін  де  айтқан.  Ол 

былай  деп  жазады:  “бұл  сөз  (әңгіме  “қазақ”  сөзі  туралы  -  М.С.)  ежелгі 

славян батырларының бірі – қазақтың

6

 атымен байланысты. Оның тегін 

қыпшақтар мен хазалардың, адам және жер аттарынан арнайы ізделген. 

Мысалы,  Днепровский  косы  /Днепр  даласы/,  сене-косный  косы  /шөп 

3 История Казахской ССР, т. I. Алма-Ата, 1957, 140 бет. 

4 Ежемесяч. Сов. на апрель, 1760, Родосло Ист. татар, ч. YII. гл, I. 

5 История Таврии II, 25 бет. 

6  Синопись.  9  бет.  Бутковдан  кєтирилєн  ситатда  муєллинфин  истинад  етди  и 

чыхарышылар е ни илє сахланылар. 

249

дестесі/ және тіпті Косявкалар

7

 , тәрізді сөздің мағынасы “басы қырылған 

адам”

8

, қол басшы, қашқын, құл

9

 болғандығын дәлелдейтіндер де бар. 

Кейбіреулердің айтылуынша, “қазақ” татар сөзі - бұрын “қаңғырған, жұ-

мыссыз  кісі”  деген  мағынада  түсінілген.  Басқаларға  ақшаға  жалданған, 

кейін келе ат үстінде

10

 Қару ұстап соғысқандарға осы атау берілген”

11

. Бұл 

жерде П.Бутков сөз - атауын түркі тілдерімен байланысты екендігіне көңіл 

бөліп, мән бермеген. Оның төркінің басқа жерден іздегені анық байқала-

ды. Автор “қазақтар” кімдер және “козак” қандай мағынадағы сөз, - деген 

сұрауға жауап беруді ғана алдына мақсат етіп қойған. 

Қойылған сұраудың екеуі де ғылыми негізі үшін керек-ақ. П.Бутко-

втың жазуынша, Кубанда

12

 алты рудан құралған абазиндер өмір сүрген

13

. 

Бұл алты тайпа одағын татарлар Алтықазақ деп атаған

14

. Осының өзі-ақ 

П.Бутковқа “қазақ” сөзін айқындауға септігін тигізген де болар еді. Автор 

Алтықазақ сөз атауының бірінші бөлігін ‘алты“ сан есімімен байланысты 

дейді.  Бірақ  ол  сөз  -  атауының  екінші  сыңары  “қазақ”-ты  бөлшектемей, 

оны казыг, газуг сөздерімен бір деп ұғынып бұлардың “жалаңаш”, “кедей” 

/қол/ мағынасына барлығын көрсетеді. Автор көрсеткендей, “қазақ”, “га-

заг”, “газог” сөздерінің алғашқы мағыналары “жалаңаш”, “кедей” дегенді 

білдірмеген. “Газог”-тың, “газог”-тың, кейіннен пайда болған “жалаңаш”, 

“кедей” мағыналары ол сөздердің алғашқы мағыналарына жуық болмаған-

дығын кейінірек анықтала түседі. Бұлар жаңа бір тайпалар одағының аты 

болса  да,  “газог”,  “газуг”  сөзінің  фонетикалық  варианты  деуге  болады. 

Дегенмен, газог екі бөліктен /ог/ тұрады. Газ-аг, газ-уг, уаз-ог сөзінің құра-

мындағы ‘ыг“ // “уг” және “ог” туралы ертеден пікір таласы бар. 

7 Ежемесяч. Апрель 1760. Собрание соч. выбран из месослов. 

8 Iенє орада. 

9 Татишев в истории Росии. II, 422 бет. 

10 Соч. Апрель 1860 и март 1862. 

11

 

П.Бутков. О имени козак, журнал Вестник Европы, N 23, декабрь, 1822. 

12  Кубан-Губанда  єр  кездерде  қыпшақтар  мен  қазақтар  жасаған  /өмір  сүрген/. 

Біздіңше “Губан” сөзі осы халықтар тілімен байланысты. “Губан” сөзі “гу” жєне ‘бан“ /ман/ 

элементтерінен  құрал-көркіреуі  /найзағай/  жєне  ұшқынды  жаратқан  құдайдың  аты.  /қара: 

Мирали  Сейдов.  Некоторые  заметки  о  гуннско-азербайджанских  мифологических  связах  на 

основе этимологического анализа слова куар /гуар/-Вопросы Азербайджанского языкознания. 

Сб.  статей  Баку,  1967,  905-216  бет.  “Бан”-ның  түркі  тілдеріне  тєн  “биїк”,  жоғары  үйі,  биік 

томы”. Соңында айтарымыз, “Губан“ ның “гупан-фонетикалық варианты, олардың кейбір түркі 

тілдерінде “¤лкен”, “биік”, “жоғары”, “күштї”, “қуатты” деген мағыналары бар. /Қара: В.Радлов. 

Опыт словарь тюркских наречий. том II, ч.I,1899,СПб.1033 

13  Бұл  алты  тайпаның,  рудың  этимологиясы  бұл  мєселенің  шешілуіне  себін  тигізеді. 

Олардың ішінде біреуінің

 аты біздің назарымызды ерекше аударады. Оның аты бешилбай-Бешилбайдыр. Біздіңше, 

бұл  атауды  Беш-ил  /ел/  -бай  /баj/  деп  бөлуге  болады.  “Беш”  /бес/  сан,  ил  /ел/  бір  тайпа,  ру 

атауларына қатысты. Ил // ел /адамдар тобы/ дегенді білдіреді. Мұндағы бай - бєj сөзі Бешилбай 

// бешилбаj, яғни /Бешеллин/ Бес елдің байы, басшысы деген сөз. 

14 П. Бутков. Аталған еґбек, 188-189 бет. 

250

П.Бутков газог - газог атауының Россияда “күзетші”, “шекара сақшы-

сы”, “жазалаушы отряд /топ/” мағынасындағы қолданылатындығын еске 

алып  “газог”,  башқұрт,  түркмен,  қырғыз,  Волга  хазаларының  тіліндегі 

сакчи, /сагчы/ күзетші /сторож/ сөзімен байланысты деген қорытындыға 

келеді. Ол бұл ойын дамыта түспей, басқа пікірге көшеді. Автор “газага-го-

зага“ сөзінен осы тұрғыдан қарағанда мағынасы анықталады деп жазады. 

Зерттеушінің пікірінше, маңғол және қалмақ тілдерінде ко-сауыт, (броні), 

“темір”, “болат киім” (латы), “борандалған киім”, “сакул”, “закикчи”, “кү-

зетші”, заха, зах, “аралық”, “ара” (между), “шекара” (рубеж) деген мағына-

ны білдіреді. Зерттеуші сөздің этимологиялық талдауын былай жинақтай-

ды: “Соединив в одну мысль речения ко и закикчи, или ко и зах получим 

им козак и конечно не затруднимся принять его в знаменовании крепкого 

охранителя  границы,  или  военного  стража”

15

.  автор  “газог”  /гозаг/  сөзі-

не  механикалық  тұрғыдан  қарайды  да,  нәтижесінде  қорытындысы  да, 

тоқтамы да, механикалық түрде шығады. Негізінде, автор сөздің алғашқы 

мағынасын анықтап және сол сөздің этимологиясын беруі қажет еді. Бұл 

жерде бір мәселеге көңіл бөлу қажет деп білеміз. Өте ертеректе тайпа, тай-

палар одағы, халық аттары екі тілдің сөзінен құралып қалыптасуы тарих-

та кездеспейді. Бутковтың зерттеуінен “газаг” сөзі “шекара”, брон, темір, 

болаттар жаратылғаннан соң дүниеге келген деген қорытынды шығаруға 

болады. Ал шекара болмастан, бронды киімдер жасалмас бұрын бұл тай-

палар  тегі  қалай  болып  аталған?  Жоғарыда  көрсеткеніміздей,  қазақтай-

палар  одағының  аты  шекара  күзетшісі  болмастан  бұрында  бар  болатын 

және “газаг” және осыған байланысты өз жұртын тастап кетуі

16

, сондай-ақ 

тұтас  ордаларымен  соғысқа  кететін  ноғайлардың  “газаг”  деп  аталатын-

дығы рас

17

. “Газаг” сөзінің “Жалданған сарбаз“ “жалданған шекара сақшы-

сы”, “дүние табу үшін елін, жұртын тастап кеткендер” деген мағынасынан 

байқайтынымыз - бұл тайпалардың ата тегі феодалдар және үстемдік еткен 

әкімдерден, қанды соғыстардан, адам төзгісіз қанаудан, басқыншылардың 

зұлымдығынан,  жұрттарынан  безген,  елін  тастап  қаңғырып  кеткен.  “Га-

зак” сөзінің тарихта пайда болған мағынасы осы тайпалардың бірігуінің, 

халықтың тарихи тағдырының қаншалықты аянышты, ауыр болғандығын 

көрсетеді.

В.В.Радлов  сөздігінде,  бір  топ  түркі  тілдес  халықтар,  олардың 

ішінде  қырғыздар,  шорлар,  тілеуіттер  т.б.  азат,  тәуелсіз  кезбе,  қызықты 

15

 

П. Бутков. Аталған еңбек, 179 бет.

16

 

М.К.Милых. Ногайские тексты. Сб. языки северного Кавказа и Дагестана М., - Л. 1949, 

249 бет. 

17

 

П.Бутков. Аталған еңбек, 193 бет.

251

уақиға іздеген адамды қазақ деп атаған

18

. “Газаг” /газагчы/ құл, қашқын 

мағынасында  да  қолданылады.  Бұл  мағыналардың  көпшілігі  XIII-XIY-

XY-XYI  ғасырдағы  сөздіктерде  бар.  Көрсетілген  жазба  ескерткіштерден 

және сондай-ақ түркі тілдес халықтардың тіл деректерінен кейбір батыс 

европа  ғалымдары,  олардың  ішінде  Вамбери  /1878-ші  жылы/,  Паведе-

Гуртейл,  венгер  /мадьяр/  ғалымы  Гомбос  /1912  жылы/,  қазақ  /йфяфй/ 

сөзінің “жұртсыз”, “үйсіз”, “жұмыссыз”, “көшпелі” мағыналарын барын 

көрсетеді.  Фин  ғалымы  Рамстедтің  жазғандары  бойынша,  негізінен 

“Хәзәр” Хәзәр және газаг “каз” - көмекші етістігімен байланысты болса, 

онда бастапқы форманың негізгі “қас” болуға тиіс және ғалым бұны монгол 

тіліндегі  “касак  терген”  сөзімен  “батырлардың  көнедегі  арбасымен” 

байланыстырады.  А.Н.Самойлович  бұл  пікірге  сақтықпен  қарау  керек 

екенін ескертеді

19

. 

Біздіңше, А.Н.Самойловичтің бұл пікірімен келісу керек. Бұлай деу- ге 

себеп, тіпті “касаг терген”, сөзінің “газаг” атауымен мағыналы байланысы 

жоқ.  Белгілі  бір  халық  басқа  бір  тілдегі  араба  сөзін  өзінің  аты  ретінде 

қолданады  дегенге  сенуге  бола  ма?  қазақ  зерттеушісі  С.К.Ибрагимов 

көптеген  орта  ғасыр  сөздіктеріне,  түрік,  араб  әдебиеттеріне,  тарихи 

деректерге  сүйене  отырып,  касаг-терген-хасаг-терген  терминінің  қазақ  /

гозаг/ атымен еш байланысы жоқ деп дәлелдейді

20

.

Жоғарыда аты аталған Европа түркологтарынан кейінірек П.А.Фалев 

те солардың пікіріне аздаған өзгерістермен жақындай түседі. 

Оның “қаз” сөзінің “қаз” әурелену, мақсатсыз кезу, қаңғу етістігінен 

пайда болған деп қарауын әлдеқайда нанымдырақ деуге болады. Сондай-

ақ этимологиясы “газаг” сөзінің алғашқы мағынасына сай келеді. Біздің 

байқауымызша, П.А.Фалев те сөздің алғашқы формасын және мағынасын 

анықтауға  әрекет  етпеген,  “газак”-тың  кейінгі  кезде  пайда  болған 

мағынасына сүйенген. 

Н.И.Веселовский болса “газаг” сөзіне “адам сияқты қаз”, яғни “құс сияқты 

азат” деген мағына берген

21

. А.Н.Чулашников та “газаг” /қазақ/ сөзін қазға /құсқа/ 

байланыстырады. Бірақ ол бұл сөзді “газ” және “ақ” /ақ/ бөлшектеріне ажыратады 

да “аққаз” мағынасын білдіреді дейді

22

. Оның бұндай этимологиялық болжам 

жасауына Н.И.Веселовскийдің пікірі түрткі болуы мүмкін. М.Тынышбаевтың 

жоғарыдағы  пікірге  қосылмайтындығы  А.Н.Самойловичтің  зерттеулерінен 

18 В.В.Радлов. Көрсетілген еңбек, II том, I бөлім, 364-бет. 

19 А.Н.Самойллович. О слова ‘казак“ в кн. “Казаки”. Антропологические очерки. вып. З. 

Л., 1927, 16-бет. 

20

 

С.К.Ибрагимов. “Еще раз о термине “казак” инс. истории археологии и этнографии” 

АН Каз. ССР, 1960, том 3, 70 бет. 

21 Издание ориенталистов при Восточном факультета СПБ Университета. 1910, 54 бет. 

22 Очерки по истории казак. Киргизского народа. ч. I. Оренбург 1924, 109 бет. 

252

анық  байқалады.  Оның  этимологиясы  бойынша  “Газаг”  -  “әділет  жолының 

ғазизі” деген сөз

23

. Кезі келгенде айта кету керек, біз не Н.И.Веселовскийдің, 

не  А.Н.Чулошниковтың,  не  М.Тынышбаевтың  пікіріне  қосыла  алмаймыз. 

Біздіңше, ескі тарихтан мәлім болған “қазақ” /газаг/ халқы өз атын ешқашан 

ислам дініне қатысты араб сөзінен алған деуге болмайды. Бұл сөздің жасалынуы 

және қалыптасуы басқа бір көне жағдайлармен байланысты. 

А.Н.Самойлович,  Н.Я.Маррдың  пікірін  санамалап  шығады.  Н.Я.

Марр бірнеше жерде қазақ туралы даулы пікір айтқан және оны түркі 

тілдер  әлемінен  бөлек  қарайды

24

.  Бұл  пікірге  В.В.Бартольд  және  көп-

теген басқа Европа ғалымдары қосылмайды. А.Н.Самойлович өз зерт-

теулерінде  көптеген  ғылыми  әдебиетке  шолу  жасап,  бірақ  В.В.Бартольд 

сияқты  “қазақ”  /газог/  сөзі  этимологиясының  толық  тексеруін  келешек 

зерттеушілердің үлесіне қалдырады. Қазақ сөзінің түп-төркінін жан-жақты 

зерттеумен айналысқан ғалымдардың бірі С.К.Ибрагимов. Ол тағы да “қа-

зақ  термині  туралы”  мақаласында  қазақ  халқы  этногенезінің  қалыптасуы 

және сондай-ақ “қазақ” сөзінің шығуы әлі толық анықталмағандығын көр-

сеткен. Осымен байланысты автор “қазақ” /газаг/ атауын зерттеуді алдына 

мақсат  етіп  қояды.  Автор  осы  мәселеге  байланысты  материалдармен  та-

нысып, олардың талдауға кіріседі де, көп нәрселерді анықтайды

25

. Кейбір 

зерттеушілер “қазақ” /газаг/ сөзінің қолданылу тарихын X-XI ғасырға, тіпті 

одан да әріге алып барады. Мысалы үшін, XIX ғасырдағы зерттеушілердің 

бірі А.Левшин “Моңғол-татарлардың батысқа келуінен екі жүз жыл бұрын - 

1020 жылы жасаған Фирдоуси немесе Фирдоуси “Рүстем тарихында” қазақ 

халқы, қазақ /газах/ханы болғандығын еске алған”

26

, - деп жазады. Көрнекті 

ғалым А. Вамбери де қазақтардың X ғасырда белгілі болғандығы туралы 

пікір  айтады.  В.В.Радлов  та  “қазақ”  /газаг/  сөзін  Фирдоусимен  байланы-

сты  еске  алады

27

.  Түрколог  А.Н.Бернштам  “қазақ”  /Газаг/  сөзі  X  ғасырда 

ру-этникалық  мағынаны  білдірген  деп  жазды

28

.  Советтік  дәуірдегі  орыс, 

қазақ  ғалымдары  Х.М.Әділгереев

29

,  В.Ф.Шахматов

30

,  М.Б.Ақынжанов

31

, 

23 Материалы к истории Киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925, 31 бет. 

24 И.Я.Марр. Кавказский культурный мир. “Армения”, Отд. оттиски из журнала мин. нар 

просв. за 1915 г. 8-9 бет. 

25 С.К.Ибрагимов. Еще раз о термине. Казак инсти. истории, археологии и этнографии. 

АН КазССР, 1960, т.3. 66 бет. 

26

 

А.Левшин.  “Описание  киргиз-казачьих  или  киргиз-кайсацских  одну  и  степей”.  ч.  2. 

СПБ, 1832, 40 бет. 

27 В.В.Радлов. Көрсетілген еңбек, II том, I бөлім.

28 А.Н.Бернштам. Проблемы древнии истории и этногнеза южного Казахстана. из АН 

КазССр. сер. археол. 1949, N61, вып. 2, 64-65 бет. 

29

 

Х.М.Адильгереев. К истории образования Казахской народности, Вестник, Ан КазССр, 

1951, N I, /70/.

30

 

В.Ф.Шахматов. К вопросу об этногенезе Казахского народа, изв. АН КазССР, 1950, N 

94, вып. 6. 93 бет. 

31

 

М.Б.Ахиджанов. Казахын теги туралы, 1957, 39-40 бет. 

253

С.В.Юшаков

32

 жоғарыдағы пікірді қолдайды. Бірақ С.К.Ибрагимов олармен 

келіспейді. С.К.Ибрагимов, А.Н.Берштамның, Маркварттың, А.А.Семено-

втың, С.В.Юшаковтардың пікірлеріне талдау жасап, олардың негіз тұтқан 

деректемелеріне сын көзімен қарау керектігін көрсете келіп былай деп жа-

зады: 

“Айтылғандардан белгілі бір қорытындыға келсек, А.Н.Бернштамның, 

Н.А.Ақынжановтың және Х.М.Әділгереевтің пікіріне керісінше Х-ХV ға-

сырларда “қазақ” атты этникалық термин болмаған дегенді көрсетуге бо-

лады. Біз қарастырған еңбектер барлығында “қазақ” сөзі тек Жетісуда ғана 

дүниеге келген және қолданылған дегенді қолдайтын пікір жоқ. Керісін-

ше, осы ескерткіштерден, бұл сөз Дәшті - Қыпшақ шығыс бөлігінде және 

Орта Азияда сондай-ақ түркі тілдес тайпалар жерінде кең жайылған деген 

тоқтамға келуге болады. Және бірыңғай әскери феодал тобына байланы-

сты болып қалмай, сөз мағынасында қоғамдық мәні бар қызмет атқарған. 

Бізге  мәлім  шығыс  жазба  деректерінен  “қазақ”  сөзінің  мағынасының 

даму  эволюциясын  төмендегі  жағдайлардан  іздеуге  болады.  XIII-XV  ға-

сырларда қазақ - әуре сарсаң болған, басшысыз, қуылған, мағынасында, 

XV ғасыр соңында - “Өзбек” терминімен тең дәрежеде саяси мазмұнға ие 

бола бастаған. Боран - Жәнібек, Керей және Бұрындық ұйытқы болған /

қалыптастырған/ айрықша феодал топырақтарының аты ретінде қолданы-

лады. Ғасырдың бас кезінде Ибрагим хан бастаған көшпелі тайпалардың 

бір бөлігіне де, Қазақстан территориясынан Мавреннахрға /”Қосөзен ара-

сында: Сыр мен Амур аралығында”/ көшіп келген соң, “қазақ”/газаг/ сөзі 

этникалық термин ретінде қолданыла бастаған /курсив біздікі - М.С./

33

. 

Автор қазақ халқының қалыптасуын соңғы ғасырларға алып келеді 

және оны тарихи даму процесінде көрсетеді. Біздіңше “қазақ” сөзін екі түр-

лі бағытта қарау керек: Алғашқы кездегі Қазақстанда, Өзбекстанда, Дешті 

- Қыпшақтағы мағынасы және оның сол өлкелерде жайыла бастаған соңғы 

кезде  қабылданған  үстеме  мағынасы.  Бұл  сөздің  кәдімгі  ру-этникалық 

мағынасы болғандығы шүбәсіз. Ол бір рудың тайпа, тайпалар одағының, 

ең соңында халық атын білдірген. Сөйтіп, С.Қ.Ибрагимовтың айтуынша, 

қоғамдық мәнге байланысты үй-іші, ауыл-ауыл, топ-топ болып әр тарапқа 

тарай бастаған соң қазақ сөзінің мағынасы да тармақталып, тарамдалған. 

Осы кездерде бұл сөз-жұртсыз, кезбе, сандалған сияқты әлеуметтік қыз-

мет атқаруға да көне бастаған. Мәселеге осылайша, тарихи тұрғыдан қарау 

дұрыс болмақ. Мақаланың соңында байқаймыз, “қазақ” сөзі - С.К. Ибра-

гимовтың көрсеткен мағыналары - тарихи - әлеуметтік жағдайларға бай-

32

 

С.В.Юшаков.  Об  основных  моментах  истории  Казахского  государства  /до  советской 

период/ изв. АН Каз Сср истории 1948, N 49, вып. 4, 25 бет. 

33

 

С.К.Ибраһимов. Айтылған еңбек, 70-71 бет. 

254

ланысты пайда болған. XIII-XIV ғасырлардағы қыпшақтар мен бірге өмір 

сүрген  түркі  тілдес  халықтардың  кейбіреуі,  солардың  ішінде  қазақтар, 

ұзақ  уақытқа  созылған  соғыс  тан  соң  шаруашылықтан,  тіпті  семьядан 

ажырап әуре-сарсаң болады, ауыл кезіп кетеді және осыған байланысты 

қазақ сөзі “жұртсыз”, “сандалған” деген сияқты мағынаға ие болғандығы 

анық. Қазақ сөзінің “шекара күзетшісі” және “қарулы атты әскер” - сияқты 

мағынаға ие болуы да табиғи. Қазақтар жауынгер, қиыншылыққа төзімді 

болғандықтан оларды басқа жұрт жауынгершілікке пайдаланған, осының 

салдарынан шекара сақшыларын да “қазақ” деп атаған. Тарихта мұндай 

жағдайлар көп кездеседі. Белгілі бір халық арасында жасалып, пайда көр-

кем  өнер,  қол  өнер,  жұмыс,  қару-жарақ,  киім  т.б.  сол  халықтың  атымен 

аталатындығы мәлім. Ұзаққа бармай-ақ түркі тілдес тайпалардан мысал 

келтірелік. Варсаг тайпасының қылышын варсаг, сол тайпаға тән болған 

өлең  ұйқасы  мен  өлең  формасын  солардың  варсағы,  Байат  тайпасының 

өлеңін байаты

34

, түрік халқына тән өлең әуенін /мелодиясын/ “түрку” деп 

атаған және қазір де солай дейді. Қазақ халқының өзіне тән кейбір қол өнер 

бұйымдары да “қазақ” атымен аталған. Тіпте түріктер шектен тыс дәреже-

де үстемдік еткен адамды, өткелі кісіні де, сол сияқты, соғыста, сайыста 

арнайы киілетін киімді де қазақ деп атаған

35

. Ертеректе қазақтардың өзіне 

тән киімдері де сол халықтың атымен аталған деген пікір бар. Жоғарыда 

байқағанымыздай, “қазақ” сөзі әр кезде зерттеушілердің назарын аударып 

отырған.  Дж.  Коковтың  жазуынша,  1282  жылы  Курск  княздарының  шақы-

руымен Бастаудан келген черкестер “қазақ” деп аталынған. Ол кездерде Бастау 

және жалпы Кавказ тауының етегін мекендеген халықтардың арасында түркі 

тілінде  сөйлеушілер  және  газагтар-газагтардың  да  кездесетіндігін  ұмытуға 

болмайды.  Бұл  шақырылғандар  Курскден  қуылған  соң,  Днепр  хандығына 

барып паналаған және осы оқиғадан бір жорамал жасауға болады, демек сол 

қуылғандардың Днепр хандығының арасында рулық жақындығы болған. 

Дж.Коков. “газаг”, “гозаг” сөздеріне берген П.Бутковтың этимологиясын 

қайталайды.  Ол  бұл  сөздерді  монғол,  қалмақ  сөздерінен  пайда  болған 

және “сенімді шекара күзетшісі”, “әскери қарауыл” деген мағынаны біл-

діреді деген

36

.

1970  жылдардан  бастап  орыс  және  қазақ  ғалымдары  “қазақ”  сөзін 

зерттеуге қызыға кірісті. Бұл мәселеде Г.Ф.Благофаның зерттеуі арқылы

37

. 

Автор  В.Дальдың,  В.В.Радловтың,  В.В.Бартальдтың,  А.Преображен-

34 Мерэли алдына єдеби ат институтунун єсєрлєри, 1954, YII. том. 

35 Турецко-русский словарь. М., 1971, 527 бет. 

36

 

Дж.Коков. К истолкованию топонима “черкассы” и слова “казак”. Уч. записки, вып. 25. 

Начальник, 1965, 4 бет. 

37

 

Г.Ф.Благова. “Исторические взаимоотношения слов казак и казах” Этноним /сб. статей/ 

М., 1970, 143-156 б. 

255

скийдің, Ф.Миклотичтің, М.Фасмердің, Н.К.Дмитревтің және кейбір Ев-

ропа  ғалымдарының  дұрыс  жолын  жалғастырып,  “газог-газах”  сөзінің 

шығу төркіні түркі тілдерінде деп жазады

38

. Көпшілік ғалымдар сияқты 

Г.Ф.Благованың да пікірі қазақтар Қазақстанда, Дешті - қыпшақта, Өз-

бекстанда жасаған дегенге саяды. Жоғарыда айтылғандай, кейінгі көз-

дері тарихи жағдайларға байланысты қазақтар көптеген көрші өлкелерге 

тараған.  Г.Ф.Благова  “қазақ”  сөзінің  «...Қиын  жағдайлардың,  мұқтаж-

дықтың салдарынан өз тайпасынан бөлінген, мал мүлкінен айырылған 

және  әуре-сарсаңға  түскен»

39

,  деген  әлеуметтік  мағынасының  кей-

інірек пайда болғандығын айтып, дұрыс ғылыми қорытындыға келген. 

Бірақ зерттеуде “қазақ‘ сөзінің алғашқы мағынаның және кейінен пай-

да  болған  мағына  реңктерінің  тарихи  қалыптасу  себебі  көрсетілмеген. 

Г.Ф.Благова да “газаг” сөзі кейінірек көптеген халықтарда қолданылған 

деген қорытындыға келген. Оның ойынша, алғашқы кезде “қазақ” сөзі 

“жеңіл қаруланған”, “жалданған”, “еркін салт-аттылар” - дегенді білдір-

ген. Әлбетте, мұндай сарбаздардың да қазақтардан болғанын еске алу ке-

рек. Кейін келе басқа халықтар да қазақтар сияқты қаруланған салт атты, 

жалданған сарбаздарды “қазақ”, - деп атаған. “қазақ” сөзінің мағынасы 

орыс тіліне енген. Ол “қазақ” сөзінің бірінші және екінші мағынасында 

да /гозак вариантарымен/ орыс тіліне ауысқан деп жазады. Әуелгі, кез-

де ол “қашқын”, басыбайлы шаруаларға байланысты айтылса, келе-келе 

басбайлықтан  қашқандарды,  құлдарды,  еріксіз  қала  кедейлерін  білдір-

ген”

40

, - дейді. Автор бұл пікірін дәлелдеу үшін П.Бутковтың патша гра-

мотасынан келтірген дерегін ұсынады

41

. Біздіңше, “қазақ” сөзінің орыс 

тіліне ену себебін, орыс халқының қазақтармен, қыпшақтармен болған 

азды-көпті тарихи қарым-қатынасынан іздеген мақұл

42

. 

Тарихи  қатынастар  белгілі  дәрежеде  Донда  т.б.  жерлерде  мекендеген 

орыс газагтарына антропологиялық жағынан ықпал еткен сияқты. XYIII ға-

сыр авторы Георги: “Дон қазақтарында орыс және татар араласының көрінісі 

бар”

43

, - деп жазады. Осы автор Орал қазақтары туралы жазған пікірінің бір 

жерінде: “Олардың көпшілігінің көрінісі орыс, қалмақ және татар араластығын 

білдіреді”

44

, - дегенді ескертеді. Георги тіпті түркі тілдес халықтардың, оның 

ішінде Дәшті-қыпшақтарға, татарларға орыс қазақтарының тұрмыс - тіршілі-

38 Бұл да сонда, 144 бет. 

39 Айтылған еңбек, 144 бет. 

40 Бұл да сонда, 147 бет.

41

 

П.Бутков. Айтылған еңбек, 193-197, Г.Ф.Благова. Айтылған еңбек. 147-148 бет. 

42 Амин-ал Холи. Связи между Нилом и Волгой. М., 1962.

43

 

И.Георги. “Описание всех обитающих в Российском государстве народов”. ч.4. СПБ. 

1799, 201 бет. 

44 Бұл да сонда. 224 бет. 

256

гімен  жақын  екендігін  байқаған.  Автор  бұдан  соң  қазақтардың  Россияның 

әскери істерінде атқарған роліне де арнайы тоқтаған. Ол Монғолдарға дейін 

“Россияның ең үлкен және күшті княздары бір-бірімен және де басқа мемле-

кеттермен соғысқан кезінде, бізге мәлім болған шежірелердің айтуынша, по-

ловецтерді - қыпшақтарды өз қосындарына алып, ұрыстарға жалдаған”

45

, 

- деп жазады. Орыс шежіресінде қыпшақтар /половецтер/ мен қазақтарды 

бір халық деп санағандығы автордың ескертуінен анық байқалып тұр. Бір 

топ зерттеу шілер, солардың ішінде И.Г.Рознер

46

, Л.Б.Заседателева

47

 т.б. да 

орыс қазақтарының құрамында түркі тілді халықтар әсіресе қыпшақтар, қа-

зақтар болған деген қорытындыға келген. Бұл мәселелер славянтануда, түр-

кологияда айрықша қызығу туғызады. 

Қазақтар  Дешті  -  қыпшақта  қыпшақтардың  және  оған  көрші 

халықтардың әлеуметтік өміріне араласқан. Олар XIII-XIV ғасырдан бастап-

ақ, Орта Азия әрі сол төңіректегі өлкелерде үстемдігімен белгілі болған. 

“Қазақ”  сөзінің  этимологиясымен  қазақ  тілшілері  А.Т.Қайдаров  пен 

Е.К.Қойшыбаевтар да айналысқан. Бұл екі тілші-ғалым “Қазақ” сөзінің түп 

төркінін, өздерінің айтуынша, лингвистикалық тұрғыдан ашуға тырысқан. 

Мынадай бір қызығарлық ғылыми топшылаулар жасаған Е.К.Қойшыбаев 

пен А.Т.Қайдаров қазақтың шығу тегін аз және сақтар мен байланысты деген 

жорамал  айтады

48

.  Авторлардың  ойынша,  VI-VII  ғасырларда  Қазақстан 

далаларына келген түркі тайпаларынан аздардың немесе азилердің жергілікті 

сақтармен одағы жасалынған және “сол тайпалар одағынан қазақтар пайда 

болған”

49

. Бұл екі ғалым әр басқа тілдерге қатысты қаз /қаз, хас, каз/ және 

сақ  тарихын  салыстырады.  Олар  мынадай  пікір  түйеді...  “қазақ”  этнонимі 

үлкен  тайпа  басшысының  атын  білдіретін  екі  түрлі  мағыналы  этникалық 

компоненттерден жасалынған

50

.

Зерттеушілер “аз” бен “сақ” - тың бірігу мүмкіндігін дәлелдеу үшін, өздері 

айтқан, таза лингвистикалық заңдылыққа сүйенеді. Олар тіл материалдарын 

тек теориялық тұрғыда негіздеуге, дәлелдеуге тырысады; қазақ тілінде “қ” 

фонемасы  болғандықтан  кейбір  түркі  тілдерінде  “қ”  мен  айтылатын  сөз 

қазақ тілінде ‘қ“ - сыз немесе “қ” - мен айтылады. Бұл мәселе тіл заңдылығы 

негізінде түсіндірілген соң, олар мынадай қорытындыға келген. Көрсетілген 

тілдік дәлел - “қазақ” сөзінің бірінші компонентінің анықталуына септігін 

тигізеді және /аз/ этникасының атауының түп төркіні аз -қазхас-каз болады. 

Бұл әрине тіл теориясы, тіл заңдылығы бойынша, бәлкім дұрыс та шығар. 

45 Бұл да сонда 198 бет. 

46

 

И.Г.Рознер, Яйк перед бурей. М., 1966, 6 бет. 

47

 

Л.Б.Заседателева. Терские Казаки, М., 1974., 39 бет жєне жалғасы. 

48

 

А.Т.Кайдаров,  Е.К.Койшыбаев  “К  лингвистическому  обьяснения  топонима  Казах” 

Вестник АН Каз. ССР N 02 /130/ Алма-Ата, 1971 47-бет.

49 А.Т.Кайдаров, T.К.Койшыбаев. Аталған еңбек. 48 бет. 

50 Бұл да сонда, 48-бет. 

257

Шындығына  келсек,  бұл  “аз”  дардың  осы  бір  өзгерісті  басынан  өткеру-

өткермеуіне  дәлел  бола  алмайды.  “Аздар”  басқа  жерде  де  Аз  тұлғасында 

кездеседі. 

Аздар Орхон өзенінің бойында болған және сол жерде де аздар деп ата-

лынған.  Күлтегін  ескерткішінде  азлар

51

,  Тоныкөк  ескерткішінде  Аз  даласы 

түрінде ұшырасады. Біздіңше, бұл тілдік жағдайларды “аздарға” жалғастыру 

онша сенімді көрінбейді. 

Жоғарыда көрсетілгендей бұл екі ғалым қазақ сөзінің екінші компонентін 

“саг” деп алады да, “саг”, “заг”-қа өзгерген дейді. Осы бір тілдік зерттеуден соң 

“қазақ” сөзінің кескінін төмендегідей белгілейді: 

 

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: