Мақалалар, баяндамалар жинағы
жүктеу/скачать 3,77 Mb. Pdf көрінісі
|
аз, хаз қаз каз+сак каз+зак каз /з/ак казак Зерттеушінің екеуі де “қазақ” сөзіне лингвистикалық тұрғыдан талдау жасаған. Бірақ авторлар тіл заңдылығының қызығына түсіп, механикалық зерттеулерге түсіп кете жаздаған. Мұндай зерттеу тіл теориясы, тіл заңдылығы тұрғысында дұрыс та болуы мүмкін. Бірақ шынында “қазақ” сөзінің тарихын дыбысталумен мағынаға көп байланысудың негізі жоқ. Біздіңше, бәрінен бұрын, қазақ сөзінің түп төркінін сол сөздің өзіндік дыбысталуы түрінде қарастырылса лингвистикалық тұрғыдан да дұрыс болар еді. “Қазақ” атауы туралы В.И.Абаев та “еркін”, “ауылы бар”, “жалдама жұмысшы”, “жұртсыз”, “жауынгер”, “қарақшы”, ру-тайпа аты сияқты - белгілі мағынасын берген соң нақ сол сөздің Кавказда пайда болған “кақарман”, “жүректі”, “қызу қанды” сияқты мағыналарына назар аударған. Қазақ сөзінің “қаһарман”, “қызу қанды” мағынасының пайда болуы сол тайпаның табиғатымен байланысты екендігі шүбәсіз. Тарихта әділет үшін және басқа да тарихи себептерге байланысты ат үстінде соғысқан белгілі бір тайпалар одағы, халықтың батырлық, жауынгерлік қасиетке ие болғандығы белгілі. Басқа халықтар олардың бұл қасиетін бағалап жауынгер, батырларға қазақ деген ат берген. Кейбір ғалымдар орыс қазақтарымен талас болып отырған атау жөнін- де белгілі мағыналарды санамалап көрсетеді 52 . Осы тәрізді зерттеулер “қазақ” сөзінің түп негізгі мәселелерін және этимологиясын айқындауға септігін тигізеді. Бұл сияқты зерттеудің бірі - В.Г.Гаджиевтің еңбегі. Ол 51
52
Л.Б.Заседателева “Терские казаки” М. 1974, 19 бет. 258 XVIII ғасыр авторлары атақты И.Гербердің еңбегі туралы жазған моногра- фиясында 53 , “қазақ” сөзіне тоқталған. И.Герб еңбегі Кавказ халықтарының әлеуметтік, экономикалық, саяси өмірінен қызықты материалдар берген. Автор “қазақтар жайындағы” бөлігінде Терски және Гребен қазақтары туралы сөз таластырады. Бұл шығарма туралы монография жазған. В.Г. Гаджиев тиісті жерінде “қазақ” атауына байланысты белгілі мағыналарды санап көрсетеді. “Қазақ“ атауы туралы М.Бақарлы 54 , Р. Йузбашев, марқұм Әли Әлиев т.б. да жазған. Олар Әзербайжанда Газаг атты қала және аудан болғандығын, бұл қаланың тарихи орта ғасырға барып тірелетіндігін көрсеткен. М.Баһарлы “қазақ” атауын “гачаг” /қашқын, қарақша/ сөзімен байланыстырады. Ә.Әлиев бұл пікірді дәлелді түрде теріске шығарды 55 .
да бұл сөздің бұрыннан бар “жұртсыз”, “үйсіз”, “жұмыссыз”, “жеңіл қарулы сарбаз”, “қарақшы”, “жалданған атты жауынгер” деген мағынасын бергендігін анық аңғарамыз. Кейбір зерттеушілер “қазақты” газ-аг, яғни аққаз десе, ал А.Т.Қайдаров пен Е.Койшыбаев бұл сөз - атауын “аз” және “саг” этнонимдері құрамынан тұратындығын көрсетеді. Біз жоғарыда ескерткендей, “қазақ” сөзінің бұл арада көрсетілген мағыналарынан осы атау кейінен тарихи-әлеуметтік жағдайларға байланысты ие болған. Біздіңше, бұл атаудың алғашқы мағынасы басқаша болған. Зерттеушілердің басым көпшілігі “қазақ” сөзін XVIII ғасырда, кейбіреулер, X-XI ғасырда пайда болған деген пікірлерін кесе көлденең тартады. Бұл мәселеге байланысты пікірлерімізді дәлелдемес бұрын, біздіңше, қазақ “қаз” және “ақ”, “аг” // “ағ” компоненттерінен құралғандығын ескертпекшіміз. Бұл құрамдағы “қаз” кейбір ұқсас- тықпен, сондай-ақ кейде кішігірім фонетикалық өзгешелікпен бұдан бұрынғы ескерткіштерде кездеседі. Краснодар өлкесінің Минусин ауданынан табылған ескі түрік жазба ескерткіштерінде “Газан” - газған сөзі жер аты ретінде көрсетілген 56 .
айтуына қарағанда, ол IX ғасырдан бұрын жазылған. /Газан / Qazaq/ сөзін газ /qaz және ан/ ап компонеттеріне бөлуге болады. Оның этимологиясын кейінірек талдаймыз. Әзербайжанмен біртұтас Албанияда және оған іргелес жерлерде біздің заманымыздың бас кезінде газа - “газ” фонетикалық құрамында кездеседі. 53
В.Г.Гаджиев Сочинение И.Гербера. “Описание страны народов между Астрахань и рекой курой находшихся”, М., 1979. 54
55
Є.Єлиев. Азербайжанның гєрб райондарының топонимиясы қолжазбасы. 1975, 100 бет. 56 Древнетюрский словарь, Л., 1969, 439 бет. 259 Бір айта кететін жай, гаса мен газ фонетикалық тұрғыдан аз да болса өзгешеленген ұқсас сөздер. Түрік тілінің дыбыс заңдылығы бойынша з /z/ мен с /s/ ның алмасуы орынды құбылыс. Газаг - гасаг атты тайпалар одағының біздің заманымыз алғашқы топтары Кавказға, сонымен қатар Закавказияға келген кезде, олармен бірге гасаг // қазақтардың бір тобы да келген және Кавказдың түрлі жерлерінде қоныс тебе бастаған. Құрамында газ, гас элементі бар өзен, жер атаулары Кавказда кездесіп отырады. Мысалы, үшін VII ғасырдың басында өмір сүрген Ананиа Ширагасиннидің “Ашхарқатсус” /география/ шығармасында “газаг” әрі жер әрі өзен атауы ретінде еске алынады 57 . 1 Жер және өзен атауы ретінде кездесетін - “Газаг” сөзі “Газаг”-тың фонетикалық варианты. “Газаг” пен оның “гасаг” фонетикалық варианты ұзақ уақыттар жарыса бойына кейде екеуі өз алдына жеке-дара да қолданылған. XVIII ғасырдың бас кезінде Сибирьде болған зерттеушілердің бірі Ф.Г.Милллер, “газаг” сөзінің “гасаг” варианты болғандығын байқаған. Белгілі ғалымның көрсетуінше, бұл – жерлерде Сибирьде қырғыз қазақтарын қырғыз-гасақ (қырғыз-касақ) дейді 58 .
Демек, орта ғасырда XVII ға сырдың алғашқы жартысында /газагтың Кавказда ұшырайтын газаг фонетикалық варианты Сибирьде де қолданылған. Газ /qaz, кейбір этнографиялық материалдардың көрсетуінше, аг/фq компоненттерінсіз - ақ белгілі бірі тайпа, этноним атын білдірген. Оғуз тайпаларының абхаздарға жақын болған тайпалар одағының бір - газ-луы // qaz+ly-деп аталады 59 . 3 . Газлы сөзі “газ” және “жер”, “мекен”, “көптік” дегендерді білдіретін -”лы” формасы арқылы жасалынған. Кейінірек байқасақ, “газ” / “гас”-биіктік деген мағынаны білдіреді. Сонда “газлыг”, “биіктікте”, “биікте тұрған”, “биікте, жоғарыда болған” /көптік/ деген болмақ. Қазір және ерте орта ғасырлардағы жер, тау, шоқы, тау шыңдары аттарының құрамында газ // гас, сөз жоқ ең көне дәуірден айтылып келеді. Кіші Азиядағы Торас /тараз/ тауларының бір шыңы Темірқазық-Теміргаз-ыг деп аталады 60 .
Бұл сөздегі “каз‘ биік деген мағынаны білдіреді, ал “ыг” және оның фонетикалық “уг”, “ег”, “иг” варианттары /бәлкім өз кезінде дербес сөз болуы мүмкін/ түркі халықтарына тән этноним, жер атауларында көп кездесетін компоненттердің бірі. Мысалы, Гум+ыг, Гын+ыг, Газ+ыг /Гыр+ыг/, Сар+ыг, Чар+уг, Jур+ыг, Ем+ег, т.б. Бір негізден Үрбеген “ыг”, -уг, -ег” формалары көптік мағынаны білдіреді. /бұл формалардың құрамындағы г осылайша жорамалдауға мүмкіндік береді/.Сонымен, г-ның көптік мағына білдіргендігі белгілі. Біздіңше, Кавказ атауындағы Газ-бек, Газ- 57
58 Г.Ф.Миллер. “Описание Сибирского царства” кн.I. Спб., 1750, 41 бет. 59 Көрсетілген еңбек. 60 Али Риза ѕалман. Аталған еңбек, 3 китаб. 24-25 бет. 260 баз тәрізді сөздердегі; “газ” да биіктікті, үлкендікті білдіреді. Газбек, /Газбөг/ биіктіктің, жоғарлықтың ең үлкені ұлысы дегенді аңғартады. Себебі ол атрапта одан биік, одан үлкен тау жоқ. Июан /Рим/ авторларының бірі Птолемейде /70- 147/ Кас-сулаг атауы кездеседі. Кавказ жайындағы зерттеулерде еске алынатын Каз-Сулаг аты тарихшы С.В.Юшковтың назарын аударуынан Кас-Сулаг сөзі обьекті болған. Оның жазуынша Сулагтың басталатын жоғары, ең биік жері әлі де кас-гас деп аталынады 65 . Ғалымдар сөздің шығу тегіне көңіл аудармаған. Біздіңше, Кас-Сулаг түркі сөзі Кас // /Гас/ /газ-”биік”, “Биік жер”, “биіктік”, “Сулаг” сөзі “су” және “лаг” элементтерінен құралған “сулы салыстыр дуз-аг, дашлыг т.б./ жер” дегенді білдіреді. Тіпті Птолемей дәуірінде Кас - Сулаг топо- нимі биіктегі, жоғарыдағы сулы жер дегенді білдірген. Птолемейде кездесетін осы және одан басқа да топонимикалық атаулар олардың ішінде Кас-Сулаг та одан көп бұрын пайда болғандығы дау тудырмаса керек. Газ // гас элементтерінен жасалған жер, ескі қала атауларынан XI ға- сыр авторларының бірі - Махмұд Қашқаридің “Дивани-”луғат-ит-түрк” атты еңбегінен кездестіреміз. Ол газ суы - да /Өзен аты/ 66 , “газ 67 ” Қорған бекініс атауларының кездесетіндігін еске алады. Апрасиябтың қызының аты Газ болған 68 . /Бұл жерде де газ “биіктік” мағынасында қолданылған. Әкім бағыныштыларына қарағанда өзін әрқашан биікке, тауға ұқсатуға тырысқан/. Бұл жерде қыз есімін әрі ұлылық, әрі биіктік, әрі де құс аты тәрізді мағынада ұғуға болады. Келтірілген тарихи топонимикалық, эт- нографиялық материалдардан газаг // гасаг және олардың газ//гас құра- мы /элементі/ дербес немесе белгілі бір тұлғаны қабылданған күйде / Газ-ан, Газ-ыг, Газ-бек, Газ-ог, Гас-аг, Гас-Сулаг т.б./ ерте ғасырларда да, соңғы кездерде де қолданылған. Енді жоғарыда уәде еткеніміздей, гасаг // гасан сөзінің этимологиясын талдауға көшейік. Біздіңше, газаг//гасаг сөзінің, сөз-атауының пайда болуы, қалыптасуы қазақ халқының ертедегі /дүниетанымына, ойлауына/, мифологиясы, оны қоршаған ортасы, табиғатымен тығыз байланысты: “гасаг” сөзінің этимологиясын анықтау үшін түркі тілдес халықтардың түп негізінде - этногенезімен байланысты бір байырғы аңызды еске алу орынсыз болмас. Кейбір түркі тілдес халықтардың түп негізінің қалыптасуына белгілі дәрежеде қатынасқан. Бұлчаған рұп жайында XIV ғасырда там-тұмдай қаламға ілінген аңыздың бір жеріне көңіл аударайық: “Бұлчаганның /Абуланған/ үлкен әрі биік Ортау 65
С.В.Юшаков. К вопросу о границах древней Албании. исторические записки АН ССР, т. I, 1937, 136 бет. К.В.Тревер. Очерки по истории и культур Кавказкой Албании. М.Л., 1950. 30 бет. 66 Бұл да сонда, 151 бет. 67 Бұл да сонда, 151 бет. 68 Бұл да сонда, 149 бет. 261 және қазтау тауларында жайлауы болатын-ды... 69 . Осындағы ”қазтау” тау атауының бірінші компоненті “Газаг” сөзімен сәйкес болғандықтан ол атауды біраз анықтай түсейік. Қазтауының моңғолша әлде түрікше екендігін анықтау қиынға соққан. Бә аддин үлкел, Ортаг, қазтау сөзіндегі “ор” “тақ” /престол/ мағынасын білдіреді деп жазған 70 .
Негізінде, “ор” түркі тілдерінде ‘төбе“, “таудың төбесі”, “шоқы” деген мағынада. Онда Ортау - “тау төбесі”, “тау шоқысы /басы/” деген мағынада. Рәшиәд - ад- дин Газраг сөзін // Гортаг формасында берген. Кейбір ғалымдар, солардың ішінде А.Н.Кононов, “Газтаг” пен “Гортаг” ты фонетикалық вариант деп санайды71. 11 Біздіңше бұл екі атау, яғни Газтаг мен Гортаг біріне-бірі ұқсас таулардың дербес атаулары. Бұл арада фонетикалық варианттар формасында қолданылуының себебі іздестірілсе, ақиқатты айқындауға көмектесер еді. Тайпалар одағындағы кейбір рулар өз мифологиялық көзқарастарына байланыстырып, тауды Газаг аттандырған. Таудың бұлай аталуының мифологиялық себебін анықтаудың бұрын да /газ/ элементі /құрамы/ туралы өз пікірімізді айталық. Қырғыз, сағай және көйбал тілдеріндегі гас-тың “биіктік”, “төбе”, “шоқы” мағыналары бар. Гас // да пен газ/ бір сөздің фонетикалық варианттары және жоғарыда көрсетілгендей бұл түркі тілдеріндегі “з”-“с” дыбысы алмасуына байланысты құбылыс. Газ / -дың және оның гас фонетикалық вариантының жоғары /биік/ мағынасын еске алсақ, ескі ұйғырлар биік тау жоталарын газ // деп аталған. /Жоғарыда көргеніміздей Газлығ тауы да осы түсінікпен байланысты аталған/. YII ғасыр ұйғыржазба ескерткіштерінен Газ // жоталарының өтті Ушар қаласына жетті. қала...”. Демек, XII ғасырларда гәз // - газ тау жоталары мағынасында қолданылған. Бұл тау сілемдерінің аты ретінде ертеден келе жатқандығын басқа да көптеген деректер дәлелдейді: Зерттеушілердің айтуына қарағанда, Гәз//газ - Памир және Тьянь-Шан тауларының сілімдері 72 .
Газ // гәз атауы заманымыздың алғашқы ғасырларының өзінде-ақ Кавказда, Ұйғырстанда және оған жақын жерлерде де кездесіп отырған. Сөздің географиялық таралу шегі түркі тілдес халықтардың мекендеген жерлерімен байланысты. Газ// // газ сөзінің биіктік мағынасын көз алдымызға елестетсек, Газтаг // яғни биік, асқар тау дегенді білдіреді. Бұл таудың Газтаг деп аталу себебін кейінірек сөз етпекшіміз. Газтаг тауына Гортаг // деп ат берушілер таудың басқа бір мифологиялық, бәлкім шындыққа сай сипатын көз алдына елестеткен. “Гортаг” атауындағы 69
Рашид-ад-дин. Сборнин летописат, том. I.КН.I м. -Л. 1952. 60-бет. 70 1971, 151-152-бет. 71 А.Н.Кононов. Родославна Т¤ркмен сочинени Абу-л-Газихан Хвинского М., Л., 1958. 82-бет.
72 Фрагменты уйгурской версии биографик Сцан-Изана, М., 1980, 54-бет. 262 “гөр” // элементінің түркі тілдерінде “от”, “қызарған көз” деген мағынасы бар 73
61 Сонда Гортаг “от тау” дегенді білдіреді. Оның бұлай аталуының екі себебі болуы мүмкін. Бірінші шындық жағдайға байланысты Тауда вулкан атқылап, от шашырағандықтан тауды “от тауы” деп атаған. Екінші, түркі тілдес халықтар басқа көптеген халықтар сияқты тауды /тасты от береді деп, түсінген 74 .
Бұл сенім оның гөр-таг / од-дағ деп аталуына негіз болған. Қорқыт Ата кітабында үнемі қазақ сөз-атауының алғашқы компоненті - газ // гас арқылы жасалынған сөздерді еске алайық. Дәдә Қорқыт кітабында газ // гас элементі арқылы жасалынған адам, тау, ат- атауларын кездестіреміз және бұлардың барлығында газак/гасек сөз атауының этимологиясын анықтауға себебін тигізеді. Газ элементі арқылы жасалынған сөздерге назар аударайық: “Гышда - азда гары, бұзу әримәән Газлыг дағына жәлиб чыхды” 75 . 3
“Гачар сәнин же икләрин Газлыг дағы, Гачаркән гачмаз алсун, даша дөнсүн” 76 . 4
“Газлыг дагынын сүүнүн күна ы охдүр Битәрликдә отларын горғылмағыл Газлыг дағынын сучу охдүр.... Газлыг дагынын күна ы охдур” 77 . 5
“қыста, жазда қары, мұзы ерімейтін
Газлыг тауына келіп шықты” “Кетер сенің киіктерің Газлыг тауы,
Кететінің кетпей қалсын, тасқа айналсын”. “Газлыг тауының суының күнәсі жоқ... Шабындықтағы шөптердің қамысты Газлыг тауының жазығы жоқ... Газлыг тауының күнәсі жоқ”. Академик В.В.Бартольд ескерткіштерінде аты жиі-жиі келтірілетін Газлыг тауын Кавказ тауы деп аударған. Марқұм проф. Ә.Демичизада Кавказ сөзінің этимологиясына талдау жасай отырып, төмендегідей қорытындыға келген:
“Сонымен, Кавказ сөзі “тау” мағынасындағы “Гаф” сөзі мен тайпа атын 73 В.В.Радлов. Опыть словарь тюрских наречий том. II, ч. ѕ., СПб, 1899, стр. 548. 74 Қара: Мирйли Се идов. “Горгут” сөзөнөн етимоложи тє лили вє образынын кекө аггында. Азєрба ан 1979, N 7? 192-бет. 75 Китаби - Дєдє Горгут. Бакы, 1962, 23-бет. 76 Бұл да сонда, 24-бет. 77 Бұл да сонда.
263 білдіретін “газң /гас/ сөздерінің “гастар тауы” мағынасының бірігуінен қалыптасқандығы анық. Міне, осыған қара, анда “Китаби - Дәдә Горгут” - та аты келтірілген отырылатын Газлыг тауына Гафгаз /Кавказ/ тауынан басқа бір нәрсе емес. Бұл жерде сөздің мазмұны Әзербжан тіліне аударылған: яғни “газлар тауы деген мағынаны білдіру үшін “газ” сөзіне “көптік”, ел және мекен мағынасын білдіретін “лық” қосымшасын қосқан “дағ” /тау/ сөзі болса осы “газлыг” сөзімен біріктіріліп осылайша “гафгаз” /кавказ/ сөзінің мағынасын Әзербайджан тілінде дәлме-дәл бере алған” 78 . 6 Сөйтіп автор “Газлыг” атауын Кавказ сөзінің аудармасы дейді. Үлкен Совет энциклопедиясында кавказ тауы атауының пайда болуын дәл анықтай алмаған. Автордың жазуынша: “Кавказ” атауының түп төркіні дәл анықталмаған. Бәлкім ол етчә казандыр сөзімен байланысты болуы да, сондай-ақ қара теңіздің оңтүстік жағалауларында мекендеген халық аты. Ол алғаш рет, ескі Рим драматургі Есхилдің “Кісенделген Прометей” трагедиясында кездеседі” 79 .
Біз Кавказ атауының түп төркіні туралы үзілді-кесілді пікір айта алмаймыз. Тек Кавказ атауының екінші сыңары “газ” туралы жоғарыда айтқанымыздай “ұлылық”, “биіктік” мағынасын білдіреді. Одан басқа: “Китаби-Дәдә горгутта” еске алынғандай “газлык” тауы да - биік, биіктік, ұлы, ұлылық, жоғарыда деген. Газтақ атты тау атауы Енисей бойында пайда болған көне аңызда да кездеседі. Бұл тау да өз атауын қара теңіздің оңтүстік жағалауын мекен етуі ықтимал бір тайпаның атынан алынған? Мұндай жорамал шындықпен үйлесіп. Газлыг тауы Кавказ тауының аудармасы емес. Бұл таудың атауы аудармаған тәуелді емес. Гөргуд Ата кітабындағы газлыг тауы Газтағымен бір мағынада. Біріншісі, биіктік тауы, биік тау, екіншісі, биік таулы дегенді білдіреді. Оғұздар адамдарды тіпті белгілі бір жылқы нәсілдерін де “газлыг” деп атаған. Дәә Көркут кітабының көп жерлерінде газлыг атаулары ерекше ілтипатпен сөз болады. Газ // гас сөзінің биік деген заттық мағынасын көз алдымызға елестетсек, онда ұзын бойлы жақсы нәсілділер газлыг деп аталынған Жоғарыда айтқанымыздай “гас” пен “газ” ұқсас бір сөздің варианттарын Дәдә Горгуд кітабында “гас” тікелей биік деген мағынада қолданылғандығы айдан анық. Кітапты оқып көрейік: “Төбек өз секірді, қарады, Басатты көрді, қолынды-қолына соғы, гас-гас күлді...” 80 . 8
Басқа бір мысал: “Келе жатқан арба шиқылынан Газан оянады, бұл қолындағы оргындарды қиратты, арбаның үстіне шығып отырды, қолын- қолына ұрады гас-гас күлді 81 .
Бұл екі үзіндідегі “гас-гас” сөзін акад. 78 Є.Дємирчизадє. “50 сөз”, Бакы, 1968, 35-36 бет. 79 БСЭ, Xѕ, 113-бет. 80 Дєдє горгуд. Бакы, 1962, 117-бет. 81 Бұл да сонда, 141-бет.
264 В.В.Бартольд “қатты”, “биік”, “жоғары” деп аударады 82 .
Кітапта Газлыг атты батыр туралы да әңгіме бар. “қалың оғыз бектерінің бірі-бірі атын жинаған Газлыг Гоча ұлы бек ойнәк жаушы жетті” 83 . 2 Газ// гас-тың адам аты ретінде қолданылуы ол сөздің ұлы /ұлылық/, биік /биіктік/, үлкен мағынасымен орайлас. Газлык моральдық жағынан жоғары тұрған үлкен, биік, күшті адам дегенді білдіреді. Бұл ат, сөзсіз не жоғары тұратын ақ сүртек адамдарға, данышпан ақылдыларға, не асқан батырларға берілген ат. Дәдә Горгуд кітабында “газ” сөзінің қатысуымен жасалынған басқа бір ханның аты да еске алынған. Ол Ұлаш Ұлы Тулу құстың баласы Салор Газан деп аталынады 84 . 3 Газан атауының әрі атасының /Улаш/ және титулының /салор/ анықталуы сюжетпен тығыз байланысты болғандықтан қызығушылық туғызады. “Газ” жоғарыда айтылғандай, биік, “жоғары”, ал “ан” сыңары біздіңше сындық белгінің көрсеткіші. Газан, яғни “биіктеген”, “жоғарыланған” деген сөз де, оның ауыс мағынасы “тау” дегенді білдіреді. Базан қаласы да осы мағынадағы сөз. Енді Газан ханға берілген сипаттарды және атасының /әкесінің/ атын анықтайық. Онда қазан ханға және тіптен қазақ халқына неге мұндай ат /есім/ берілгендігі негізінен анықталады. Қазан хан Улаштыңұлы. Не үшін оның атасы бұлай аталған. Улаш не деген сөз? Улаш - ула-аш//әш элементтерінен құралған күрделі сөз. Ула-уча-кей түркі тілдерінде “төбе”, “кішірек тау”, “биіктік” дегенді білдіреді 85 . 4
Сөздің екінші бөлігі аш// әш-тің сондай-ақ “тай/бөлім, бөлік/ бір тай мата/ мағынасы барлығы анық. “Ула” мен “аш” біріккенде “ула”- да¦ы “а” екпінсіз болғандықтан түсіп қалған, яғни төбешікке, биіктікке “тай” бөлшек мағынасын үстейтін “улаш” сөзі жасалынған. Қазан ханының белгілерінің бірі - Салор. Сал // дың “ошақ” “от жағылған жер”, “ашуланшақ”, “қызба адам” сияқты мағыналары да бар 86 . 5 Әзербайджан тіліндегі “сол га а” /тас үйіндісі/ тіркесінің мағынасынан салдың бүтін, ірі, берік мағыналық реңктері де бар. “Ор” - дың басқа мағыналарымен бірге “биік етілген”, “орныққан” мағынасын да кездестіреміз. Салор, демек, биіктікте /мүмкін тауда/ берік орналасқан, орнығуға айналған, биіктігі ошақ, от жанатын жер, ашуланған, қызба адам деген сөз. Не үшін оны биіктікте орнатылған, жоғарыда /тауда/ от жанған жер, ошақ деп атаған? Бұның бір себебі жоқ па? Сәл кейін бұл сұрауға да, мүмкіндігімізше, жауап беруге тырысамыз. Қазан ханды сондай-ақ “тулу құстың баласы” деп атайды. Тулу - “ту” және “ұлу” сөздерді арқылы жасалған күрделі сөз. “Ту” көптеген түркі тілдерінде 82 Книга моего деда Коргута. М., Л., 1962, 80, 86-бет. 83 Китаби-Дєдє Горгуд, 40-бет. 84 Бұл да сонда, 28-бет. 85 В.В.Радлов, Атал¦ан еґбегї, том. 1,2 бЅлїм, 1675. 86В.В.Родлов, атал¦ан еґбегї, том. VI, I бЅлїм 344-бет. 265 “тау” деген сөз 87 .
“Ұлу” болса - “үлкен” - “биік”, “ұлы” мағынасындағы сөз екендігі белгілі. “Тулу”, “биік”, “үлкен тау” деген сөз. Енді анықтайық, қайсы белгісіне қарай ол Улаш ұлы Тулу құстың баласын Салор қазан деп атаған. Бұл атаулар, белгілер не үшін оған берілген? Ертедегі Оғыздар көптеген түркі тілді тайпалар одағы, халықтары сияқты өздерінің мифологиясына, дүние танымына лайық өз хандарына, атақты батырларына, қолбасшыларына екінші ат /қосалқы ат/ беретін болған. Оғыздар осы тұрғыда қағандары Газанға “биіктеген” /жоғарыланған/ деген ат берген және бұған сәйкес оның атасына да ат қойып, ханға өң берілген. Кезі келгенде айта кету керек, бұл аттар мен титулдар, Газан хан оғыздарының мифологиялық туындысы жасаған ең классикалық шағының образы. Ол туындылардың ең ескі “отандасы” Ұлу /газан/ ханның атасы да ұлу болуға лайық. Бұлай болу заңды. Не себептен Газанды Гулу құсының баласы деп атаған. Бұрыннан- ақ белгілі, Түркі тілдес халықтар сияқты оғыздар да тауға, кейбір құстарға, табынған. Тау арутас - яғни таза, алғашқы негіз деп саналған және осыған байланысты кейбір тайпалар одағы халықтар оны ата-бабасы ретінде /тегі/ қабылдаған 88 . 2 Түркі тілді халықтар олардың ішінде алайлықты үлкен батырларын халқын жаудан қорғайтын жеңілмес Маадай қараны тау рухы жаратқан деп сенген 89 .
Алтайлықтардың сенімінше, Маадай-қара дүниеге келгенде, туғанда уысына тас ұстап туған. “Сол қолына ууштанын бу чыкканы - Тогус қырлу қара таш-диит, Онг колына ууштанын бу чыкканы- үети қырлу боро таш - ди ит”. /Азербайджаншасы: Доғуларкән, сол әлиндә Доггуз бучаглы бара даш сыхмышды. Дүн а а кәләркән сағ әлиндә едии бучаглы боз даш сыхмышды/. /Туғанда/ сол қолына уыстап шыққаны тоғыз қырлы қара тас дейді / Дүниеге келгенде/ оң қолында жеті қырлы боз тас уыстап шыққан дейді. Жоғарыдағы мысалдарды анықтауда қажет деп білеміз. Баланың дүниеге келгенде қолына тас ұстай тууы - тауға, тасқа деген наным-сенімнің нышаны. Тастардың реңі әр түрлі. Сол қолында қара, оң қолында боз тас ұстап туған. Не себептен тас түрлі түсті? Түркі тілдес халықтарда сол қол сол жақ күн батыс, ал оңқол - күн шығыс. Күн шығыс жоғары жақ деп саналған. Себебі ол күнгеймен байланысты. Күн шығысқа /оң/ табынған 87 Бұл да сонда, том III, 1491 бет. 88 Кең мєлімет алу үшін қара: мирєли Се идов, “Алы Киши вє Короғлу образыларының прототиплєри аггында” “Азерба чан”. N3. 1978. с. 185. 89 Бұл да сонда, 187 бет.
266 түркілер оңға үлкен артықшылық берген және өздерінің үй жайларын осы жаққа салады. Оң қолында боз тас ұстауы да тегін емес. боз /ақ/ түс бас тәңірге, үлкенге тән түс 90 .
Бала қасына ақ тас ұстап туғандығын көзге елестету арқылы ескі дастанды жасаушы Маадай қараның өлкеге және басқа да белгілі бір себептерге байланысты екендігін көрсетпек болған. Баланың қолындағы “қара тас” та кездейсоқ емес. “қара” әрі күштіліктің, әрі күштің белгісі нышаны. Тастардың “7”, “9” қырлы болуы да мифологиялық наным-сенімдерге байланысты. Екі сан да қасиетті, киелі деп саналады. Түркі тілдес халықтардың кейбіреуі тауды /биіктікті/ өздерінің түп бабалары санайды. Түркі тілді халықтардың көбі Бодын- Ипли, Алтай, Сагчаг, Ағкия, Алаш т.б. көпгеген тауларға табынған. Табынатын таулар тос-тау, /Тос бір заттың басталатыны деген сөз/ яғни ата-тегі басталатын тау деп аталынады 91 . 57 Демек, түркі тілді халықтардың көпшілігі табынатын тауларын ұлы ана, ұлы ата деп санаған. Тіпті кейбіреулері айқын түрде тауды ата-Алда-газан, Атахан деп атайды 92 .
XI ғасыр авторларының бірі Гәрдизи “Хәбәрләрин зи нәти” /хаборлардың жины/ деген еңбегінде түркі тілді қимақтардың өк тауына 937
- ана тауға табынатындығын көрсетеді. XIII ғасыр авторы Абу Бекра “Айбек-әд- Давадары” деген еңбегінде де бір мифтік аңызды жазып алған. Аңыз мамлюктер арасына таралған. Мамлюктердің негізі қыпшақтар екендігі белгілі. Қыпшақтар болса, орта ғасырдың XIV-XV ғасырларына дейін қазақтарға өте жақын болған. Мамлюктердің арасында қазақтардың да болуы мүмкін. Енді аңыздың мазмұнын келтірейік: “Гарадағчы тауындағы адам суреті салынған үңгірлерге лайлы сел толады. Үңгір аузына дейін лайға лық толады. Күн сәулесі үңгірді қыздырады. Үңгірде жиналғандар әбден қайнап араласып, жабыса бастайды. Үңгір бірте-бірте қорғаушы әйелге ұқсаған. Тоғыз ай етеді, осы уақыт бойында жел үңгірді үңги береді, тоғыз айдан кейін үңгірден адам пішіндес зат шығады және ол “Ай-Атам” деп аталынады. сел үңгірді тағы да сулы лайға толтырады, адам суреті салынған жерлер сулы лаймен жабылады, айдың соңы болғандықтан, күн сәулесі үңгірді бұрынғыдан жайырақ қыздырады. Бұл жолы да ол жерден адам пішінді зат шығады және ол да “Ай-Ва” деп аталынады. Бұл екеуі үйленеді, балалары болады 94 . 8 Бұлардың балаларынан рулар 90 М. Cеjидов. Дєдє бо ларындаки күнодач, ортач сөзлєринин етимоложи тє лимі. “Азерба чан” 1980, N4. 91 Қара: Л.П.Потапов “Культ горна Алтае”. Совет эт. 1946. 148 бет. 92 Н.А.Баскаков. “Принципы избрательности наименования гор у Алтайцев горного Алтая”. Оронимика советских ученых меж. кон. ономас. наук. /Вена, 8-13. IX/. М., 1969. 41-бет. 93 Ескі түрік тілдерінде ана деген сөз. 94 Қара: 1958, 12 бет. Жол-жөнекей болса да айта кету керек, бұл мифологиялық аңызда топырақ /лай/, су, жел жєне ыстықтың /күн сєулесі/ күн көзі тєрізді төрт негізде жасалған. Бұдан байқайтынымыз түркі тілдес халықтарда ер адамның жаратылуы актив, ыстық, єйел жаратылуы
267 тарайды. Алтай халқының көне аңыздарының айтуынша, Алтай таулары өз биіктігіне, көрінісіне қарай өте сұлу /көркем/, олар тасқынға 959
дейін күшті батырлар-ерлер болған. Бұл батырлардың кейбірі тасқынға дейін аты-аналарының және басқалардың сиқырлауымен тауға айналған. Тасқыннан кейін, осылайша топырақ өзінің әуелгі қалпына келеді, ол батырлардың үстінде сақтай алмайды. Осыған орай, олардың барлығы денелермен тауға айналған. олардың рухы туеези /алтайлықтарда/ және не таг-ези /алатаулыларда/ тау иесі, тау рухи атымен өмір сүреді 96 . 10
Бұл аңызда да, халық өздері табынатын тауды қаһармандар сияқты деп таныған. Демек, кей түркі тілдес халықтар тауды Ада-гаан, кейбірі үг тау - Ана тау десе, енді бірі ата-ана, ұлы ата, ұлы ана, қаһарман деп есептеген. Бас тәңірі Үлкен әлі дүние жаратылмаған кезде айналып жүрген тастың үстінде дүние әлемді жаратады 97 .
Сөйтіп тас /тау/ әлем жаратылысының бастапқы негізі деп есептелінеді. Бұл айтылғандардан түркі тілдес халықтарда тау /тас/ әлем жаратылысының негізгі таудман /тастан/ жаратылғандықтан, Маадай-гара, Көрұғлы /Көрұғлының атасы тау тәңірісі/ т.б. бұл тәрізді батырлар жеңілуді білмейді. Жалғыз түркі тілді халықтар ғана емес қытайлар, көне еврейлер, үнділер де тауға деген наным-сенім болған, үнділердің наным-сенімінше дүниенің төрт бұрышының ортасында тұрған Меру тауы күллі нәрсенің орталығы 98 .
Ертедегі қытайлықтың нанымынша, оларды зиянды, жаман рухтардан төбе, тау қорғай-мыс. Қытайлықтар жақын маңайда төбе, тау болмаған жағдайда Будда храмын салады. Бұл ғимарат өте биік цилиндерге ұқсайды. Осы зәулім ғимаратты таудың “өтеуі” деуге болады 99 . 13 Олар өз императорларының мәйітін жаман, зұлым рухтардың азаптамауы үшін императордың сағанасына бес қасиетті таудың макетін де қояды. Демек, көп халықтар тауды өздерінің киелі ата-бабасы /тегі/ деп есептейді, адамдарды жаман, зұлым рұхтардан қорғайды деп сенеді. Тауға табыну, тауға түп ата деп қара Газанды таумен байланыстырады. Сонымен, Газананың неліктен Тулу - ұлы тауға байланысты болғандығы белгілі болады. Оны әрі тулу /ұлы тау/ құстың баласы деп санаған. Құс - зоомор-физикалық образ. Ертедегі дастаншы “Таулы құстың баласы” дегенде ол өз қағанының ұлы, үлкен таудың, яғни ару тостың түп негізі және зооморфикалық құстың әулиеті болып саналған, міне, осыған орай сол суық /салқын/, пассив. Енді осыған орай, ер адам ыстық күні жаратылса, єйелдер күннің аз қыздырған кезінде, салқында жаратылған. 95 Де єсен, Ну ¤н дашгыны нєзєрдє тутулур. 96 Қара: В.И.Вербитски. Кѕстєрилєн єсєри, 120 бет. 97 Қара: Бє аддин јкел. Кѕрсетїлген еґбегї, 474-бет. 98 Қара: В.Сидихменов. Китай страница прошлого М., 1973. 42-43 бет. 99 Бұл да сонда. 75 бет.
268 адамға ошақ, от жанған жер, биік бекініс, отты қамал /салор/ атын берген. Ал оттың өзі киелі саналған. Бұлардың барлығы мифологиялық тұрғыдан табиғи нәрсе. От, ошақ, тауға деген наным-сенім түркі тілдес халықтарда үнемі бір- бірімен байланысты еске алынады. Өйткені отты берген, ошақты жаратқан тау мен тас деген сенім бар. Демек, не себепті газ/гастардың беймәлім ұлы бабалары өздеріне биік, жоғары -газ/гас сияқты атты таңдап алғандығын байқауға болады. Газ//гас - биік, жоғары /тау/, ару тос-түп негіз тос-тау-түп негіз басталатын тау деп саналады, осымен байланысты тайпа, тайпалар одағы газ-ды өзінің ата-бабасы /тегі/ деп есептейді және өзінің ұлы бабасы түп тегі /ару-тасы/ деп таныған газ/гасты өзіне ат /сенім/ етіп алған. “Қазақ” сөзінің екінші элементі - “ақ”. Бұл сөзді екі мағынада түсінуге болады. Біріншісі: түркі тілдес тайпалар одағының, халықтарының көпшілігінің атында кездесетін аг/ад /Гыпчач, Бачан-аг, Печен-ег/, ұрғ-аг, Галт-аг, Бар-аг т.б. / элементі көптікті немесе жер-су атауын білдіреді / ат-аг, бат-ач т.б. осы сияқты сөздермен салыстыр/. Сонда Газ-ағ, яғни биіктікте, жоғарыда /тауда/ мекен еткен деген мағынаны білдіреді. Бұл “ару тосы” - ның жанында, сонымен бірге жаратылған дегенді білдіреді. Түркі тілдес халықтарда ару тос пенонгондарда бірге жаратылған сенім бар. Екіншісі: аг/ад бірсыпыра түркі тілдерінде жоғары көтерілген биіктік деген мағынаны білдірген В.В.Радлов, С.Е.Малов т.б. көптеген ғалымдар, сөздікшілер ағ//ад - тың “биіктеу”, “жоғарылау”, “биікке көтерілу” мағынасы бар деп те көрсетеді. М.Қашғари “ағ” - қа, “булт ад и”, “бұлыт биіктеді, көтерілді” деген мысалды келтірген 100 .
XIV ғасырдағы ақын Насимидің “Лов и-ихлас е ләдинсә көнлүнү,
е мүттәги, ” Күрси и-рә мана ағдың, кетдин
әрш-алла ы көр”, деген өлеңіңде “ағдың” биіктердің деген мағынаны білдіреді. Сонда Газ- аг, Газ-ағ, яғни жоғарыға, биікке көтерілу деген мағынада. “Газог” атауының мифологиялық көзқарасқа байланысты ойлаудың нағыз мифологиялық шағында пайда болғандығын байқаймыз және ол тауды қолданушылар өздерінің тегін биіктікке /тауға/ ұлылыққа байланыс ты деп санаған, сөзіміздің соңында қазаққа байланысты бір мәселені де анықтай кетейік. Авторлар гасаг // газагты гасогтан ажыратпайды. Дегенмен, фонетикалық жақтан айырмашылығы бар бұл сөздердің мағыналарының арасында да өзгешелік бар. “Газаг”-тың мағынасы анықталды. “Газог”, “газ” және “ог” элементтерінен құралған. “Ог”-тың көне түркі тілдерінде “семья”, “бірлік” мағынасы да бар 101 .
“Ог” пен келетін 100 М.Қашқари. I том, 96 бет. 101 Қара: М.Сеидов. Опыт анализа этнонимов и топонимов Аггоюнлу. Азерб. Сср Али вє Орта Ихтисас Тє сили Назирли инин елши єсєрлєри, 1977, 17 бет. 269 этнонимдерді оғыздардан да кездестіреміз. Оғыздарда екі тармақтан бір “Учог”, басқасы “Бозог” деп аталады. “Гасог”, яғни биікке тән семья, бірлік, жоғары, үшкір оқты дегенді білдіреді. Гасог // газог сөздері биіктікке байланысты тайпалар одағы, халық аты. Газаг // гасаг - қазақтардың, ата-бабаларының мифологиялық дүниетанымы, ойлауы мен тығыз байланысты атауы.
жүктеу/скачать 3,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|