Мақалалар, баяндамалар жинағы

309

Елубаев С. Терминологические проблемы преподавания математики 

в казахской школе: Автореф. дис... канд. филол. наук. Алма-Ата, 1974.

Жубанов X. К. Принципы терминологии казахского литературного 

языка, приме няемые Государственной терминологической комиссией // 

Жубанов X. Исследования по казахскому языку. Алма-Ата, 1966.

Конкашпаев Г. К. Казахские народные географические термины. – 

Изв. АН КазССР. Сер. геогр. 1951, № 99, вып. 3.

КРТС  –  Казахско-русский  и  русско-казахский  терминологический 

словарь к пе реводу «Вопросов ленинизма». Алма-Ата, 1937.

Куленов  К.,  Куленова  С.  Русско-казахский  словарь  по  рыбному 

хозяйству. Алма-Ата, 1971.

Сейфуллин С. Сочинения, 1961. Т. IV.

Айдаров  Ғ.,  Құрышжанов  Ә.,  Томанов  М.  Көне  түркі  жазба 

ескерткіштерінің тілі. Алматы, 1971.

Баишев  С.  Қазақ  тілінің  терминологиясын  жасаудың  негізгі 

принциптері мен міндеттері // Халық мұғалімі, 1948, № 5.

Балақаев  М.,  Сыздықова  Р.,  Жанпейісов  E.  Қазақ  әдеби  тілінің 

тарихы. Алматы, 1968.

Бәйтікова  Ш.  Қазақ  тіліндегі  неологизмдер:  (1920–1930  жылдар 

материалдарынан). Алматы, 1971.

Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. Алматы, 1971.

Исаев  С.  Қазақ  әдеби  тілінің  совет  дәуірінде  дамуы:  (Мерзімді 

баспасөз материалдары бойынша). Алматы, 1973.

Сағындықов Қ Көсемнің асыл мұрасы. Алматы, 1970.

Развитие терминологии на языках союзных республик

(Терминология на узбекском, казахском, таджикском, армянском, 

туркменском и эстонском языках). Москва, Наука, 1987, с. 29–49.

Терминология көкжиегі

Әдеби тіл тек көркем әдебиеттің ғана тілі еместігі баршаға аян. Бүгінгі 

таңда  «әдеби  тіл»  деген  ұғымның  ауқымы  өте  кең.  Оның  қоғамдағы 

қарым-қатынас  құралы  ретінде  атқаратын  коммуникативтік,  жалпы 

көпшілікке  бағышталған  хабар  тілі  ретіндегі  информативтік,  ғасырлар 

бойы  қалыптасқан  мәдени  мұрамызды  сөз  байлығы  ретінде  сақтаушы 

аккумулятивтік,  сондай-ақ  оқушыға,  тыңдаушыға  рухани  нәр  беретін 

эстетикалық  сан  алуан  қызметтеріне  сәйкес  бірнеше  стильдік  сала, 

тармақтардан  тұратыны  белгілі.  Солардың  сүбелі  бір  тармағы  ғылыми 

стиль,  яғни  ғылыми  тіл  деп  аталады.  Қазақ  әдеби  тілі  сөздік  қорының 

жаңадан жасалып, немесе қабылданып жатқан терминдік атаулар есебінен 

310

күн санап баюы, толассыз толыға түсуі, әрине, тікелей ғылыми-техникалық 

прогреске байланысты жаңа құбылыс. Жалпы сөз байлығымыздың бүгінде 

үштен  екісі  терминологиялық  лексикадан  тұратындығын  ескерсек, 

терминология  деп  аталатын  проблеманың  ғылыми-практикалық  зор 

мәніне ешкім де шек келтірмесе керек.

Қазақ  тілінде  термин  жасаудың,  оны  іс  жүзінде  қалыптастырудың 

және  жүйелі  қолданудың  нақтылы  ғылыми-практикалық  шаралары  20-

шы  жылдардан  басталады.  Қажеттіліктен  өріс  алған  бұл  іске  оған  тіл 

табиғатын терең түсінетін сауатты да саналы азаматтар, ғалымдар, жазушы, 

журналистер, мәдениет қайраткерлері қатынасты. Терминология мәселесі 

ресми түрде бірінші рет 1924 жылы Орынбор қаласында өткен қазақстандық 

мәдениет және ғылым қайраткерлерінің I съезінің күн тәртібінде қаралған 

екен. 1926 жылы Баку қаласында өткен терминологтардың Бүкілодақтық 

I съезі де түркі тілдерінің терминология мәселелеріне ерекше мән берді. 

Қазақ  тілі  бойынша  жасалған  5  баяндаманың  бесеуі  де  терминология, 

ал фавит  және  орфография  мәселелеріне  арналған  болатын.  1930  жылы 

Москва  қаласында  халық  ағарту  ісін  арнайы  қараған  Бүкілодақтық 

мәжілісте  де  КСРО  халықтары  тілінде  термин  жасаудың  ғылыми 

принциптері қарастырылды. 1930 жылдан бастап ұлт тілдерінде тер мин 

жасау  процесіне  Жаңа  алфавит  Комитеті,  ал  1933  жылдан  тақ  бүгінге 

дейін КСРО Ғылым академиясы жанынан құрылған Ғылыми-техникалық 

терминология Комитеті бір ортадан басшылық етіп келеді.

Ал  Қазақстан  жағдайында,  қазақ  тілінде  термин  жасау  мәселесіне 

келсек, оған 1925 жыл мен 1933 жылдар аралығында Қазақ ССР Оқу-ағарту 

Халық  комиссариаты  жанындағы  методикалық  бюро  жетекшілік  жасап 

келді.  Ол  1930  жылы  орталықта  құрылған  Жаңа  алфавит  Комитетімен 

тығыз  байланыста  жұмыс  істеді.  Ал  1933  жы лы  Қазақ  автономиялы 

республикасы  Халык  Комиссарлар  Советінің  каулысы  бойынша 

Мемлекеттік  терминология  комиссиясы  (қысқаша  Мемтерминком) 

құрылды.  Оның  тұңғыш  председательдігіне  профес сор  Құдайберген 

Жұбанов сайланды.

Тарихи  деректерге  жүгінсек,  қазақ  тілі  бойынша  бірінші 

терминологиялық  сөздік  1931  жылы  «Атаулар  сөздігі»  деген  атпен 

басылып шыкқанын білеміз. Мемлекеттік  терминология  комиссиясының 

алғашқы  еңбегі  ретінде  Қ.  Жұбанов,  К.  Басымов  сияқты  ғалымдардың 

мақалалары  мен  математика,  физика,  ботаника  т.  б.  ғылым  салалары 

бойынша  бекітілген  терминдер  тізімі  жарияланған  «Бюллетеньнің»  4 

санын атауға болады.

1935 жылы май айында мәдениет қызметкерлерінің Бүкілқазақстандық I 

съезі шақырылды. Съезде қазақ әдеби тілінің терми нология мәселесі арнайы 

311

сөз  болды.  Сол  съезде  қазақ  терминологиясын  жасаудың,  интернационалдық 

терминдерді  қабылдаудың,  қолданудың  және  тұрақтандырудың  ғылыми 

принциптері туралы профессор Қ. Жұбановтың ұсынған жобасы талқыланып, 

ресми түрде бекітілген болатын. 

Съезд  қабылдаған  бұл  принциптер  казақ  тілінің  сол  кезге  дейін  бір 

ізге  түспеген  терминологиялық  процесіне  елеулі  өзгерістер

 

енгізіп,  өзінің 

ғылыми дәйектілігімен оған дұрыс бағыт берді. Ендігі жерде жаңа терминдер, 

ең алдымен, қазақ тілінің өз сөз байлығы негізінде жасалып, қажетті балама 

сөздер  бұл  тілде  болмаған  жағдайда  совет-интернационал  терминдері 

орыс тіліндегі тұлғacында

 

қабылданатын болды. Осыған орай съезде қазақ 

алфавитінің құрамына Ф, X, Ц тәрізді әріптерді енгізу туралы да орынды 

ұсыныстар  болғандығы  мәлім.  Бұл  мәселе  1938  жылы  орыс  графикасын 

қабылдауға байланысты өз шешімін тапқан еді. Бұрынғы пизика, пабіріика, 

қыимия,  қылор,  семент  тәрізді  халықаралық  терминдердің  өз  нұсқасы 

бойынша физика, фабрика, химия, цемент түрінде айтылуы және жазылуы, 

міне, осы дәуірден басталады.

Мәселе тек терминдердің айтылуы мен жазылуында ғана болған жоқ. 

Термин жасау процесіндегі негізгі талас, дау-дамай алғашқы кезде «жалпы 

совет-интернационалдық  терминдерді  тілімізге  қабылдау  керек  пе,  керек 

емес пе» деген мәселеге барып сайды. Осы кезде терминология процесінде 

тілдің  тазалығын  сақтауды  желеу  еткен  зиянды  пуристік  ағым  бел  алып, 

барлық  совет-интернаци оналдық  терминдер  қазақ  тіліне  қарабайыр 

аударылатын  болды.  Мәселен:  революция  –  төңкеріс,  совет  –  кеңес,  лидер 

– серке, па ровоз – қара айғыр, поезд – отарба, идеалист – мұратшыл, интер-

националист – бибауырмашыл, лектор – дәрісші, капитал – дәулет, капиталист 

– дәулетшіл, реалист – нағызшыл, институт – орда, коммунист – ортақшыл т. 

б. сол дәуірдің жемісі. Өмір талабына сай келмейтін бұл ағым көп ұзамай-ақ, 

терминология процесіне саналы түрде қарайтын ғылыми принципке орын берді.

1939  жылы  июньнің  23-інде  Қазақ  ССР  Халық  Комиссарлар  Советінің 

кезектегі  қаулысымен  Мемтерминкомның  22  мүшеден  тұратын  жаңа  құрамы 

бекітілгенмен, көп ұзамай Ұлы Отан соғысының басталып кетуіне байланысты 

Терминкомға өз жұмысын тежей тұруға тура келді. Бұл кездегі жұмыстардан 

тек 1942 жылы Ғ. Мұсабаев, Ю. Цунвазо, К. Адайхановтар тарапынан жасалған 

«Орысша-қазақша әскери сөздікті» атауға болады.

Мемлекеттік  терминология  комиссиясының  өнімді  жұмыс  істеп,  қазақ 

тілі  терминология  проблемасын  жан-жақты  дамытуы  Ұлы  Отан  соғысынан 

кейінгі дәуірге жатады. Соғыс зардабынан әлсіреген еліміздің экономикасы мен 

шаруашылығын қалпына келтіруге бай ланысты неше алуан маңызды да қауырт 

мәселелер  бола  тұрса  да,  республика  партия  ұйымы  мен  үкіметі  ғылым  мен 

мәдениет, әдебиет пен тіл мәселесін екінші кезекке қалдырған емес.

312

1945 жылдың 8 февралында Қазақ ССР Халық Комиссарлар Советінің 

қаулысына  сәйкес  Мемтерминкомның  құрамы  қайта  бекітіліп,  ол  Халық 

Комиссарлар  Советінің  жанында  болсын  деген  қарар  кабылданды.  Құрамы 

23  адамнан  тұратын  комиссияның  председателі  әуелі  Ілияс  Омаров, 

кейіннен Төлеген Тәжібаев болды да, ғалым хатшылығына Мәулен Балақаев 

тағайындалды.

Мемтерминкомге  жүздеген,  мыңдаған  саяси-қоғамдық  терминдерді 

көпшілік  талқысынан  өткізіп,  өз  мәжілістерінде  заңдастырып,  бекітіп 

беруге  байланысты  қыруар  жұмыс  істеуге  тура  келді.  Сонымен  қатар 

Мемтерминком  экономика,  тарих,  лингвистика,  заң,  ғылым,  медицина, 

зоология,  тау-кен  істері,  металлургия  сияқты  ғылымдар  саласында 

әрқилы  қолданылып,  тіл  практикасында  қиындық  туғызып  жүрген 

терминдерді реттеуге де белсене қатынасты. Осының нәтижесінде 1948 

және  1950  жылдары  академик  Н.Т.Сауранбаев  пен  С.  Б.  Бәйішевтердің 

басшылығымен екі томдық «Орысша-қазақша терминологиялық сөздік» 

жарық көрді.

Қазақ  тілі  терминологиясының  қарқындап  дамып,  тағы  бір  сатыға 

жоғары көтерілуі 1955 жылдан кейінгі кезеңге жатады. Оған, біріншіден, 

қалың  жұртшылықтың  өскелең  талабы,  баспасөз,  радио,  телевидение 

сияқты  көпшілікке  арналған  информация  құралдарының  дами  түсуі 

түрткі  болса,  екіншіден,  терминология  мәселелерінің  ғылыми  тұрғыдан 

зерттеле  бастауы,  республикадағы  ғылым  салаларының  қазақ  тіліндегі 

терминдерге мұқтаждығы, терминология мәселесіне білікті мамандардың 

тікелей араласуы, сондай-ақ ғылыми-зерттеу орталығы ретінде 1956 жылы 

Тіл  және  әдебиет  институтының  құрамында  Терминология  бөлімінің 

ашылуы себепкер болған еді.

Басқа мамандармен тізе қоса отырып, бұл іске қызу араласқан тілшілер 

қауымы  көптеген  көкейтесті  мәселелерді  дұрыс  шешіп,  терминологияны 

өмірдің  өзімен  өзектесіп  жатқан  проблема  дәрежесіне,  әлеуметтік  мәнін 

мемлекеттік  деңгейге  көтере  білді.  Ғылымның  әр  саласы  бойынша 

бірнеше сөздік және зерттеулер дүниеге келді; тек 1959 бен 1962 жылдар 

аралығында ғана 24 терминологиялық сөздік басылып шықты. Әрине, бұл 

сөздіктердің бәрі бірдей Терминком мәжілісінде қаралып бекітілген жоқ. 

Соның өзінде де олардың тер минология практикасы үшін үлкен жәрдемі 

болды. Айта кететін тағы бір жағдай: Терминкомда бекітілген, не бекітілуге 

тиісті  терминдер,  көбінесе  Қазақ  ССР  Ғылым  академиясы  Тіл  білімі 

институты  тарапынан  қаралып,  сұрыпталып  отырылды.  Терминдердін 

тіл  заңдылығына  сәйкес  дұрыс  алынуында,  терминологиялық  сөздіктер 

жасаушы әртүрлі мамандарға бағыт-бағдар сілтеуде де бұл институт күні 

бүгінге дейін Мемтерминкомның бірінші жәрдемшісі болып келеді.

313

Кейінгі  он  жылда  Терминком  мен  оның  секретариаты  3  мыңнан 

астам  термин,  терминдік  тіркес  және  номенклатуралық  атауларды  қарап, 

заңдастырды,  сондай-ақ  1976  және  1979  жылдары  «Бекітілген  терминдер 

мен атаулар» жинағын екі рет шығарды және үшінші рет баспаға дайындауда. 

Бұл кезде ғылымның әр саласынан 20-дан ас там терминологиялық сөздіктер 

шығып,  тіл  практикасына  белгілі  үлес  қосылды.  Қазақ  ССР  Министрлер 

Советінің жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясы өзінің жарты 

ғасырлық өмірінде қазақ әдеби тілінің қатынас құралы ретіндегі қолданыс 

шеңбері  мен  қоғамдық  қызметін  кеңейтуде,  оның  жан-жақты  дамып, 

кемелдене түсуіне ұлан-ғайыр үлес қосып, мемлекеттік қамқорлық жасап 

келді.  Тіліміздің  бүгінгі  деңгейі  мен  50  жыл  ішінде  жүріп  өткен  жолына 

бағдарлап  қарасақ,  кешегіміз  бен  бүгінгіміздің  аралығы  жер  мен  көктей. 

Әдеби тіліміздің, әсіресе, ресми ғылым-техника тілінің дәл бүгінгідей жан-

жақты  шарықтап  дамуына  игі  ықпалын  тигізіп  отырған  қоғам  өміріндегі 

объективті  факторларды  былай  қойғанда,  тек  Мемлекеттік  терминология 

комиссиясының  тікелей  қатысуымен  ғана  тындырылған  істер  аз  емес. 

Кейбіреулерін ғана атап өтейік:

1.  Қазақ  тілінің  терминологиялық  лексикасы,  яғни  ресми  ғылым-

техника  тілінің  сөз  байлығы,  тек  қолда  бар  терминологиялық  сөздіктер 

бойынша бағдарлағанда, 50 жыл ішінде жүз есе өcкeн.

2.  Осы мерзімнің ішінде ғылымның әр түрлі саласы бойынша 60-

қа жуық (58) терминологиялық сөздік басылып шығарылды.

3.  Термин  жасаудың,  термин  қабылдаудың  нақтылы  ғылыми 

принциптері  белгіленіп,  30-шы,  тіпті  40–50-ші  жылдарға  дейін  ала-

құла,  екі  ұдай  қолданылып  келген  терминдердің  тіл  практикасында 

біркелкі  жұмсалып,  қалыптасуына  арнайы  жүргізілген  ғылыми-

зерттеу  жұмыстар  мен  Мемтерминкомның  өзі  зор  ықпал  жасады. 

Терминологиялық процесте ана тіліміздің өз байлығын сарқа пайдалану, 

тілімізде дәл баламасы жоқ совет-интернационалдық терминдердің

 

өзін 

қабылдау  принципі,  әсіресе  қоғамдық  ғылымдар  саласында  біршама 

дұрыс жүзеге асырылып келеді.

4.  Күні  бүгінге  дейін  екі  ұдай  қолданылып  жүрген  терминдер 

мен  термин  варианттарын  сұрыптауда,  мағына  аралығын  айырып, 

совет-  интернационалдық  терминдердің  баламасы  ретінде  қолдану 

мәселесіне Мемтерминком үлкен үлес қосты. Бұл арада кейбір белсенді 

де  білікті  Терминком  мүшелерінің,  терминология  техникасын  жете 

меңгерген жеке адамдардың өз үлесі бар екендігін де ұмытпағанымыз 

жөн. Мәселен, терминология процесіне көп еңбек сіңірген білгір маман 

Құрманбек Сағындықов өз кезінде уақыт, мезгілге байланысты көптеген 

ұғымдардың  терминдік  мәнін  тұрақтандыру  мақсатымен  төмендегі 

314

қазақ  сөздерінің  мағыналық  жігін  ажырата  келе  жасаған  ұсынысы  тіл 

игілігіне  жарағанын  атамасқа  болмайды;  мәселен,  эпоха  –  заман,  этап 

– кезең, период – дәуір, мезгілдік; век – ғасыр, момент – мезет, осыдан 

келіп:  периодический  закон  –  мезгілдік  заң,  периодическая  печать  – 

мезгілдік  баспасөз,  т.  б.  Бұл  тәрізді  ұтымды  ұсыныстар  болашақта 

терминология  тарихын  зерттеушілердің  назарынан  тыс  қалмауға  тиіс. 

Сондай-ақ термин түзіп, оны қалыптастыруда үнемі зерделілік танытып 

келген  марқұм  Әбен Сатыбалдиевті, әлі күнге белсенді араласып келе 

жатқан  Іслам  Жарылғапов,  Жұмағали  Ысмағұлов  тәрізді  жазушы, 

журналистердің есімін ерекше атауға болады.

5.  Совет-интернационалдық терминдердің құрамында кездесетін 

әр  түрлі  қосымшаларды  (аффикс,  суффикс,  инфикс,  префикс)  қазақ 

тілінің  табиғатына  сай  етіп  қабылдау,  немесе  тиісті  баламасымен 

алмастыру  мәселесі  де  көпке  дейін  дұрыс  шешімін  таппай,  дау-дамай 

туғызып  келгендігі  мәлім.  Мәселен,  елу  жылдың  ішінде  әрқилы 

эволюцияға  душар  болған:  социал-социалис-социалды-социалдық-

социалистік сияқты бір мысалдың өзі нені көрсетеді. Бүгінде бұл біршама 

қалыптасқан  дүние  болып  кетті.  Мәселен,  ыңғайына  қарай  бірде:  ав-

тогрузчик  –  автотиеуіш,  автодорога  –  автожол,  авиасани  –  авиашана, 

ультразвук  –  ультрадыбыс,  радиоузел  –  радиоторап  деп  алсақ,  бірде 

антикоммунизм  –  антикоммунизм,  контрреволюция  –  контрреволюция 

ретінде қабылданып жүр.

6.  Қазақ  тілінің  орыс  графикасына  көшуіне  байланысты  совет- 

интернационалдық  терминдердің  жазылуы  мен  айтылуындағы  20–30 

жылдардағы «қазақшалау» дәстүрі бүгінде мүлдем өзгерген: олар орыс 

тілі нормасымен айтылып, жазылатын болған.

7.  Бір  кездерде  әр  түрлі  себептермен  асығыс  қабылданған,  не 

калька жолымен қазақшаға қарабайыр аударыла салынған терминдер мен 

терминдік тіркестерді (мәселен: метеорит – көктен түскен тас) оқтын-

оқтын  қайта  қарап,  заңдастыру  процесінде  Мемтерминком  олардың 

мағыналық  дәлдігіне,  ықшамдылығына,  т.  б.  терминдік  қасиеттеріне 

назар аудара отырып, қатарласа, жарыса жүргендерінен тілді арылтып 

келеді.

12 томдық  ұлттық энциклопедияның дүниеге келуі ұлт мәдениетінің 

шарықтау  шегін  нышандайды.  «Ұлттық  энциклопедиясын  жаратқан 

ел  еш  уақытта  жойылмайды»  деген  қанатты  сөзге  толық  дәлел  бола 

алады. Сондай-ақ бүгінгі қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздігінің 

жасалуы,  қазақ  тілінде  жүздеген  газет-журналдың  басылуы,  радио, 

телехабарлардың  жүргізілуі,  мектептерге,  жоғары  оқу  орындарына 

арналған  сан  алуан  оқу  құралдарының  шығуы  т.  б.  осы  сияқты 

315

объективтік  факторлар  бүгінгі  қазақ  тілі  терминологиясының  қай 

дәрежеде екендігінен толық дерек бере ала ды.

Әрине,  осыншама  табыстың  қайнар  көзі,  қозғаушы  күші, 

ұйымдастырушысы  мен  орындаушысы,  сайып  келгенде,  ана  тілімізді 

қадірлей  де,  қастерлей  білетін  жанашыр  жандар,  ғылымның  әр 

саласынан  сақадай  сайланып  шыққан  білгір  ғалым,  білікті  мамандар, 

мәдениет, мемлекет қайраткерлері, жазушы, журналистер.

Бұл  салада  әлі  де  шешілмеген  проблемалар, ойластыратын жәйттер, 

көпшілік сарабына салатын таластар, істелетін істер аз емес. Бұлар, ең алдымен, 

бүгінгі өскелең өміріміздің жаңа талаптарынан туындаған, ғылыми-техникалық 

прогрестің үрдісіне сәйкес шешілуге тиісті терминологияның теориялық және 

практикалық мәселелері. Ол жайында әрбір саналы да сауатты азамат, тілдің 

шынайы  жанашырлары  қолына  қалам  алып,  газет-журнал  редакцияларына 

үзбей  жазып,  талап-тілектерін  айтып  келеді.  Шынында  да  термин  атауларды 

қолдануда  әлі  күнге  дейін  ала-құлалықтың  орын  алып  келе  жатқандығын, 

бірізділіктің  жоқтығын,  термин  табиғатына  тән  нақтылықтың,  дәлділіктің, 

ықшамдылықтың, жүйеліліктің барлық жағдайда бірдей сақталмайтындығын т. 

б. осы сияқты кемшіліктерді мойындағанымыз жөн. Мемтерминком тарапынан 

қабылданған,  заңдастырылған  терминдер  мен  номенклатуралық  атауларды 

бірізділікпен  қолдануды  бақылап  отыру,  оны  бұрмалаушыларды  әшкерелеп, 

тәртіпке шақыру біздің тәжірибемізде әлі күнге дейін түбегейлі орын таба алмай 

келеді. Ала-құлалықтың бір себебі, міне, осында жатыр ғой деп те білеміз.

Мемтерминком іс тәжірибесінде де ойластыратын жәйттер аз емес. Мәселен, 

терминком  мәжілістеріне  дайындалатын  материалдар  тиісті  мамандардың 

талқысына түсіп, ой елегінен өтпегендіктен, кейде дау-дамай туғызып, ақыр 

аяғында қол көтеруші көпшіліктің

 

дауысымен бекітіліп жүрген сәттері де 

болды. 

Мемлекеттік  терминология  комиссиясының  соңғы  құрамы  қайта 

қаралып,  Қазақстан  Компартиясы  Орталық  Комитеті  мен  Қазақ  ССР 

Министрлер  Советінің  1984  жылдын  7  февраліндегі  ортақ  қаулысымен 

бекітілді.  1984  жылдың  9  февралінде  Қазақ  ССР  Министрлер  Советінің 

қаулысымен  Терминкомның  жаңа  Epeжелері  бекітілді.  Осы  аталған  екі 

документке байланысты бір-екі ауыз ескертпе айтқымыз келеді.

Жасыратыны  жоқ,  бүгінгі  терминологиялық  процеске  байланысты 

істелетін  жұмыстың  қиындығы  мен  ауқымының  кеңдігі  соншалық,

 

оны 

бұрыннан  қалыптасып  қалған  үйреншікті  әдіс-тәсілдермен  жалғастыру 

келешекте нәтижелі болады деп айту қиын. Ғылымның сан алуан саласы 

бойынша  күн  санап,  тіпті  сағат  санап  тілімізге

 

еніп  жатқан  жүздеген, 

мыңдаған ғылыми-техникалық терминдер мен

 

номенклатуралық атауларды 

сұрыптап алып, заңдастыруды былай қойғанда, тіпті оларды есепке алып, 

316

бір  жүйеге  келтірудің  өзі  Терминологиялық  комиссияның  мүмкіншілігіне 

сыймайды.  Осы  күнге

 

дейін  комиссия  тарапынан  ресми  бекітілген 

терминдердің  жалпы  са ны  бекітілмей  қолданылып  жүрген  терминдердің 

оннан  біріне  де  жетпейді.  Демек,  мың-мыңдаған  ғылыми-техникалық 

терминдер  сөздіктерде  басылып,  ұзақ  жылдар  бойы  тіл  тәжірибемізде 

колданыс тауып келе жатса да, әлі күнге дейін Мемтерминком пәтихасын 

алған емес.

Осы жағдайға байланысты, жаңадан бекітілген Ережеде Мемтерминкомның 

жалпы статусына, міндеттері мен праволарына, сондай-ақ іс жүргізу тәсіліне 

өзгерістер енгізіліп отыр. Аталған Ережеде айтылғанындай, бұдан кейінгі жерде 

ғылымның барлық салалары бойынша термин жасау, термин қабылдау, оларды 

жүйеге салып реттеу, көпшілік талқысынан өткізіп, Мемтерминкомға дайындау, 

баспаға  әзірлеу  сияқты  қыруар  жұмыс  Терминкомның  ресми  түрде  бекітуіне 

не  мақұлдауына  дейінгі  барлық  міндет,  жауапкершілік  секция-секцияларға 

топталған мамандардың өздеріне тапсырылады.

Ереже бойынша Тіл білімі институты Мемтерминкомның ғылыми базасы 

болып  танылып,  оган  ғылым  салалары  бойынша  дайындалған  терминдер 

мен номенклатуралардың ана тіліміздің табиғатына сай дұрыс алыну міндеті 

жүктеліп  отыр.  Ал  Терминкомның  құрамында  құрылған  бақылау  тобы 

бұдан  кейінгі  жерде  Терминком  бекіткен  және  мақұлдаған  терминдер 

мен номенклатуралық атаулардың (га зет, журнал, оқулықтар мен ғылыми 

еңбектер беттерінде, радио, те левидение тілінде) дұрыс әрі бірізділікпен 

қолданылуын бақылап отыру міндетін атқармақшы.

Осылайша  білікті  мамандар  қатысуымен  дайындалған,  көпшілік

 

талқысынан  өтіп,  ресми  бекітілген  немесе  мақұлданған  ғылыми-

техникалық терминдер мен номенклатураларды жария түрінде сөздік етіп 

шыгаруда  авторлар  коллективі  мен  тиісті  мекемелер  Мемтерминкомнан 

қолдау табатыны сөзсіз.

«Қазақ әдебиеті», 1984. 10 тамыз.

(Ө.Айтбаевпен бірге)

Процессы взаимодействия народной и научной 

терминологии в казахском литературном языке

Терминотворчество занимает особое место в процессах взаимодействия 

национального и интернационального в тюркских языках, используя, с одной 

стороны, ресурсы и потенции национального язы ка, с другой – свободное 

заимствование  из  русского  языка  русских  и  интернациональных  единиц. 

И чем более эти процессы интенсив ны, тем сложнее становятся проблемы 

практического  решения  и  тео ретического  осмысления  такого  сложного  и 

живого явления языковой стихии, как терминотворчество.

317

Тем не менее некоторые авторитетные ученые-тюркологи счита ют, что 

терминологические проблемы в национальных языках доста точно изучены 

и не представляют особой теоретической ценности ввиду того, что не несут 

в себе каких-либо новых теоретических по ложений, являясь по сути всего 

лишь  фактологическими  модифика циями  общих  идей.  Такое  же  мнение 

часто высказывается и в отношении профессиональной лексики.

Однако с таким положением вещей трудно и навряд ли целесо образно 

согласиться  по  следующим  соображениям.  В  современном  казахском 

письменно-литературном  языке,  как  и  в  любом  другом  национальном 

языке народов Средней Азии и Казахстана, создание и совершенствование 

системы  научной  терминологии  считается  со вершенно  новым  явлением 

в  его  истории,  происходящим  в  связи  с  необходимостью  сознательного 

воздействия  общества  на  языковую  стихию  и  целенаправленного 

регулирования этого процесса в усло виях научно-технического прогресса 

в  нашей  стране.  Кроме  того,  не обходимо  подчеркнуть,  что  в  данной 

области мы не располагаем научным опытом по сравнению с языками с 

более развитой тради цией письма.

Некоторые  попытки  обобщения  этого  процесса  в  национальных 

языках  начинают  осуществляться  (Развитие  терминологии  ...  1987), 

хотя  говорить  о  серьезных  теоретических  разработках  по  тюркской 

терминологии пока не приходится.

В  процессе  терминотворчества  в  каждом  языке  по  существу  соз-

дается  еще  один  «мини-язык»,  располагающий  огромным,  постоянно 

преумножающимся  количеством  терминологической  лексики,  намно-

го  превышающей  число  общеязыковой  лексики.  И  здесь  нет  преуве-

личения.  Так,  например,  в  десятитомном  толковом  словаре  казах-

ского  языка  (Қазақ  тілінің  ...)  (вместе  с  вариантами,  диалектизмами, 

парадигматическими  формами  глагола  и  др.)  суммарное  количе-

ство  реестровых  слов  составляет  включая  и  богатейшие  пласты 

диалектизмов  и  профессионализмов.  Это  еще  одна  причина,  застав-

ляющая нас отстаивать принцип более широкого научно-теоретического 

изучения  процесса  терминотворчества  в  национальных  языках, 

проведения глубокого зондирования богатства общенародной лексики, 

и выявления ее новых потенциальных возможностей.  О ч е в и д н а 

важность  и  целесообразность  изучения  указанных  выше  проблем  с 

точки  зрения  происходящих  сегодня  в  национальных  литературных 

языках интенсивных процессов становления и формирования научного 

стиля  и  стилистических  систем  на  разных  уровнях,  располагающих 

определенными  наборами  терминологических

 

словарей.  От  этого  во 

многом зависят обучение детей в национальных школах, преподавание 

318

предметов  на  родном  языке  в  школах  и  вузах,  средних  специальных 

учебных заведениях, развитие науки и культуры, технической и научной 

интеллигенции и т. д.

Однако  создание  терминологической  системы  в  каждом  языке  – 

дело  сложное,  и  оно  в  первую  очередь  требует  научного  осмысления 

сложного  процесса  взаимодействия  народной  и  научной  терминоло-

гии. Здесь важно выяснить, как и в какой степени в терминотворческом 

процессе  казахского  языка  реализуется  принцип  исчерпываю щего 

использования его собственных потенциальных возможностей.

В  20–30-е  годы  можно  отметить  два  периода  в  развитии  тюрк-

ского  языка,  противоположные  друг  другу:  пуристический  и  период 

сплошного  заимствования  советско-интернациональных  терминов  без 

соответствующего поиска. В последующие периоды терминотворчест-

ва  в  казахском  языке,  особенно  после  60-х  годов,  наблюдается  тен-

денция  внутренней  дифференциации:  перераспределение  внутренней 

функциональной  нагрузки  семантики  между  новыми  и  старыми  тер-

минами, привлекаемыми из богатейших ресурсов общенародного языка.

Известно, что отдельные понятия и предметы довольно часто имеют 

несколько народных наименований. Такое явление имеет мес то в любом 

языке.  Например,  в  русском:  одна  лишь  разновидность  чайки  (птицы)  в 

народе  именуется:  чайка  сизая,  чайка  серебристая,  баклуша,  клуша, 

рыболов, визгунья, каюха и т. д.; в казахском в значении сычуг (Aba masus) 

употребляются:  ұлтабар,  шынайы  қарын,  мәйек,  жалбыршақ  қарын;  в 

значении волк – қасқыр, бөрі, итқұс и т. д.

Как в таких случаях поступают специалисты-составители отраслевых 

терминологических  словарей?  По-разному.  В  одних  случаях,  согласно 

строгим  принципам  терминологии,  предпочтение  отдается  одному  из 

этих наименований, а в других – чаще в переводной ча сти, перечисляются 

все  народные  варианты.  Сошлемся  на  факты,  приводимые  в  двух 

(казахско-русском и русско-казахском) словарях биологических терминов, 

составленных биологом Т. Мусакуловым (1962) еще в 60-х годах как первый 

опыт  в  этой  области  науки.  В  этих  словарях  при  выборе  реестрового 

термина  из  ряда  синонимов  в  одном  случае  предпочтение  отдается 

варианту, который в большей степени отражает суть терминологического 

понятия  в  принятой  научной  классификационной  системе,  а  в  другом  – 

допускаются все их параллели. Так, например, в русско-казахском словаре 

биологических терминов из наличных в русском языке семи наименований, 

относящихся к понятию «чайка», в качестве доминирующих реестровых 

выведены:  чайка  сизая  –  көк  шағала  и  чайка  серебристая  –  сұр  шағала 

(РК  166),  три  из  них  –  клуша,  баклуша  и  визгунья  переведены  как  боз 

319

шағала (РК 75, 17), а два – рыболов и каюха – не привлечены в термины. 

При  этом  традиционное  наименование  ақ  шағала  в  казахском  языке 

осталось не использованным. В этих словарях иногда в переводной части 

приводятся два и более дублетов или синонимических рядов, что, пожалуй, 

оправдывает себя как информационно-познавательный материал, хотя это 

принципами научной терминологии не предусмотрено.

Однако  терминологическая  актуализация  при  наличии  целого  ряда 

народных  наименований  в  языке  создает  определенную  сложность, 

особенно  при  составлении  двуязычных  терминологических  словарей. 

Она  связана  прежде  всего  с  идентификацией  смысловой  структуры 

соответствующих  советско-интернациональных  и  национальных  тер-

минов  при  наличии  такого  выбора  и  усугубляется  скоплением  вок руг 

одного  терминологического  понятия  нескольких  наименований  как  в 

русском, так и в казахском языках. Так, например, в русском языке одно 

терминологическое  понятие  в  области  ботаники  переда ется  четырьмя 

терминами:  осот,  бодяк,  будяк,  волчец,  причем  в  од ном  случае  они  в 

указанных  нами  словарях  фиксируются  как  самостоятельные  термины, 

а в другом – как синонимы со взаимной отсылкой. Составитель в одном 

случае переводит их одним и тем же словом – қалуен/қалуін, а қалуен в 

свою очередь переводится – бодяк, будяк, осот (КР 82), в другом случае 

–  соответствием  то го  же  осот  выступают  казахские  тікенқурай,  осот 

розовый – тікен қалуен, тікен қурай (КР 145).

Аналогичными  примерами  терминологические  словари  изобилу ют. 

Последнее вызвано прежде всего тем, что, как правило, много численные 

терминологические синонимические ряды в русском и казахском языках 

не являются тождественными друг другу. И в не которых случаях бывает 

практически  невозможно  подобрать  абсо лютно  точный  семантический 

вариант  в  каждом  языке  для  конкретного  обозначения.  Поэтому  нам 

представляется  вполне  обос нованной  фиксация  в  реестрах  словарей 

двух  терминов,  ср.:  выдра,  порешня  –  ақама,  қамшат  (РК  36),  сасық 

күзен – колонок горный, солонгой (КР 119), вонючка (РК 34); сұртышқан, 

тоқалтіс – по левка (КР 124), колючка – ылтақ, тікен, тікенек (РК 77), а 

тікен, сояу, шөңге – колючка (КР 145) и т. п.

Смысловая несовместимость народных терминов в разных языках также 

связана  с  тем,  что  они  экспрессивно  окрашены  и  сохраняют  в  себе  живые 

связи  с  этнографическими  и  образно-ассоциативными  представлениями 

народа, что обычно не допускается в научной тер минологии. Но такие факты 

все  же  встречаются.  Так,  в  рассмотрен ных  нами  словарях  божья  коровка 

квалифицируется  как  термин  и  ему  в  казахском  языке  соответствует  не 

менее поэтичное слово ханқызы (досл. «ханская дочка»). Однако возведение 

320

в  категорию  термина  сочетания  ел  қайда  көшеді?  (досл.:  «куда  же  народ 

перекочует?  в  какие  кочевья  перейдет?»),  представляющего  отрывок  из 

этнографического ритуала детской игры у казахов, начинающегося

 

словами 

Ел қайда көшеді, суды қайдан ішеді

1

, ничем не может быть оправдано. Также 

неправомерно  привлекать  в  качестве  терминов

 

народные  наименования, 

возникшие  в  результате  метафорического,  метонимического  переноса, 

эвфемизации  и  т.  д.  Например,  в  указанных  словарях  биологический 

термин  волк  передается  на  казахский  язык  тремя  словами:  қасқыр,  бөрі  и 

итқұс (РК 33). Последнее слово никак не может быть термином, так как оно 

возникло в лексиконе древних кочевников в результате табуирования, т. е. во

 

избежание открытого произнесения названия волка – қасқыр, могущего, по 

их представлениям, навлечь беду на скот.

Еще один пример сближения народной и научной терминологии в языке: 

в биологии сибирская язва (Anthrax) считается наименованием общей болезни 

домашних  животных  и  человека,  так  как  они  заражаются  одной  бациллой 

(Bacillus  anthrax),  но  протекает  она  у

 

животных  и  человека  по-разному 

(Кашаганов,  1982).  В  казахском  языке  каждая  разновидность  этой  болезни 

обозначается одним или двумя-тремя народными терминами: сибирская язва 

у лошадей – жамандат, у верблюдов – қарабез, у коров – қараталақ, у овец и 

коз – топалаң, ұшna, сіреспе, у человека – түйнеме, күйдіргі, қағынды (отсюда 

обращенное к детям: ой, қағынды келгір!). Приме чательно, что эти народные 

термины  смело  вводятся  в  обиход  науч ной  биологической  терминологии, 

хотя в обратном переводе на русский язык они объединяются в одно общее 

обозначение – сибир ская язва.

Надо  сказать,  что  создание  новых  терминов  на  национальной  по-

чве происходит разными путями: в одном случае по принципу ана логии 

с  русско-интернациональными  образцами,  в  другом  –  с  использованием 

разных  моделей  калькирования,  в  третьем  –  путем  внутренней 

семантической  дифференциации  и  перераспределения.  Так,  например, 

для  передачи  названия  цветов:  красный  тюльпан,  тюльпан,  желтый 

тюльпан или лютик удачно были использованы имеющиеся в казахском 

языке наименования: қызғалдақ и сарғалдақ. Учеными Казахстана путем 

гибридизации в 1986 г. была выведена еще одна разновидность тюльпана 

черного цвета, который по аналогии с қызғалдақ и сарғалдақ был назван 

қарағалдақ  (Калиев,  1988).  Данный  термин  является  свидетельством 

создания  новой  терминологической  единицы  на  почве  национального 

языка на базе уже имеющихся образцов.

1  По  поверьям  кочевых  казахов,  направление  движения  божьей  коровки  указывало 

предстоящий маршрут перекочевки.

321

Как  известно,  калька  считается  весьма  продуктивным  приемом 

терминосоздания  на  национальной  почве.  Однако,  надо  заметить,  что 

чрезмерное  увлечение  данным  приемом  без  глубокого  зондирования 

народной,  профессионально-диалектной  лексики  и  исчерпывающего  ее 

использования непременно приводит к созданию искусственных терминов, 

не  вписывающихся  в  лексическую  структуру  языка,  отличающихся 

по  своей  структуре  и  семантике.  Иногда  народный  термин  выступает 

стержневым  элементом  ряда  терминологических  сочетаний,  видовых 

обозначений.  Например,  пырей  по-казахски  –  бидайық;  соответственно: 

пырей ветвистый – бұтақты бидайық, пырей восточный – шығыс бидайық, 

пырей гребенчатый – еркек бидайық, пырей простертый – мортық бидайық, 

пырей ползучий – жатаған бидайық и др. (РК 126). Это, на наш взгляд, с 

точки зрения системности является оправданным приемом калькирования. 

Однако  при  нарушении  системности  подобные  приемы  калек  приводят 

различным курьезам. Приведем лишь один пример. Термин солянка в одном 

из  указанных  словарей  переведен  тремя  народными  наи менованиями: 

күйреуік, сораң, шөребота. И тут же разновидности солянки передаются: 

солянка  бородавчатая  –  шөре  шөп,  солянка  войлочная  –  балықкөз  шөре, 

солянка древовидная – сарсадық шөре, солянка древцевидная – баялыш шөре, 

солянка жирная – мая сора, май шөре, солянка у казахов – қоянжүн шөре, 

солянка корявая – күйреуік шөре и т. д. (КР 140). В этих терминах обращает 

на себя внимание доминирующий компонент шөре, который отсутствует в 

числе народных терминов, приравненных к основному термину – со лянка 

(вид растения). Но это еще не все. Мы проверили по слова рям казахского 

языка сферу применения указанных наименований. Так, күйреуік отсылается 

на тетір (КР 77), a тетір, выведенный в реестр наряду с күйреуік, сораң, 

шөре,  шөребота,  переводится  од ним  термином  –  солянка  (КР  135).  В  то 

же время сораң (КР 121), шөре и шөребота отсылаются к тетір (КР 157). 

Кроме того, сло во тетір, как и шөре, отсутствует при переводе основного 

термина солянка. Таким образом, из числа народных терминов актуализиро-

ванные иіөре и тетір в функциональном плане повисли как бы в воздухе, т. 

е. остались нереализованными. Здесь сказывается отсут ствие системности 

и  последовательности  в  использовании  стержне вых  слов  в  моделях 

калькирования.

Одной  из  особенностей  рассматриваемого  нами  принципа 

терминотворчества  является  возможность  создания  новых  терминов  на 

базе  имеющихся  в  языке  слов  путем  семантического  переосмысления, 

структурного  переоформления  или  использования  их  в  отрыве  от 

традиционных  сочетаний.  Казахский  язык  имеет  немало  положи тельного 

опыта в этом отношении. Многие такие слова прижились в языке: балмұздақ 

322

–  мороженое,  теледидар  –  телевизор,  аялдама  –  остановка,  көрермен  – 

зритель, оқырман – читатель и др. Они имеют своих авторов-создателей.

Однако  такие  опыты  не  всегда  бывают  удачными.  Так,  например, 

международный  общебиологический  термин  «симбиоз»  в  рус ском 

языке  передается  также  термином  «сожительство».  Исходя  из  значения 

последнего, он был переведен на казахский язык извест ным словом селбесу 

в значении «помогать друг другу, оказывать со действие друг другу» (КР 

120).  Насколько  этот  термин  прижился  в  биологической  науке,  трудно 

сказать, но с точки зрения языковой логики он не соответствует понятию 

слова «симбиоз».

В  связи  с  внутренней  семантической  дифференциацией  и 

перераспределением имеющихся народных наименований по отраслям на-

уки или внутри одной и той же науки в первую очередь возникает сложность 

их  терминологической  идентификации.  Биологическое  понятие  «сычуг» 

в  казахском  языке  имеет  несколько  соответствий:  ұлтабар,  жалбыршақ 

қарын,  шынайы  қарын,  мәйек  и  др.  (Орысша-қазақша  сөздік,  1981)  (РК 

148; КР 105, 148 и др.).

Вначале  мәйек  в  одном  из  указанных  словарей  был  закреплен 

понятием «сычужина», т. е. «фермент, содержимое сычуга», хотя

 

в другом 

специальном словаре (Кашаганов, 1982) «сычужный фермент» переведен 

как  ұлтабар  ферменті,  что  при  наличии  специального  слова  мәйек 

можно счесть неудачным. Как ни странно,

 

один и тот же автор казахское 

наименование ұлтабар рассматривает и в одном ряду со словом «сычуг» 

и со словом «двенадцатиперстная

 

кишка» (КР 148), а второй автор-биолог 

последний термин передает сочетанием он екі елі ішек (полная калька). 

В таком же положении находится немало и других народных терминов 

в разных областях науки.

Таким  образом,  терминологический  принцип  исчерпывающего 

использования внутренних потенциальных возможностей национальных 

языков  выдвигает  на  повестку  дня  немало  проблем,  некоторые

 

из 

них  были  проиллюстрированы  нами  на  фактах  казахского  языка  Эти 

проблемы актуальны и злободневны, так как диктуются каждо дневными 

практическими  потребностями  языка,  неотложностью  их  решения. 

Вопрос сравнительного изучения терминологической лекси ки в тюркских 

языках вообще и в их отдельных группах в частно сти можно считать давно 

назревшим.  Сравнительное  изучение  дало  бы  возможность  не  только 

обмениваться  опытом  терминотворчества  в  этих  языках,  но  и  выявить 

общие  закономерности  этого  процесса  и  его  особенности  в  каждом  из 

языков.

323

Литература

См.:  Развитие  терминологии  на  языках  союзных  республик  СССР.  М., 

1987.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 1974. Т. 1; 1976. Т. 2; 1976. Т. 3; 

1979. Т. 4; 1980. Т. 5; 1982. Т. 6; 1983. Т. 7; 1985. Т. 8; 1986. Т. 9; 1987. Т. 10.

Ысқақов А. Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі (Соңғы сөз орнына) 

// КТТС, т. 10, 500-б.

Исамбаев  М.  Орысша-латынша-қазақша  терминология  сөздігі.  Т.  5. 

Медици на. Алматы, 1960.

Насырова  М.  Н.  Русско-казахский  краткий  словарь  социально-

экономических терминов. Алма-Ата, 1979.

Бекмухаметов  Е.  Краткий  русско-казахский  словарь  терминов 

металлургической промышленности. Алма-Ата, 1959.

Аққошқаров  Е.  Физика  терминдерінің  орысша-қазақша  түсіндірме 

сөздігі. Алматы, 1974.

Әбетов Ғ. Әдебиеттану терминдерінің қысқаша орысша-қазақша сөздігі. 

Алма ты, 1962.

Кеңесбаев  І.,  Жанұзақов  Т.  Тіл  білімі  терминдерінің  орысша-қазақша

 

сөздігі. Алматы, 1962.

Мұсақұлов Т. Биология терминдерінің орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 

1960 – в дальнейшем сокращенно РК; его же. Қазақша-орысша терминология 

сөздігі. Биология терминдері. Алматы, 1962 – в дальнейшем сокращенно КР.

Қашағанов  Х.,  Бердімұратов  Ж.  Мал  дәрігерлік  түсіндірме  сөздік. 

Алматы, 1982, 97-98-66.

Қалиев Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. Алматы, 1988, 6-б.

Махмудов  Х.,  Мусабаев  Г.  Казахско-русский  словарь.  Алма-Ата, 

1987 с. 869.

Вопросы киргизской терминологии. Фрунзе,

Илим, 1989, с. 24-31.

ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНА 

ЖАңАшА КӨЗҚАРАС

Алғысөз

Егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болған Қазақстан республикасы бүгінде 

өзінің  жұлдызды  сағатын  бастан  кешіруде.  Оның  саяси-экономикалық, 

қоғамдық-әлеуметтік,  рухани-мәдени  өмірінде  жүз  беріп  отырған  және 

міндетті  түрде  шешілуге  тиісті  келелі  мәселелердін  бірі  –  тіл  тағдырына 

324

байланысты. Бүгінгі таңда оған толғағы жеткен үш түрлі мәселені жатқызуға 

болады:  а)  жазу  мен  емле,  ә)  ономастика  және  б)  терминология.  Арнайы 

Заң қабылданып, қазақ тіліне мемлекеттік статус (мәртебе) берілуі, ол Заңды 

іс жүзіне асыру максатымен 2000-жылға дейінгі Мемлекеттік бағдарламаның 

қабылдануы, жазуды ауыстыруға байланысты жоба-ұсыныстардың жариялана 

бастауы, ономасти ка мәселесін реттеуге бағышталған жоба-тұжырымдаманың 

талқылануға ұсынылуы, сондай-ақ қазақ тілі терминологиясын реттеп, ілгері 

дамытуға қажетті болып саналатын қоғамдағы жаңаша көзқарастар туралы 

біздің  көтеріп  отырған  осы  әңгімеміздің  бәрі,  сайып  келгенде,  егеменді  ел, 

тәуелсіз  мемлекетке  жарасымды  мемлекеттік  тілдің  бүгінгі  тағдыры  мен 

ертеңгі болашағының қамы. Мемлекет құзырында құрылып, шама-шарқынша 

жұмыс  істеп  жатқан  Мемлекеттік  терминология  комиссиясы,  Мемлекеттік 

ономастика  комиссиясы,  ұлтаралық  қатынас,  мәдениет  және  тілге  жауапты 

Жоғарғы Кеңес жанындағы комиссия, Мемлекеттік үйлестіру комиссиясы – 

бұлардын бәрі де бір мақсат төңірегінде шоғырланған ресми, биресми ұйымдар.

Бірақ  біз  білетін  бұл  комиссиялардың  бір  де  біреуі  өздерінің  бүгінге 

дейінгі статусымен, ұйымдық құрамымен, жұмыс тәсілімен, сондай-ақ ресми 

адамдардың  оларға  деген  ықылас,  көзқарасымен  ана  тіліміздің  мемлекеттік 

дәрежеде шешілуге тиісті өзекті де күрделі мәселелерінің мүддесінен шыға 

алады дегенге өз басым сенбейді. Халқымыздың ояна бастаған ұлттық санасы, 

рухани  жаңғыруы  бұл  комиссиялардан  қоғамдық-әлеуметтік  өміріміздегі 

жаңа үрдіс, жаңалықтармен санаса отырып, жаңаша іс бастауды талап етеді.

Өмірдің  өзі  күн  тәртібіне  қойып  отырған  өзекті  мәселелердің  бір 

саласы – терминология. Жарты ғасырдан астам өзіндік дәстүрі бола тұрса да 

терминология  мәселесіне  қайта  оралудың  қажеттігін  танытып  отырған  үш 

түрлі себеп бар сияқты:

бірінші  себеп  –  ғылыми-техиикалық  прогрестің  айнасы  ретінде  әрбір 

өркениетті  ел  терминологияның  сақадай  сай  болуына  ерекше  мән  беріп, 

замана талабына сәйкес оқтын-оқтын оның бағыт-бағдарын анықтап, үрдісін 

белгілеп отыруға тиіс; біз де сондай ел санатына жатамыз; 

екінші  себеп  –  қазақ  әдеби  жазба  тілі  –  мемлекеттік  тілдің  негізі,  ал 

терминология  мең  ғылым  тілі  –  оның  жон  арқасы,  бүкіл  рухани-мәдени 

өміріміздегі жаңалықтардың бәріне де сезімтал, өзгеріп отыруға өзі де бейімді 

құбылыс; сондықтан да мемлекеттік әдеби тіліміздің бүгінгі күйі мен ертеңгі 

жағдайы  терминологияның  даму  деңгейімен,  реттілігімен,  жүйелілігімен, 

тұрақтылығымен және қолданыс аясының кеңдігімен өлшенеді;

үшінші себеп – қазақ тілі терминологиясы бүгінде әр түрлі объективті де 

субъективті  жағдайларға  байланысты  белгілі  дәрежеде  дағдарысқа  ұшырап 

отыр; қалыптасқан ғылыми принцип терминологиялық процеске бағыт-бағдар 

беріп,  алдында  жүрудің  орнына,  оның  артында  қалып,  термин  практикасы 

325

аяқасты болып қалды; осының нәтижесінде әркімнің өз білгенінше термин 

жасау  немесе  оны  ауыстыру,  алмастыру  тәрізді  бейберекет  «бұқаралық» 

әрекетке  (анархияға)  жол  беріле  бастады;  ал  мұндай  жаңа  үрдістің  бел 

ала  бастауына  ең  алдымен  тіліміздегі  ұлттық  және  интернационалдық 

терминдердің  ара  салмағындағы  табиғи  үйлесімділіктің  бұзылуы,  ескі 

дәстүрдің біржақты дамуы себеп болып отыр.

Міне,  негізінен  осы  үш  түрлі  себеп  күні  бүгінге  дейін  қолданылып 

келген  терминологиялық  принциптерге  де  сын  көзімен  қарап,  термин 

жасаудың  нақтылы  ғылыми-практикалық  жөн-жобасы  мен  әдіс-тәсілдерін, 

сондай-ақ  жаңа  демократиялық  (бұқаралық)  үрдіске  байланыс ты  термин 

«шығармашылығындағы»,  ескі  мен  жаңа  арасындағы  диалектикалық 

күрестің,  әртүрлі  көзкарас  пен  әрекеттің  мән-жайын  түсіндірудің,  зиялы 

қауым, жұртшылық болып өзара кеңінен пікір алысудың реті келген сияқты. 

Бұл  мәселені  енді  кешіктірсек,  мемлекеттік  тіліміздің  өз  дәрежесінде 

дамуына,  қолданыс  аясының  кеңеюіне  нұқсан  келері  сөзсіз.  Сондықтан  да 

терминологияны тіл саласындағы бүгінгі таңның өзекті мәселесі деп қарап, 

оған ерекше мән беруіміз керек.

Мәселені  сындарлап  айтқанда:  терминология  –  ұлттық  болмыс-  тың 

болашағы болып саналатын мемлекеттік тіліміздің өзімен тағдыр лас дүние. 

Оның  бәрін  бұрынғыдай  Қазмемтерминкомның  құзырына  ғана  тапсырып, 

бір  топ  зиялы  қауымның  анда-санда  бас  қосып,  ат  үсті,  жүрдім-бардым  іс-

әрекетімен, даулы мәселені қол көтеріп шешуге енді болмайды. Терминология 

проблемасын  түбегейлі  шешудің  бірден-бір  жолын,  өз  басым,  ғылыми-

практикалық тұжырымдаманы терминком тарапынан қайта қарап, оның өмір 

талабына сай бағыт-бағдарын анықтау деп білемін.

Осынау игілікті істің бастамасы, алғашқы қадамы ретінде біз қазақ тілі 

терминологиясы бойынша өз пікір-ұсынысымызды ортаға салып, алдымен 

Казмемтерминком алқасында талқылауды мақұл көрдік.

Қазақ  тілі  терминологиясының  үрдісін  анықтауға,  термин  жасау 

процесін реттеуге және тұрақтандыруға байланысты біздің ЖОБА ретінде 

ұсынып отырған тұжырымдамамыз (концепциямыз) үш бөлімнен тұрады: 

бірінші  бөлімде  нақтылы  11  принциптен  тұратын  тұжырымданың  тезис 

ретіндегі  жобасы  беріледі;  мұны  біз  жұрттың  назарын  бірден  принципті 

мәселелерге аудару үшін алдымен қысқаша беріп отырмыз; екінші бөлімде 

тұжырымдамадағы  11  принциптің  ғылыми-практикалық  қажеттігін 

сипаттайтын  деректер  мен  дәлелдер,  түсініктемелер  беріледі;  үшінші 

бөлімде – тұжырымдама принциптерін іске асырудың нақтылы шаралары 

мен Қазмемтерминкомның жаңа міндеттері.

326

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: