Этнолингвистикалық арналар

498

көріңіздер: жерден жеті қоян тапқандай (қуану), екі иығына екі кісі мін-

гендей (дәу, үлкен), екі бетіне пышақ жанығандай (арық), құлаққа ұрған 

танадай (мәңгіру), иттің құртындай (құжынаған көп) т.б.

3) Фразеологизмдер. Тақырып, мағына, тұлға жағынан әр түрлі болып ке-

летін тұрақты тіркестердің үлкен бір саласы тілімізде (15 мыңнан астам) – фра-

зеологизмдер десек, олар да қандай ұғым-түсінікке қатысты болмасын, сайып 

келгенде, адамның іс-әрекетін, сын-сипатын, қалып-күйін, дүниетанымын өзін-

дік бояу-нақышымен бейнелейтін танымдық мәні зор көркем сөз бұлақтарына 

жатады. Оны мына мысалдардан да: шошқа тағалау, бастан құлақ садаға, ит 

терісін басына қаптау, қағанағы қарқ, сағанағы сарқ, түйе үстінен сирақ үйіту, 

шөп басын сындыру т.б. айқын көре аламыз. Бұлардың жасалуына ұйытқы бо-

лып тұрған «құлақ» (мал құлағы), «ит терісі», «қағанақ, сағанақ», «сирақ үйіту», 

«шөп» тәрізді «тірек» компоненттердің, көріп отырғанымыздай, адамға тікелей 

қатысы жоқ. Сондықтан да, этнолингвистика үшін ең қиын мәселе осы сияқты 

фразеологизмдердің ауыс мағынада қолданылу мотивтерін түсіндіру. Басқаша 

айтқанда: мысалы, «түйе үстінен сирақ үйіту» мен «өз ісіне немқұрайлы қа-

рау, жүрдім-бардым істеу» арасындағы мағыналық сыбайластық пен астарла-

стықты сөзбен де, жазып та дәлелдей білу. Ол үшін фразеологиялық мағынаның 

қалыптасуындағы  екі  деңгейін  этнолингвистикалық  тұрғыдан  сабақтас-  тыра 

білу қажет.

4) Мақал-мәтелдер. Бұлар да этнолингвистикалық арнаның ең құнарлы 

бұлақтарына жатады. Егер тіліміздегі 40 мыңнан астам мақал-мәтелді, фразе-

ологизмдер  сияқты  жинап,  жүйелеп,  белгілі  бір  «тірек»  объектілеріне  қаты-

стығын айқындап, мазмұнын ашып, этнолингвистика тұрғысынан түсіндіретін 

болсақ,  этностың  «тіл  әлемі»  40  мың  мағыналық  бірлікпен  толығып,  байи 

түскен болар еді. Әрбір мақал мен мәтелдің бойына этнос болмысына, оның 

рухани заттық (материалдық) мәдениетіне, дүние-танымына, салт-дәстүр, әдет-

ғұрып, наным-сеніміне т.б. қатысты бай информация жинақталғанын ескерсек, 

олардың этнос болмысын танып-білуге қосар үлесі зор. Фразеологизмдер си-

яқты мұнда да күрделі мәселе – мақал-мәтелдердің тілде пайда болу фактор-

лары мен, дами келе, Адамға (оның сын-сипатына, мінез-құлқына, іс-әрекеті-

не,  қалып-күйіне  т.б.  қасиеттеріне)  ауысу  мотивтерін  (уәждерін)  тап  басып, 

дәл айқындау, мән-жайын таратып, түсіндіру. Бір-ақ мысал: «Ұяда нені көрсең, 

ұшқанда соны ілерсің» деген мақал «от басында қандай тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге 

көрсең, өсіп-жеткенде де соны істейсің» деген ауыс мағынада бүгінгі педаго-

гикалық тұжырымдаманың (концепцияның) негізіне айналып отыр. Этнолинг-

вистика болса, міне, осындай құбылыстың мән-жайын түсіндіруге тырысады. 

Мәселен, осы мақалдың өзін алсақ, ол – о баста қыран құстар өмірін байқаудан 

туып, саяткерлер лексиконында қолданылған жай тіркес болған. Шынында да, 

бүркіт өз балапандарын құз-қиядағы ұясында түлеп, қара қанат болып ұшқанға 

499

(өз  тамағын  өзі  тапқанға)  дейін  сол  төңіректегі  барлық  аң-құстардың,  мал 

төлінің етімен (кейде өлексесімен) қоректендіруге тырысқан. Бұл жәйт мақалада 

«отбасындағы көрген тәлім-тәрбие, өнеге-үлгі» мағынасына баланып отыр. Ал 

бала бүркіттің өсіп, қыран болғанда «иісін алып, дәмін татып, құштарлана жеген 

аң-құстарды көбірек ілетіні» ауыс мағынасында «баланың өскенде де отбасында 

(семьяда) көрген үлгі-өнегесін істейтін әдетіне» айналып отыр.

Міне, осы тәрізді мағыналық өзгерістерді біз кез келген мақал-мәтел та-

биғатынан байқаймыз. Осы сияқты өзгерістердің тілдік тетіктері мен мотивтерін 

айқындап, оларды «тірек» сөздер арқылы тақырыптық топтар жүйесіне енгізу, 

түсіндіру тағы да сол этнолингвистиканың ең бір күрделі міндетіне жатады.

5) Жұмбақтар. Жұмбақ табиғаты жұртқа мәлім. Ол – жастардың ой-өрісін 

кеңейтіп,  астарлы  сөздің  сырын  түсінуге,  тапқырлыққа  баулитын,  тұспалдап, 

жұмбақтап, бейнелеп, бір затты екінші бір затқа балап айту арқылы ой потен-

циясын кеңейте түсетін танымдық мәні зор құбылыс. Бұл жағынан жұмбақтар 

эвфемизмдер мен перифраздарға өте ұқсас. Мәселен: «мылтық» деген ұғымды 

«белі бүкір, алысқа түкір» деп, «құлыпты» – «Бір итім бар үрмейтін, өзімнен 

басқаны үйге кіргізбейтін» деп, «түтінді» – «ұзыннан ұзақ, көкке тұзақ» деп 

«диірменді» – «қараңғы үйде қабан күркірейді» деп, түсіндіру жұмбақ мақсаты-

ның бір жағы болса, оның екінші жағы – оларды дұрыс байыптап, түсіне білу. 

Жұмбақталған объектіге (яғни сөзге, ұғымға) сәйкес сайланған баламаның мо-

тивін тек ұлттық менталитет, этностық таным негізінде ғана айқындап түсін-

діруге болады. Жұмбақты этнолингвистикалық арнада тоғысатын бұлақтардың 

бірі деп қарауымыздың басты себебі, міне, осы. Мәселен, «Айдалада қу қазық, 

мергеншіге  жол  азық»  деген  жұмбақтың  шешімі  «қоян»  екенін  тек  қазақы 

түсінік негізінде ғана табуға болады.

6) Ауыз әдебиеті үлгілері. Әр түрлі бұлақтардан бастау алып, тарамданып 

келіп, этнолингвистикалық кең арнаға құятын салаларға ауыз әдебиеті үл-

гілері де жатады. Бұларға жанры мен тақырыбы, құрамы мен құрылымы, мазмұ-

ны  мен  мағынасы  әр  алуан  болып  келетін  халық  жадында  сақталып,  рухани 

мұра болып, ұласып, ауысып келе жатқан: 1) авторы белгілі ақыл-нақыл сөздер; 

2) салт-дәстүрге (әдет-ғұрып, наным-сенім, ырым-кәде, жөн-жоралғы т.б.) қаты-

сты деректер; 3) той-томалақ, мереке-мейрамдарға байланысты рәсім-салтанат 

үлгілері; 4) көріпкел, сәуегейлілікке қатысты әңгімелер; 5) әзіл-оспақ, артын-

да зіл жоқ бірқақпайлар мен күлдіргі сөздер т.б. осы тәрізді «тұрмыстық жеңіл 

жанр» үлгілері жатады.

Бұлардың бәрі – этнос өмірінде туындап, соның өзіне ғана тән рухани, мә-

дени  танымды  бояу-нақышымен  тағы  бір  қырынан  суреттеп,  «тіл  әлемінде», 

бейне бір зерде тас бөлшектеріндей жарқырап тұратын этнолингвиздер. Этно-

лингвистикалық зерттеулерде олар тұлға, құрылым жағынан әр алуан – бірде 

жай сөз тіркесі, тұрақты тіркес, енді бірде шағын мәтін (текст), қысқа баяндау, 

500

өлең-жыр бөлшегі т.т. – болып келсе де, «тірек» сөз арқылы негізгі және туын-

ды мағыналық бірліктерге (атауларға) қатысты әр түрлі тақырыптық топтарда 

сипатталуға тиісті. Бір-ақ мысал: негізгі атауды «сүмбіле» десек, оған қатысты 

ел жадында сақталған «сүмбіле ұзын болса, көктем де ұзаққа созылады» деген 

болжам мәлімет келтіріліп, неге олай деуіміздің мән-жайы түсіндірілуі тиіс.

Міне, «ауыз әдебиеті үлгілері» деп аталатын сала «тіл әлеміндегі» ең бір 

ауқымды да информативті байлыққа жатады.

Этнолингвистикалық этюдтер. 

«Этнолингвистикалық  этюдтер»  деп  отырғанымыз  –  этнос  болмысын  та-

нып-білу мақсаты мен «тіл әлемін» түбегейлі зерттеудің нәтижесінде әрбір негізгі 

мағыналық бірлікті және оған қатысты этнолингвистикалық арналарға деректерді 

жоғарыда айтылған сатылы қатыстық тәртібімен (негізгі – туынды – қатысты 

атаулар: баламалар, тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұм-

бақтар, ауыз әдебиеті үлгілері) берілетін түсініктемелер, анықтамалар, мағлұмат-

тар  топшылаулар...  Олар  этнолингвистикалық  жұмыстың  түрі  мен  мақсатына 

(монография, сөздік мақала т.б.), әр түрлі бұлақтардан жиналған информацияның 

мазмұнына қарай қысқа да, көлемді де болуы мүмкін.

Енді жеке мақала ретінде берілген этнолингвистикалық этюдтің үлгі-жобасы 

ретінде 1-2 мысал келтіріп өтейік.

Мысалы: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «Итсигек» сөзіне: «буын тәрізді 

бұтақтары бар, биіктігі 30-100 см. жапырақсыз жартылай бұта» (ҚТТС, 4, 481) 

деген  анықтама  беріліп,  этнограф  Х.Арғынбаев  еңбегінен  «халық  қыршаңқы 

болған жылқыны итсигек, қарандыз сияқты улы өсімдіктердің қайнатындысымен 

бірнеше  рет  жуады»  деген  дерек  келтірілген.  Демек,  лингвистикалық  және 

этнографиялық  деректердің  «итсигек»  туралы  беретін  мағлұматы  осымен 

шектеледі.  Алайда,  «итсигек»  шөбінің  дәрілік  қасиетін,  жинап  алу,  қолдану 

тәсілін,  пайдаланатын  ауру  түрлерін  т.б.  ерекшеліктерін  танып-білу  үшін 

бұл  деректер  жеткіліксіз,  әрі  тым  жұпыны  сияқты.  Шөп  табиғатына  қатысты 

бұлақтарды  қараcтырғанымызда  этнолингвист  ғалым  А.Сейдімбековтың 

«итсигек» шөбі туралы арнайы жазған этнолингвистикалық этюдін кездестірдік. 

Оны  өз  сөзімізбен  баяндағанда  былай  болады:  Итсигектің  уын  жинау,  әдетте, 

ел жайлауға көшіп қонған, төлдің піскен кезінде басталады. Бұл кезде ол басқа 

шөптердей емес, көпке дейін күннің шыжыған ыстығы мен жаңбырдың суынан 

өзгермей,  қан-сөлсіз  қуарып,  сарғыш  тартып,  бунақ-бунақ  болып,  жер  бетінде 

ербиіп,  қабық-жапырақсыз  қу  бұта  қалпында  тұрып  алатын  көрінеді.  Осылай 

мамыр, маусым өтіп, шілде айы туғанда оған жан бітіп, бұтақтарында көк түйіндер 

пайда  болып,  олар  бара-бара  жапырақсыз  көк  бұтақшаларға  айналады.  Шілде 

ортадан ауғанда бұл бұтақтар қауызын ашып, түсі жуған шүберектей бес тілді 

гүл жарады. Міне, осы кезде ауыл жастары бойы аласа, гүлін көп салған итсигек 

бұталарын  таңдап  жүріп,  үстіне  шойын  қазандарды  төңкеріп  жауып,  ернеуін 

501

айналдыра сары топырақпен көміп тастайды. Осылай төңкеріліп, тұмшаланған 

қара қазандардың астында қалған итсигек бұталары шілде мен тамыз ыстығында 

бусанып, қыркүйек туып, ел күзеуге жылысқанға дейін жата береді. Содан соң 

баяғы ауыл жігіттері уланып қалмау үшін жел жағынан келіп, төңкерілу 

қазандарды  аударып,  қазанның  қабырғасына  жабысқан  көк  шұбар  түсті 

итсигек уын қырғышпен қырып, кепсермен шыны ыдысқа салып алады. 

Міне, осылай алынған итсигек уын малшы қауымы малды ауылды қыстай 

мазалайтын  ит-құсқа  қарсы  күресу  үшін  пайдаланады:  у  сеуіп  тастаған 

өлексіні жеген жабайылар сеспей қататынын олар жақсы біледі. Итсигек 

уы малдың қышыма ауруына да мың да бір ем. (А.Сейдімбеков. Күңгір-

күңгір күмбездер, 126-127 бб.).

Этнолингвистикалық  этюдтердің  мақала  түрі,  міне  осылай  берілуі 

мүмкін.

Ескеретін  бір  жағдай:  этнолингвистикалық  этюдтерде  келтірілетін 

осы  тәрізді  мағлұмат-информациялар  ғылыми  тұрғыдан  дәл  де,  дәлелді 

бола  бермеуі  мүмкін.  Ол,  әрине,  екінші  мәселе.  Қалай  болғанда  да, 

этнолингвистиканың мұндай деректерге ерекше мән беруінің себебі: олар 

біреудің өз тұсынан ойлап тапқаны емес, этностың өз өмірінен туындап, 

өзіндік  дүниетанымы  таразысына  тартылып,  ғасырлар  бойы  cыналып, 

қалыптасқан тәжірибесінің нәтижесі болып саналады.

Тағы бір мысал.

Күшала – иран сөзі; «ыстық жақта өсетін улы дәнді, емдік қасиеті 

бар өсімдік» (ҚТТС, 5 т, 389 б.). Бұл тәрізді жалпылама анықтамадан да 

«күшаланың» табиғатын толық тану, әрине, мүмкін емес. 

Күшала  туралы  әр  түрлі  бұлақтардан  біздің  жинақтаған 

этнолингвистикалық мағлұматтарымыз мыналар: 1) күшала – көп жылдық 

шөп  тектес  «бәйшешек»  атты  гүлді  өсімдіктің  түйнек  тәрізді  жұмыр 

тамыры; 2) тамырындағы улы затқа бола оны халық дәрі ретінде (жабайы 

аңды,  итті  уландыру  үшін,  қымыз  бен  бозаға  қосу  үшін  т.б.)  қолданып 

келетіндігі;  3)  күшаланы,  әдетте,  байшешек  гүлдегенде  оның  әрбірінің 

түбіне  шыбық  шаншып,  қар  кетіп,  жер  қарайғанда  қазып  алып,  дорбаға 

салып кептіріп пайдалануы т.т. Күшала қосып ашытқан қымыз бен айран 

адамды  мас  қылады.  Күшаланы  өкпе  қабынуына,  туберкулезге  қарсы 

пайдаланады. Күшаланың әсеріне байланысты тілімізде: «күшала жеген 

иттей», «көп жортқан ит күшалаға жолығар» деген тіркестер (қаңғыбас, 

бұралқы  иттерді  жою  үшін  күшала    қосып  берген  тамақты  жеген  ит 

қисалаңдап,  сілекейі  ағып,  басын  көтере  алмай,  ақыры  өліп  тынады)  о 

баста итке қатысты айтылғанымен, айналып келіп, адамның іс-әрекетімен 

салыстырылады. Мәселен, кейінгі мақал «ит сияқты көп жортқанадам 

қаңғырып жүріп, ақыры бір бәлеге ұшырайды» дегенді аңғартады.

502

Мінеки,  «күшала»  төңірегіндегі  бұл  әңгімелер  қазақ  этносының, 

біріншіден,  табиғи  танымын  таныса,  екіншіден,  табиғат  пен  адам 

арасындағы  жіті  байланысты  көрсетеді.  Тілдегі  әрбір  сөзге  қатысты 

және  содан  туындаған  тұрақты  тіркестердің  о  бастағы  қолданыс 

себептері мен дами келе, адамға ауысу мотивтерін айқындап, түсіндіру 

этнолингвистикалық этюдтерде өз өрнегін табуға тиіс.

Тағы бір мысал. Қазақ тілінде «жеті қазына», «жеті түн», «жеті 

бүзірік  әулие»,  «жеті  шәріп»,  «жеті  асыл  тас»,  «бес  аспақ»,  «бес 

қонақ» т.б. осы сияқты мыңдаған этнофразеологизмдер бар. Бұлардың 

әрқайсысына этнолингвистикалық этюд бағыштауға болады.

Міне,  осылардың  ішінен  «Жеті  қазына»  тұрақты  тіркесін  негізгі 

атау – «қазына» сөзінде мақала ретінде былайша берген болар едік.

Қазына...

«Жеті қазына» ел арасында бұл тіркесті ер адамның жеке басына, 

өмір-тіршілігіне аса қажетті жеті түрлі асыл зат деп түсіндіреді. Олар: 

жүйрік  ат,  қыран  бүркіт,  құмай  тазы,  берен  (кейде:  қара,  тура) 

мылтық,  қандауыз  қақпан,  майланғыш  ау-жылым,  өткір  кездік...  Бұл 

этнофразеологизмнің басқа да түсініктемелері бар

23

.

1

«Неге  олай?»  деген  сұраққа  жауап  ретінде  бұл  қазыналардың  ер 

жігіт  үшін  асылдығы  мен  абзалдығы  әспеттеліп:  «ер  жігіттің  атта 

–  қаны,  қыранда  –  қуаты,  тазыда  –  берік  сенімі,  мылтықта  –  оты, 

қақпанда – серті, ау-жылымда – әдіс-айласы, кездікте – сұсы болады» 

деген  уәж  айтылады.  Бұл  уәждердің  өздері  де  этностық  таным,  салт-

дәстүр  тұрғысынан  түсіндірілуі  тиіс.  Көріп  отырғанымыздай  сөздік 

мағынасында басы артық сөз жоқ, фактілер ғана осылай берілгені жөн. 

Бір мақалада қазақ этнолингвистикасының теориялық, практикалық 

мәселелерін түгел шешіп, оларды мысалдар арқылы сипаттап беру, әрине,  

мүмкін  емес.  Бұл  мәселелер  теориялық  тұрғыдан  келешекте  жарық 

көруге тиісті «Қазақ этнолингвистикасы» атты арнайы зерттеуімізде, 

ал  іс  жүзінде  отыз  жыл  бойы  жасалып  келе  жатқан  «Қазақтар:  ана 

тілі әлемінде» атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздікте өз шешімін 

табатын шығар деген ойдамыз.

Ең  соңғы  айтылар  сөз:  этнолингвистика  –  болашағы  зор  ғылым 

саласы.  «Мың  өліп,  мың  тіріліп»  келе  жатқан  қазақ  халқы  бүгінгі 

егемендігі  мен  тәуелсіздігінің  арқасында  XXI  ғасырда  өркениетті  ел 

болуы  үшін  ең  алдымен  жер  бетінде  ешқашан  да  қайталанбайтын 

феномен  –  этнос  ретінде  өзін  танып-білуі  қажет.  Ал,  ол  үшін  өз 

тілі  арқылы  этнос  болмысын,  ұлт  бейнесін  түбегейлі  танытатын 

күрделі  этнолингвистикалық  зерттеулер  керек.  Бүгінгі  қазақ 

23 Қайдаров Ә. Жеті қазына // Ана тілі, 1990, I. XI.

503

этнолингвистикасы  саласындағы  ізденістер  мен  зерттеулер,  міне,  сол 

бір үлкен мұраның іргетасын қалауға байланысты әрекеттер.

 «Қазақ тілінің өзекті мәселелері».  - Алматы: Ана тілі, 1998. 8-29 б. 

Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском 

эпосе и их этнолингвистическое объяснение

1

В многочисленных эпических преданиях тюрко-монгольских наро-

дов

2

, передававшихся из поколения в поколение, на фоне определенных 

исторических  событий  далекого  прошлого  воспеваются  героические 

подвиги и деяния батыров и в самых причудливых красках художествен-

ного слова описываются жизнь и быт кочевых, скотоводческих племен 

алтайского мира. Сказочно-фантастический образ батыра – центрально-

го героя этих преданий – в мифическом представлении народа характе-

ризуется не только высокими физическими и моральными качествами, 

но и могуществом его боевого оружия.

Это  хорошо  прослеживается  на  материале  таких  казахских 

героических эпосов и лиро-эпических дастанов, как «Кобланды батыр», 

«Алпамыс батыр», «Ер Таргын», «Камбар батыр», «Козы-Корпеш – Баян-

слу», «Кыз Жибек», «Айман – Шолпан» и др

3

. Доспехи воина-батыра, 

к которым следует отнести его личное оружие – қару-жарақ, защитное 

снаряжение  –  сауыт-сайман,  боевые  знамена  и  ударные  музыкальные 

инструменты,  в  казахских  эпосах  воспеваются  преимущественно  в 

поэтических образах и гиперболических сравнениях. Они, как реликты 

материальной  культуры  казахов,  отражают  их  своеобразные  обычаи, 

нравы, быт и другие этнографические детали жизни.

Доспехи  эпического  героя,  нашедшие  свое  конкретное  языковое 

выражение в народных преданиях, составляют определенный пласт лек-

сического богатства современного казахского языка, изучение которого, 

особенно в этно-лингвистическом плане, представляет несомненный на-

учный интерес.

Задача  статьи  –  инвентаризация  предметов  вооружения  воина-

батыра по данным казахских эпических произведений и сопоставление 

их  с  имеющимися  данными  эпиграфики,  археологии  и  этнографии 

народов алтайского мира. В этой связи привлекают внимание предметы 

вооружения  воинов,  обнаруженные  в  погребениях  на  территории 

1  Доклад  прочитанный  на  XV  сессии  постянной  Международной  алтаистической 

конференции (PIAC) в Вене (Австрия) 7-11 августа 1972 г. Побробнее см. в статьях Н.Ц.Мункуева 

(«Народы Азии и Африки», 1973, № 2, с. 219-220) и Н.А. Баскакова («Советская тюркология», 

1972, № 6, с. 120-123).

2  См.: «Вопросы изучения эпоса народов СССР». М., 1958.

3  «Қазақ эпосы». Алматы, 1953, «Батырлар жыры», т. 1–2. Алматы, 1961, и др.

504

Казахстана,  Средней  и  Центральной  Азии,  а  также  в  других  районах 

Евразии

4

.  Согласно  древнему  обряду,  погребения  эпох  палеолита, 

неолита,  бронзы  и  последующих  времен  воина,  да  не  только  воина, 

хоронили вместе с его боевыми доспехами. Из предметов вооружения 

археологами

5

  были  обнаружены  лук,  колчан  со  стрелами,  костяными, 

бронзовыми  и  железными  наконечниками  стрел  самой  различной 

формы,  наконечники  копий,  панцирь,  сабля,  кинжал,  меч  типа  палаш, 

однолезвийный клинок, железные или бронзовые черешковые ножи, а 

также различные детали к ним.

Доспехи древнего воина и его боевой конь нашли свое отражение в 

наскальных, надмогильных рисунках, стелах и других эпиграфических 

памятниках древности. Примечательно в этом отношении изображение 

древнехакасского рыцаря ІX – X вв. в полном вооружении, запечатленное 

на Сулекской писанице в Хакасии

6

. Здесь также четко вырисовываются 

панцирь,  шлем,  булава,  лук  в  чехле,  колчан  со  стрелами,  со  знаменем 

на  конце  и  наконечником.  Боевой  конь  рыцаря  изображен  со  всеми 

принадлежностями конской сбруи.

Сопоставляя  эти  предметы  с  предметами  вооружения  казахских 

эпических героев, мы убеждаемся не только в древнем происхождении 

последних, но и в преемственности их развития. Предметы вооружения 

эпического героя и более древнего воина почти идентичны

7

 с той лишь 

разницей, что в одном случае мы имеем дело с материальной основой, 

конкретными  реалиями,  а  в  другом  –  с  их  языковым  обличием,  так 

красочно  описанным  казахскими  сказителями-джырауами  порою  в 

самых  невероятных  гиперболических  сравнениях  и  фантастических 

представлениях.

Народная память сохранила образы и представления о доспехах и 

оружии эпических героев, но их языковая природа и этнографические 

мотивы  бытования  уже  забыты  или  забываются.  По  этой  же  причине 

4  «Средняя Азия в эпоху камня и бронзы», М.– Л., 1966; «Культура древних скотоводов и 

земледельцев Казахстана». Алма-Ата. 1969; Ю. Талько-Грынцевич. Суджинское доисторическое 

кладбище Ильмовой пади. Труды ТСКОПО, РГО, т. 1–2. М. 1899, табл. XIV–XV; А. К. Кабиров. 

Работа  Тянь-Шаньского  археологического  отряда.  Краткие  сообщения  ИЭ  АН  СССР,  вып. 

XXVI. М., 1957; А. П. О к л а д н и к о в. Во тьме тысячелетий (В поисках первых обитателей 

Цент ральной Азии). «Советская Монголия», 1964, № 9; В.Ларичев. Сорок лет среди сибирских 

древностей. Новосибирск, 1970; Л.Р. Кызласов. История Тувы в средние века. М., 1969; М. К. 

Каргер. Погребение киевского дружинника. X в. КСИИМК, вып. V, 1940, стр. 79–82 и др.

5  Л. Р. Кызласов. История Тувы в средние века, стр. 19, 21-23, 46-47, 72, 75-76 и др

6  Рисунок хакасского рыцаря, приводится в кн.: Л. Р. Кызласов. История Тувы в средние 

века, стр. 109.

7  В  числе  предметов  погребения  древнего  воина  по  вполне  понятным  причинам  не 

обнаруживаются остатки огнестрельного оружия и его принадлежностей.

505

многие из перечисленных названий из-за отсутствия реальной основы в 

современном казахском языке перешли в разряд архаичных, пассивных 

элементов лексики, а определенная их часть получила этимологическое 

затемнение, о чем пойдет речь ниже.

Языковый материал казахских эпосов позволяет рассматривать во-

оружение воина-батыра в самом широком смысле этого слова по следу-

ющим группам.

1. Личное боевое оружие воина-батыра: найза «копье», которое, в 

зависимости  от  внешней  формы,  материала  и  размера  деталей,  имеет 

следующие  разновидности  –  толғамалы  ақ  найза

8

,  емен  сапты  найза, 

алты  құлаш  ақ  найза,  ақ  сапты  болат  найза,  егеулі  найза,  жалаулы 

найза,  жебелі  найза,  күмбезді  найза,  қарағай  найза,  қималы  найза, 

қоңырау-  лы  найза,  шашақты  найза,  сырлы  найза  и  др.;  сүңгі  «пика», 

ее  разновидности  –  толғамалы  ақ  сүңгі,  алты  құлаш  ақ  сүңгі,  ырғай 

сапты  сүңгі,  төрт  қырлаған  көк  сүңгі,  асылдан  соққан  ақ  сүңгі  и  др.; 

семсер «меч», его разновидности – ақ семсер «белый (стальной) меч», 

алты құлаш ақ семсер «белый (стальной) меч длиной в шесть маховых 

сажен»;  көк  семсер  «стальной  меч  с  синими  оттенками  (металла)» 

и  др.;  қылыш  «клинок,  меч,  сабля»,  разновидности  –  алмас  қылыш 

«алмазный меч», жалаң қылыш «обнаженный (без ножен) меч»; болат 

қылыш «булатный меч», алтын балдақ ақ қылыш «белый (стальной) меч 

с золотой рукояткой»; алдаспан лид большого обоюдоострого меча, как 

и наркеспе (ср. Жазылы алтын қол кескен. Алдаспаным өзіңсің – Ал., 

7

9

, Алдаспан ауыр қылыш байлаған – Ал., 93), селебе «разновидность 

меча-клинка»(Селебесін суырып, бос қалдырдым қынабын – ҚБ, 423); 

алмас,  болат,  берен,  употребляющиеся  в  эпосах  в  значении  қылыш, 

семсер  и  селебе  (ср.  Беліне  байлап  болатты,  Қарына  найза  іледі– 

Қоб.,  118;  Тобылғы  атқа  ер  салды,  ақ  алмасты  қолға  алды.–  АБ.,  50; 

Қынабынан суырды, қолына алды беренді – АБ, 40), имеют также свои 

разновидности – балдағы алтын шар болат, балдағы алтын құрыш болат, 

балдағы  алтын  ақ  болат,  алтын  аршын  ақ  болат,  алты  қарыс  ақ  болат, 

балдағы алтын ақ берен, алтын сапты ақ берен, алтын құндақ ақ берен и 

др.; қанжар «кинжал», разновидности – ақ қанжар, қара қанжар; пышақ 

«нож», разновидности – қара пышақ «простой нож», базары пышақ «нож 

с инкрустированной ручкой», кездік «небольшой нож», разновидности 

–  құс  кездік  «охотничий  кож»,  болат  кездік  «булатный  нож»,  қара 

8  Некоторые термины в виду их специфичности и отсутствия реалий на русский язык 

не переводятся.

9  Здесь  и  в  дальнейшем  мы  пользуемся  условными  сокращениями  источников,  из 

которых приводятся примеры Ал – «Алдаспан», ҚЭ – «Қазақ эпосы», АШ–«Айман – Шолпан», 

Мах. – «Махамбет» и др. Цифры после сокращения указывают страницы книги.

506

кездік–  «простой  нож»  и  др.;  садақ  «лук»,  разновидности  –  былғары 

садақ  «кожаный  лук»  (Былғары  садақ,  бұқаржай,  Тартылар  майдан 

күн  бүгін  –  Қоб.,  96);  көн  садақ  «лук  с  чехлом  из  толстой  кожи»(Көн 

садақтың  ішінде  Көбе  бұзар  жебе  бар  –  Ал.,  85),  қарағай  садақ  «лук 

из сосны»; мылтық «ружье», разновидности – алты қырлы ақ мылтық, 

ақ  сырық  мылтық,  ақ  берен  или  берен  мылтық,  білтелі  или  білтелі 

мылтық,  қара  мылтық,  күмісті  мылтық,  орама  мылтық,  мысық  құлақ 

мылтық,  он  екі  құрсау  жез  айыр  мылтық,  сыр  мылтық  и  др.;  шоқпар 

«дубинка с утолщением на конце», разновидности – ағаш шоқпар, тас 

шоқпар,  қорғасын  шоқпар;  сойыл  «дубина,  палица  (палка  с  комлем)»; 

күрзі  «булава»,  разновидности  –  отыз  батпан  күрзі,  алмас  күрзі; 

балта «топор», разновидности – ақ балта «топор железный», ай балта 

«бердыш», ала балта «вид бердыша», алтын сапты ай балта «бердыш с 

позолоченным древком», толғамалы ақ балта, алты қарыс ақ балта, қара 

балта «простой топор», тарақ балта «топор с зубчатым лезвием», ырғай 

сапты балта и др.; келте шот «топорик с лезвием, насаженным поперек 

топорища» разновидноси – айыршот балта шот и др.

2.Вспомогательные  предметы  воинского  снаряжения:  оқ  «пуля, 

стрела  лука»,  разновидности  –  сары  жүн  оқ,  сай  кез  оқ,  орта  белін 

сырлаған оқ, қарға жүнді қамыс оқ, нәрсіз оқ, бұршақ оқ, егеулі оқ, қол 

оқ, күшіген жүнді оқ, қайың оқ, ала білек оқ, сұр жебелі оқ, доғал оқ 

и  др.;  жебе  «стрела  лука,  наконечник  стрелы»,  разновидности  –  қозы 

жауырын жебе, қу жебе, қармаулы қабыл жебе, күшіген жүнді сұр жебе, 

қандыауызды  сыйлы  жебе,  көбе  бұзар  жебе,  қызыл  сырлы  жебе,  сары 

жебе,  сай  жебе;  адырна  «тетива  лука»,  разновидности  –  шайы  жібек 

адырна, жай жібек адырна; оқшантай «вид колчана, чехол для стрел и 

пуль»; қылшан «колчан, чехол для стрел лука»; қорамсақ «вид колчана, 

чехол  для  стрел»;  масақ  «наконечник  стрелы»;  бұл  «древко  стрелы»; 

кіріс  «центр  лука,  где  происходит  стыковка  древков  при  помощи 

костяной накладки»; арқан «аркан (лассо)», разновидности – шынжыр 

арқан «цепь», ала арқан, қыл арқан и др.; тор «сеть», разновидности – 

темір тор, тоғыз қабат тор и др.

3. Доспехи воина-б а т ы р а: сауыт «панцирь», разновидности – ақ 

сауыт,  алтынды  сауыт  кебе,  бадана  көзді  ақ  сауыт,  бадана  көзді  берік 

сауыт, бадана көзді кіреуке, тоғыз қабат көк (ақ) сауыт и др.; берен «вид 

панциря» (Дәуіт соққан беренді кебінім деп киейін.– ҚБ., 159); жеңсіз 

берен «панцирь-безрукавннк»; жалаңқат «кольчуга, одеяние под панци-

рем»  (Денеге  оқты  дарытпас,  Дәуіт  соққан  жалаңқат  –  Қоб.,  68);  кебе 

«вид кольчуги, боевая одежда», встречается в следующих вариантах – 

кебе//кебене//кебенек//кебентай; тон «верхняя одежда (вообще)», разно-

507

видности  –  кіреуке  тон,  берен  тон,  қамқа  тон,  қаптама,  оқ  өтпес  тон, 

тайжақы,  шолақ  тон,  бөрі  ішік;  «головные  уборы  воина»:  алтын  қал-

пақ  «золотой  колпак»,  жез  телпек  «медная  тюбетейка»,  қамшат  бөрік 

«шапка из шкурки соболя», суcap бөрік «шапка из шкур куницы» оқалы 

бөрік, құндыз бөрік; дулыға «шлем», разновидности – алтынды қалпақ 

дулыға,  ақ  дулыға,  құрама  болат  дулыға,  айдары  алтын  дулыға  и  др.; 

қалқан «щит», разновидности – кіреуке көзді қалқан, шарасы алтын ақ 

қалқан и др.

4. Боевое знамя: айқышты ту, айқышты ала ту, ақ қара бас ту, ала ту, 

алтынды ту, алтын ту, ақ ту, байсасы ту, жасыл ту, сары ала ту, шұбар ту, 

қара жалау, қыл жалау и др.

5.  Боевые  ударные  и  духовые  инструменты:  дабыл  «барабан  (по-

ходный или охотничий)», разновидности – дауылпаз «барабан», даңға-

ра «вид барабана»; піл терісі даңғара «барабан из кожи слона»; керней 

«корнай, большая музыкальная медная труба»; сырнай «зурна, духовой 

инструмент типа флейты»; сыбызғы «свирель»; шын «колокол» и др.

Следует  отметить,  что  многие  перечисленные  названия 

употребляются  в  современном  казахском  языке  и  на  первый  взгляд 

понятны  всем  его  носителям.  Но  это  лишь  общее,  приближенное 

представление.  На  самом  деле  природа  многих  из  них  требует 

этимологических  толкований  и  этнографических  объяснений. 

Остановимся на некоторых из них.

Как известно, садақ «лук» является одним из основных и наиболее 

древних видов оружия. Лук и стрела по праву занимают «выдающееся 

место в истории культуры среди важнейших изобретений первобытного 

человека»

10

.  Своим  появлением  они  открыли  новую  ступень  в  эпохе 

дикости,  сделав  дичь  постоянной  пищей  человека,  а  охоту  одной 

из  основных  отраслей  труда

11

.  Археологическими  изысканиями

12

  в 

Центральной  и  Средней  Азии  установлено,  что  обнаруженные  луки 

в  погребениях  воинов  были  главным  образом  «тюркского»  типа 

М-образной  формы,  склееные  из  дерева  (ивы),  сухожилий  животных 

или  бересты  и  усиленные  костяными  накладками.  Длина  тетивы  в 

распущенном  состоянии  1,4  –  1,5м.  По  мнению  некоторых  ученых, 

они, в свою очередь, происходили от предшествовавших гуннских

1313

 и 

шумерских

14

 сложных луков, широко распространенных в VІ–XІ вв. во 

всей Евразии.

10  А .   П .   О к л а д н и к о в .   К   вопросу  о  происхождении  и  месте  лука  в  истории 

культуры. КСИИМК, вып. V, 1940, стр. 17–22. 

11 См.: К. М а р к с   и   Ф .   Э н г е л ь с .  Соч., т. 21, стр. 29–30. 

12  Л. Р. К ы з л а с о в. История Тувы в средние века. стр. 21.

13  Ю .   Т а л ь к о-Гр ы н ц е в и ч .   Суджинское  доисторическое,  кладбище  Иль мовой 

пади, табл. XIV–XV.

14  Л. Р. К ы з л а со в. Этапы древней истории Тувы. М., 1958, стр. 113.

508

В казахских же эпосах различается лишь несколько разновидностей 

луков  по  их  внешнему  виду.  Однако  лингвистическая  природа  слова 

садақ

15

  представляет  определенный  этимологический  интерес.  Дело  в 

том, что это слово считается производным от общей тюрко-монгольской 

корневой  морфемы,  встречающейся  во  всех  алтайских  языках,  но  в 

разном фонетическом оформлении. Так, в самом казахском языке наряду 

со  словом  садақ  в  знач.  «лук»  употребляются  жақ//жай,  в  уйг.  я,  узб. 

ёй, азерб., туркм. яй, урянх. ая, кирг. жая, якут. саа, башк. йәйә, карач.-

балк.  джая//садакь  джая,  хакас.  чаачах//охчаа,  в  тувин.  эа//ая  «лук-

самострел»,  алт.  саадақ  «лук»,  яа  «стрела»,  ног.  яй  «лук»  кара-калп. 

садақ «колчан», оқ жай//сары жай «лук», шор. чачағ «лук», письм.-монг. 

сағадағ «колчан», хал.-монг., ойр.-монг. сайдақ//садағ «лук», бур.-монг. 

Һаадағ «колчан для стрел» и т. д.

Данные  примеры  подтверждают  общность  корневой  морфемы, 

которая  в  пределах  указанной  семантики  претерпела  следующую 

эволюцию фонетического развития: я/ йэ/ яа/ ая/ жаа/ саа/чаа/ haa/ яй/ жай/ 

жай/ сай/ чай/ жақ/ сақ/ чах/ жая/ саға/ даға и т. д. Из этого ряда каждый 

из тюрко-монгольских языков может найти свой вариант, выражающий 

одно из четырех значений: «лук и стрела». «колчан» и «лук и стрела». 

Во всех остальных случаях мы имеем дело с производными основами

16

,  

причем,  что  особенно  интересно,  производящими  морфемами  в  них 

(садақ//йэйэ/джая/чаачақ/саадақ/чачак/сағадағ/сайдақ/һаадағ  и  др.), 

где  повторно  выступает  одна  и  та  же  корневая  морфема  с  некоторой 

фонетической  модификацией:  йэ/я/чақ/чағ/дағ/дақ.  По  существу,  здесь 

мы  имеем  дело  с  плеонастическим  приемом  словообразования  на 

основе  семантической  и  фонетический  дифференциации  составных 

компонентов.

Выяснение природы общей тюрко-монгольской корневой морфемы 

са  (с  виарантами),  в  свою  очередь,  позволяет  установить,  что  эта  же 

морфема  принимает  участие  в  образовании  ряда  других  производных 

основ  в  том  же  казахском  языке.  Например:  са/сақ  в  слове  қорамса/

қорамсақ  «колчан»,  -сақ  в  слове  масақ  «наконечник  стрелы»,  сай  –  в 

сай  жебе,  сай  кез  оқ  –  разновидности  стрел:  жа/жай  в  слове  сарыжа/

сары  жай  (Қасы  сарыжайдай  керілген  –  ЕТ,  363),  жай  в  слове  бұқар 

жай «инкрустированный лук бухарский», же в слове жебе «наконечник 

15  Слово садақ в форме саадак вошло в русский язык. Так, в «большом наря де» царя 

Михаила  Федоровича,  сделанном  кремлевскими  мастерами  в  1628  г.,  имеет ся  и  саадак,  что 

означало «налучник и колчан для стрел». (См.: Русское оружие XVII века. М., 1971, стр. 5).

16  У.Ж.  Ш.  Д у н д у к о в .   Словообразование  в  современном  бурятском  языке.  Улан-

Удэ, 1965, стр. 38. В бурятском языке һааха «пускать стрелу», һаали «лук-са мострел», һаадаг 

«колчан».

509

стрелы», жа и сак в слоне жасақ «вооруженный отряд, дружина»

17

, сақ в 

выражении сағы сыну «получить отпор, подвергаться удару» (Жаудың 

сағы сынып тұр.– ХА) и др.

Во всех этих «компонентах» сложных слов и словосочетаний, бес-

спорно, выступает рассмотренный выше тюрко-монгольский общий ко-

рень, который, как видно, в самом казахском языке образует следующий 

фонетический ряд: са/жа/же/сақ/жақ/жай. Причину таких фонетических 

изменений, в том числе перехода начального согласного второго компо-

нента, восходящего также к я//са, в дж> д, нетрудно объяснить.

Термины, связанные с доспехами эпического героя, по степени ар-

хаичности и этимологической затемненности, а также их соотнесенно-

сти с конкретными предметами – реалиями, можно рассматривать в сле-

дующих группах.

1. Слова, значения которых понятны в общих чертах, но не ясны в 

этимологическом отношении и которые не ассоциируются с какими-либо 

конкретными предметами или понятиями. Например, сота (Мойнындағы 

сотамен әрқайсысын бір салды – АБ, 81) «разновидность дубины»; тая 

(Алмас  тая  белінде,  Өңі  суық  батырдың–  ҚБ,  464)  –  предполагаемое 

значение  «разновидность  меча»;  күрзі  (Қолындағы  күрзімен  салып 

кетті басына – Ал., 52) – предполагаемое значение в контексте «булава, 

палица»

18

;  алдаспан  (Алдаспан  ауыр  қылыш  суырған  –  Ал.,  93)  – 

предполагаемое  значение  «вид  большого  меча»;  адырна  (Адырнасын 

ала өгіздей мөңіреткен – Max., 12) – предполагаемое значение «тетива 

лука»; кіріс* (Алтын кіріс сары садақ... Ат-қаныма шыдамай, кірістсн 

кетсең саған серт – БЖ – П, 24) – предполагаемое значение «стык у остова 

лука»

19

  торғауыт  (Тоғыз  қабат  торғауыт,  Сегізінен  өтеді  –  EТ.,  397)  – 

предполагаемое значение «панцирь» или «кольчуга»; бұл* (Сырым саған 

түзеді Садаққа салған бұлыңдай – Ал., 99) – предполагаемое значение 

«деревянная часть стрелы лука»; кіреуке (Ханның киген кіреуке үстіме 

кисем  деп  едім  –  Max.,  58)  –  предполагаемое  значение  «защитная 

одежда»;  күнді*  (Аяққа  салды  кісенді,  Мойнына  салды  күндіні  –  БЖ, 

363) – издатели эпоса комментируют как «железная цепь»; сауға (Өзіңе 

біткен  мал-жанды  сауғадан  жиған  екенсің  –  ҚБ.,  168)  –  в  указанном 

словаре  объясняется  как  «трофей»  (олжа)  и  «просьба»  (тілек),  а  по 

существу «подарок из военной или охотничьей добычи»

20

 и др.

17 Ср. также уйг. яйи «воин, солдат»; ясақ «дружина».

18 В толковом словаре современного казахского языка («Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», 

т. 1. Алматы, 1959; т. 2, 1961) слову күрзі дано толкование: «Старое название боевого оружия 

типа  современных  пушек  и  зенитных  артиллерий»  (т.  1  стр.  330),  с  чем  нельзя,  конечно, 

согласиться. 

19  Слова со звездочкой не зафиксированы в указанном толкований словаре.

20  К. К. Ю д а х и и. Киргизско-русский словарь. М., 1965, стр. 654. Слово бадана в 

киргизском языке К. К. Юдахин переводит как «панцирь», «кольчуга». См. т а м   ж е ,  стр. 92.

510

2. Этимологически затемненные слова в составе словосочетаний – 

сложных названий доспехов воина-батыра: жазыл: жазылы алтын, қол 

кескен алдаспаным в знач. «меч с золотой рукояткой или прутью»; бада-

на: бадана көзді кіреуке в знач. «защитная одежда с круглым выпуклым 

кольцом  на  груди;  күшіген:  күшіген  жүнді  сұр  жебе  в  знач.  «стрела  с 

оперением грифа»; ала білек: ала білек оқ «разновидность стрел»; тіз: 

тіз оқ в знач. «трассирующая стрела, пуля»; қабыл: қабыл жебе в знач. 

«стрела с большой пробивной силой»; ереулі: ереулі ат в знач. «боевой 

конь»; шөже: алтынды сауыт шөже көз в знач. «позолоченный панцирь 

из мелких колечек» и др.

3.  Одно  и  то  же  слово  как  в  отдельности,  так  и  в  сочетании, 

передающее  несколько  смежных  или  совершенно  разных  предметов 

военного  снаряжения.  Так,  например,  в  казахских  эпосах  слово  берен 

употребляется в следующих значениях: а) «мен» (Қолына алды беренді 

– АБ., 40); б) «панцирь», «кольчуга» (Дәуіт соққан беренді Киімім дen 

киейін – Қоб., 159); в) «защитная одежда» (Берен тонның жағасы – Қоб., 

176); г) «ружье» (Алтын құндақ ақ берен – Қоб., 94); д) «богатырь, силач, 

герой» (Қара берен батыр ед – ЕТ, 409). Эта объясняется тем, что слово 

берен  иракского  происхождения  и  первоначально  означало  «один  из 

лучших видов беркута»

21

,

1

 а затем на основе функциональной семантики 

перенесено  на  названия  военного  снаряжения  и  других  предметов, 

отличающихся своей прочностью, могуществом и превосходством.

4. Синонимные слова, обозначающие один и тот же предмет воин-

ского вооружения или его разновидности, не поддающиеся в настоящее 

время четкой дифференциации. Например, понятие и предмет «колчан» 

в  енисейских  памятниках  передавалось  словом  кешűr  (Altunlűy  kešig 

belimkä bäntim «я повязал золотой колчан себе на поясницу»)

22

.

2

Этот же 

предмет в казахском эпосе передается еще тремя синонимами: қылшан 

(Қылшанымды сары жүн оққа толтырып – БЖ, 103), қорамсақ (Қорам-

саққа  қол  салды,  Қозы  жауырын  оқ  алды  –  ҚЖ,  508);  оқшантай  (Оқ-

шантайын байланып – Ал., 21)

23

.

3

 Первые два слова в казахском языке 

уже позабыты и не фиксируются словарями, третье относится к числу 

архаизмов,  а  четвертое,  хотя  и  встречается  в  эпосах,  считается  более 

поздним  образованием,  связанным  с  появлением  ружья,  пули,  пороха, 

пистона и других принадлежностей огнестрельного оружия.

5. Лексико-фонетические или морфологические варианты слов, вы-

ражающие одни и те же или очень близкие понятия и предметы. Напри-

21  См. К. К. Ю д а х и н. Киргизско-русский словарь, стр. 129.

22  Древнетюркский словарь. М., 1971, стр. 81.

23  Та м   ж е .

511

мер: көбе «панцирь, кольчуга» (Көкірек қысқан көбеден Зырылдаумен 

өтеді – ЕТ., 398); кебе «панцирь, кольчуга» (Қанды кебе киініп – Max., 

41);  кебене  «панцирь,  кольчуга»  (Есіктің  алды  ебене.  Ерлер,  киер  ке-

бене  –  Қоб.,  49);  кебенек  «панцирь,  кольчуга»  (Кебін  киген  келмейді. 

Кебенек  киген  келеді  –  Max.);  кебентай  «панцирь,  кольчуга»  (Дал-дал 

болып кебентай – Ман., IV, 17). В толковом словаре казахского языка за-

фиксированы: көбе в знач. «панцирь», кебенек в знач. «плащ из кошмы, 

одеваемый скотоводами в дождь» и в переносном – «живой, вернуться 

живым»  (Ерді  кебенек  ішінде  таны  –  Мақ.).  В  сло-варе  К.К.Юдахина 

кебенек /кеменек/ кементай объясняется как «верхняя одежда из войло-

ка». Надо думать, что архаичность понятия «панцирь» служит поводом 

как для семантической дифференциации, так и для интеграции фонети-

ко-морфологических вариантов одного и того же слова, а также сближе-

ния внешне сходных слов. В данном случае көбе и кебе (производные от 

них: кебенек /кебене/ кебентай), на наш взгляд, разные корневые слова.

Перечисленные группы слов, связанные с предметами вооружения 

эпического  героя,  представляют  определенный  интерес  и  с  точки  зре-

ния  этимологии.  Одни  из  них,  например  сота,  тая,  күрзі,  алдаспан

24

,

1

 

адырна

25

,

2

бұл,  кіреуке,  күнді  и  другие,  пока  еще  не  поддаются  точной 

этимологизации, другие могут быть объяснены путем сопоставления и 

сравнения с аналогичными фактами и формами слов того же казахского 

и  родственных  ему  языков,  а  также  материалами  заимствования.  Так, 

например,  слово  кіріс,  как  удалось  выяснить,  обозначает  утолщенное 

место лука, где происходит стыковка остова, сверх которого на-клады-

вается костяная накладка (место, за которое держится стрелок при натя-

гивании тетивы)

26

.

3

Образовано оно от тюркского глагольного корня кір 

и имя образующего афф. -іс (ср. тігіс<тік + іс «шов» шығыс<шық+ыс 

«восток»  от  «восходить»  и  др.).  Омонимичное  с  ним  слово  кіріс  в 

значении  «вход»,  «приход»  выражает  не  конкретное,  предметное,  а 

абстрактное значение.

Своеобразную этимологию можно предложить и в отношении слова 

қылшан. Исходя из того, что в древние времена чехол для стрел изго-

товляли из плетеных конских волос (гривы или хвоста), а затем уже из 

бересты,  кожи,  кошмы  и  т.  д.,  можно  предполагать,  что  слово  это  со-

24  В казахской советской энциклопедии (Қазақ Совет Энциклопедиясы, т. 1. 

.

Алматы, 

1972,  стр.  261)  указывается,  что  алдаспан  употребляется  как  синоним  адырғы  қылыш  в 

ткацком деле.

25  Там  же  (стр.  125).  Адырна  имеет  общий  тюрко-монгольский  корень  адар//адыр. 

См.: «Қазақ тілінің қысқаша этнмологиялық сөздігі». Алматы, 1966, 21-бет [ст. А. Махмутова].

26  Проф.  Г.  Г.  Мусабаев  кіріс  переводит  как  «гнездо  в  луке».  См.:  «Современ ный 

казахский язык», т. I. Алма-Ата, 1959, стр. 83.

512

стоит из корневой морфемы қыл «конский волос» и форманта -шан, в 

котором в одном случае можно усматривать древний словообразующий 

аффикс -шан (с редуцированными вариантами -шын//-шін, сохранивши-

мися в таких казахских словах как көгаршын, буыршын, бүлдіршін)

27

,

4

а 

в  другом  –  самостоятельное  слово  неизвестного  происхождения, 

обозначающее  всякую  посуду,  тару,  футляр.  Ср.  уйг.  чан,  русск.  чан  в 

значении «большая кадка», каз. шанақ «ящик над жерновом мельницы»; 

утолщенная (круглая или продолговатая) «часть щипковых музыкальных 

инструментов»  (домбры,  кобыза  и  др.);  шанаш  «бурдюк»;  уйг.  чанақ 

«глазная  впадина»  и  т.  д.  Из  этого  видно,  что  қылшан  первоначально 

означало  торбообразный  футляр  из  плетеных  конских  волос,  в 

которой  складывали  стрелы,  что  также  подтверждается  некоторыми 

археологическими находками

28

.

5

В старославянский язык XVI в. слово қылшан, как подтверждают 

источники

29

,

6

пришло  из  тюркских  языков.  Колчан  у  русских,  как  и  у 

древних тюрков, делался из кожи или плетения, чтобы не портить стрел 

и их оперения

30

.

7

Небезынтересна  этимология  слова  ереулі:  ереулі  атқа  ер  салмай 

(Max., 5). Составитель сборника произведений Махамбета Отемисулы

318

 

проф.  К.Джумалиев  данное  слово  комментирует  как  «оседланный» 

(конь). На наш взгляд, оно имеет другую этимологию, т. е. состоит из 

трех морфем: корневой ер «храбрый, боевой, мужественный, смелый», 

аффиксальной -еуіл (с вариантами -ауыл и -әуіл),образующей в тюрко-

монгольских  языках  целый  ряд  слов  –  қарауыл,  бақауыл,  тосқауыл, 

ереуіл  и  др.  и  аффиксальной  -лі.  Таким  образом,  ер  +  еуіл+лі>ереулі 

образовалось  в  результате  стяжения  трех  звуков:  ілл  в  один  л.  Слово 

ереуіл,  употребляемое  в  казахском  языке  самостоятельно,  означает 

«демонстративное  выступление  против  чего-то»,  «показ  своей  силы, 

боевого  духа»  и  т.  д.  В  этом  смысле  ереулі  ат  вполне  соответствует 

значению «боевой, поедназначенный для похода конь».

Можно  было  бы  продолжить  подобную  этимологизацию.  Однако 

и этого достаточно, чтобы подтвердить тот тезис, что военная лексика 

эпических произведений в силу своей преимущественной архаичности 

представляет прежде всего этимологический интерес. Интересна она и 

27  См.: «Девону луготит турк». Индекс – лугот. Тошкент, 1967, стр. 468.

28  Л. Р. Кызласов. История Тувы в средние века, стр. 109.

29  М.  Фасмер.  Этимологический  словарь  русского  языка.  М.,  1967,  т.  2,  стр.  298; 

И.М.Ш а н с к и й , В.В.  И в а н о в .  Краткий этимологический словарь русского языка. М., 1961, 

стр. 157

30 «Большая советская энциклопедия», 2-е изд., т. 22, стр. 88. 

31  «Махамбет Өтемісұлы». Өлеңдер. Алматы, 1962, стр. 5.

513

в этнографическом аспекте, в том смысле, что отражает в себе сугубо 

народные традиции языка и мышления, образы и представления.

Специфичность  языкового  мышления  сказывается  во  всем:  и 

в  трафаретных,  канонических  формах  трактовок  и  повествования 

событий,  и  в  создании  образов  эпических  героев,  и  в  характеристике 

их боевого оружия и коней, и в описании различных деталей воинских 

доспехов  и  связанных  с  ними  понятий.  Так,  почти  во  всех  казахских 

народных  эпосах  повторяются  следующие  трафаретные  выражения: 

Қорамсаққа  қол  салды.  Қозы  жауырын  оқ  алды...  Ертеңнен  салса, 

түсте  озған,  ЬІлдидан  салса,  төсте  озған...  Тұлымдысын  тұл  қылып, 

Айдарлысын  құл  қылып...  Беркініп  садақ  асынып,  Біртіндеп  жауды 

қашырып...  Қанжарменен  қармасты,  Семсерменен  серместі,  Қанжар 

қалды  қайысып,  Семсер  қалды  майысып...  Құланнан  атты  қодықты, 

Көлден тартты борықты... Тебінгі терге шірімей, Терлігі майға ерімей...

Қылышпенен  өлтірсем,  Қиқаладың  дерсің  сен,  Найзаменен  өлтірсем, 

Миқаладың дерсің сен... и многие другие.

В  современном  казахском  языке  бытует  немало  устойчивых 

фразеологических оборотов, идиоматических выражений, а также посло-

виц  и  поговорок,  восходящих  к  эпическим  преданиям  казахов  и  отра-

жающих в себе отдельные этнографические детали боевых доспехов и 

моменты героических подвигов воинов-батыров. Например: Жортқанда 

жолың  болсын  (Доброе  пожелание  перед  боевым  походом);  Ақ  табан 

шұбырынды,  алқа  көл  сұлама  (Годы  бедствия  у  казахов,  последствие 

калмыкско-джунгарских нападений в 1723 г.); Ер қаруы – бес қару// Ер 

серігі – бес қару (Указывается число основного боевого оружия батыра 

– қылыш, найза, садақ, балта, мылтық); Туы жығылу, Сойылын соғу, Ат 

саурына міндіру; Ер шекіспей, бекіспейді; Батырдан – сауға; мергеннен 

–  сыралғы;  Айлалы  батыр  алдырмас;  Ер  қанаты  –  ат;  Ер  кезегі  үшке 

дейін; Ат – жалында, Атан – қомында; Алмас қылыш қында жатпас и др.

В  эпосах  встречаются  и  такие  выражения,  которые  понятны 

современному поколению лишь в контексте, а не по своим компонентам. 

Например: Шүлен тарату, Кіндіктен оғын сырғыту; Арқаның бөрі көзі; 

Қыдыра жалды, қыл құйрық; Жылқышысын дойырлау; Құрама шапчақ 

көп  қымыз;  Айдын  шүйсең,  тарлан  шүй;  Адыра  талқан  қылу;  Алатау 

ұран шақырып; Сағы сыну и др.

Сугубо  этнографических  объяснений  требуют  определения  таких 

предметов,  как  мысық  құлақ  мылтық  (Қоб.,  89)  –  образное  сравнение 

кремневого  ружья  с  ушками  кошки;  сегіз  өрме  бұзау  тіс  қамшы  (КБ, 

482) – плетеная из восьми жил плеть с кистью на конце, подобной зубам 

теленка и др.

514

В эпических преданиях каждый батыр и его боевые доспехи име-

ют свое уязвимое место, наподобие пяты у Ахиллеса. Это передается 

вы-ражением жел соғарлық самалы: Кіндігінің тұсында Кем соғылған 

төрт  көзі  –  Жел  соғарлық  самалы  (Қоб.,  121);  Жел  соғарлық  самалы 

Көк желкеде, артында (Қоб., 178), что в дословном переводе означает 

«щель, куда проникает ветер».

Для создания художественного образа батыра в эпосах употребля-

ются самые разнообразные эпитеты и сравнения. Но наибольшая часть 

этих эпитетов и сравнений связана с животным миром, т. е. с названи-

ями  (крупных,  крепких,  выносливых,  диких,  хищных)  зверей  и  птиц: 

арыстан, арлан, көкжал, тарлан, піл, қара нар, шандоз, нар түйе, сайып 

қыран,  тас  түлек,  сұңқар,  серке,  бағлан,  қабылан,  бөрі,  қыран  бүркіт, 

тұлпар, шер, бедеу и др. Подобные определения зачастую бывают слож-

ными  и  описательными:  қарақұстан  туған  қалықпан,  түмен  бұзған  ер; 

үлектен туған маядай; қысыр емген тайдай; қынаптан шыққан қанжар-

дай; тұлпардан туған жорғадай; садаққа тартқан оқтай; қасы сарыжадай 

керілген,  кірпігі  оқтай  тігілген;  білегінің  шырайы  айбалтаның  сабын-

дай; қарадан шыққан төре; азуы алты қарыс арлан бөрі; тас мұрын ару 

сұңқар; қажымас қара болат майталман; батыр туған Қоблан ер; Базар-

байдың  Төлеген  ерте  туған  көбеген;  білекті  жігіттің  мәрті;  жылқыдан 

шыққан шаңқан боз и др. Под стать героям и их вооружение, доспехи и 

кони. Так, например, панцирь (сауыт) Кобланды батыра характеризуется 

следующими сравнениями:

Таямай атса, оқ өтпес,

Шуақ шықса, күн өтпес.

Жаңбыр жауса, су өтпес,

Жағасы алтын, жеңі жез,

Бадана көзді ақ сауыт, 

Бекітіп соққан ақ Дәуіт (Қоб.,96).

В несколько иных выражениях описывается панцирь Ер Таргына: 

Шығыршығы шираған,

Бадана көзді кіреуке

Шар айнасы бес қабат;

Жау қарысы жетпеген,

Жез айырдың оғы өтпеген.

Сатуға бәсің сұрасаң,

Сан ділдеге бітпеген (ЕТ., 394).

515

Рассмотренная здесь только часть военной лексики языка казахских 

эпосов, связанная с названиями предметов вооружения воина-батыра и 

относящихся к ним понятий, свидетельствует, прежде всего об исклю-

чительном богатстве и разнообразии общенародного языка казахов. Она 

содержит наиболее архаичные элементы языка, отражающие в себе ма-

териальную культуру, быт. нравы, обычаи и уклад жизни наших предков 

в далеком историческом прошлом. Вместе с тем эти архаичные элемен-

ты, и поныне бытующие в языке, сохранили генетические или историче-

ские связи языков тюрко-монгольских племен и народностей алтайского 

мира.

Известия АН КазССР. 1973.

 № 6. ноябрь – декабрь. с. 25-34.

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: