Мақалалар, баяндамалар жинағы

454

морфологиялық  (немесе  фономорфологиялық)  тұлғасына  тікелей  қатысты 

болғандықтан, тілдік коллективтің тарихи дамуының, оның өзіндік ой өрісі мен 

дүниетанымына  қатысты  күрделі  құбылыстар  қатарына  жатады.  Осы  арада 

тілдердің  жалпы  семантикалық  даму  зандылықтары  мен  әрбір  тілдің  өзіндік 

ерекшеліктері айқын көрінеді.

Этимология  тұрғысынан  сөздің  тура  (номинативті)  мағынасы  мен  ауыс 

(келтірінді) мағынасын дәл айыра білудің, олардың ара қатынасын, эволюциялық 

өзгерісін  анықтаудың  маңызы  зор.  Бұл  –  бір  қарағанда  оңай  көрінгенімен, 

тереңірек  зерттеген  адамға  табиғаты  күрделі  құбылыс.  Ал  этимологияның 

дұрыс  шешім  табуы  ең  алдымен  сөздің  семантикалық  статусын,  оның  о 

бастағы мәнісін тап басып, дәл анықтауға байланысты. Семантикалық талдауды 

сөздердің әр түрлі (түсіндірме, екі тілдік, диалектологиялық т. б.) сөздіктерде 

келтірілген мағыналарына ғана сүйеніп, оның тарихына тереңірек үңілмесек, 

одан жаңсақ қорытынды шығуы да мүмкін. Этимологиялық ізденістердің бір 

кемістігі осы тұста байқалып жүр. Мәселен, қазақ тіліндегі көпшілікке таныс 

берен мен қарқара сөздерін алайық. Осы сөздер (берен мылтык, берен сауыт, 

берен қылыш; сондай-ақ қарқара тауға да, әйелдердің бас киіміне де, құсқа да 

қатысты) әр түрлі ыңғайда қолданыла береді. Неге солай? Бұл сұрақтың жауабын 

біз – тек мағынасына байланысты дер едік.

Осы  принципті  қолдануға  байланысты  этимологтың  назар  аударатын 

тағы бір мәселесі: сөз мағынасының бағыт-бағдарын, атап айтқанда, жалпыдан 

жалкыға (конкреттікке), бүтіннен бөлшекке немесе керісінше дамуын анықтау. 

Фоно-морфологиялық  өзгерістердің  де  сөз  мағынасына  қатысты  екенін 

жоғарыда айттық. Шығу тегі бір сөздің даму процесінде мағына жағынан іштей 

жіктеліп, тіпті apaсы қашықтай келе, екіұдай мағыналы жеке сөздерге айналу 

(омонимизация) заңдылығы да семантикалық принциптің назарынан қалмауы 

керек.  Дәл  осындай  құбылыс  кейбір  тегі  бір  гомогенді  түбірлердің  дамуына 

немесе әр түрлі тұлғалардың қабылдануына байланысты да байқалады. Мәселен, 

жас деген сөздің бір өзі тарихи даму процесінде 5–6 түрлі мағынаға ие болған: 

«возраст», «моло дой», «свежий», «сочный», «зеленый, неспелый», «влажный», 

«слезы» т. б. Сондай-ақ зор түбірі «үлкен, дәу» мағынасын білдірсе де

, 

тұлғалана 

келе (зорла-, зорлық, зорығу сияқты) басқашалау мағыналарға ие болып тұр.

Семантикалық  принциптің  заттар  мен  құбылыстарға  ат  қойып,  айдар 

тағуға (номинацияға) байланысты әр түрлі мотивтерді анықтауға да қатысы бар. 

Осыған орай бір заттың, не құбылыстың біреу емес, бірнеше атаумен аталуы 

да кездейсоқ құбылыс еместігі этимологияда ескерілуі керек. Мәселен, қазақ 

тілінде  бір  аурудың  (орысшасы  «сибирская  язва»)  адам  мен  малдың  түріне 

байланысты бірнеше атауы бар екен: түйнек, күйдіргі (адамға қатысты), қойда 

–  топалаң,  жылқыда  –  жамандат,  сиырда  –  қараталақ,  қарасан,  түйеде  – 

ақшелек, қарабоз, ешкіде – кебенек, шошқада – сіреспе, қағылу т. б. Мұндай 

455

номинация мен мотивациялар сөз мағынасын ашу үшін этимологияға аса қажет 

фактілерге жатады.

Семантикалық талдауға қатысты тағы бір құбылыс: ол бір түбірден тараған 

бірнеше туынды түбірлерді білдіретін заттары мен құбылыстарын көзбен көріп 

(визуально), өзара салыстыра қарау арқылы заттық, материалдық ұқсастығын 

анықтау.  Мысалы:  саға,  сағалдырық,  сағақ,  сақал,  сағана,  сағанақ  сияқты 

түбірлес  сөздерді  суретін  салып,  өзара  салыстырып  көрсеңіздер,  заттанған 

мағынаның нақтылы көрінісін, қолданыс аясын байқау қиын емес.

Тарихи принцип. Тарихи лексикология мен этимологияның шендесетін 

тұсы осы тарихи принципті ұстануға байланысты байқалады. Өйткені этимология 

объектісі болып отырған сөздеріміз – шығу тегі, уақыт-мезгілі, территория және 

тарих  жағынан  тіл  біткеннің  бәріне  емес,  тек  белгілі  бір  тілге  ғана  қатысты 

дүние. Ал тіл болса әрқашан белгілі бір этностың генеологиясымен, азаматтық 

тарихымен,  өмір  сүрген  ортасымен,  қоғамдық  даму  дәуірімен,  материалдық 

және  рухани  мәдениетімен,  шаруашылық-кәсіп  түрлерімен,  салт-сана,  әдет-

ғұрпымен тікелей байланысты. Демек, сөздердің этимологиялық зерттелуі сол 

сөздердің өз топырағында, өз мекені мен өніп- өскен, пайда болған мезгіліне 

сәйкес жүзеге асырылуы қажет. Бұл жағдай байырғы түркі-қазақ сөздеріне де, 

шет тілдерден қабылданған кірме сөздерге де қатысты.

Этимологияның 

жоғарыда 

келтірілген 

басқа 

(фонетикалық, 

морфологиялык, семантикалық) принциптері осы айтылған тарихи негіздерге, 

этнолингвистикалық факторларға сүйенбесе, одан өзіне қажетті дәлел-дерек таба 

алмаса, қаншама шебер қолданылса да, нәтижесіз болуы мүмкін. Этимологтардың 

зерттеулерінде халық тарихына қатысты тілдік жазба деректерді, ауыз әдебиет 

мұраларын, археологиялық куәлерді, тарихи жазбаларды т. б. материалдарды 

орынды  қолдануы  да  осы  принциптің  мақсатына  үйлеседі.  Осыған  орай 

этимолог  Г.  А.  Климовтың  «...этимолог  үшін  ең  алдымен  этимологиялық 

зерттеулерде  кездесетін  заттар  (реалийлер)  мен  ұғымдардың  хронологиясын 

айқындайтын  археология  мен  этнография  деректері  қажет-ақ»

16

  деген  пікірін 

орынды деп санаймыз. Шынында да тіліміздегі сөздердін байырғы түркі сөзі 

екенін, әлде шеттен кірген сөз екенін ғылыми негізде мұқият айқындап алмай 

жатып,  олардың  әр  түрлі  фоно-морфо-семантикалық  өзгерістері  жайында 

долбар, болжам айту ғылыми этимологияға жатпайды.

Тағы  бір  пікір:  шын  мәнісіндегі  ғылыми  этимологияның  жоғарыда 

айтылған  тарихи  принципке  сүйене  отырып,  сол  тілде  сөйлеуші  халықтың 

этногенезін (түп-төркінін) анықтауға үлкен үлес қосатынын мойындағанымыз 

жөн. Осы мәселеге байланысты ғалымдар халықтың шығу тегі – этногенезі мен 

16 Климов Г. А. К семантической реконструкции (по материалам кавказской эти мологии) 

// Теория и практика этимологических исследований. M., 1985, с. 17.

456

оның атауын – этнонимін бір деңгейде қарастыруды ұсынады, өйткені оларды 

өзара бірлестікте зерттегенде ғана белгілі нәтиже шығуы мүмкін. Этимоло гия 

этногенетикалық  проблемаларды  шешуге  көмектессе,  экстралингвистикалық 

(археологиялық,  этнологиялық,  антропологиялық,  тари хи)  деректер  негізінде 

жүргізілген  этногенетикалық  зерттеулер  этимологиялық  ізденістерді  дұрыс 

жолға салады.

Міне, тіл менен халық тарихының, кеңірек айтқанда, экстралингвистикалық 

факторлардың, өзара астарласа, байланыса келіп, бір тұтас этнолингвистикалық 

проблемада тоқайласуы осы. Тарихи лек сикология мен этимологияның тарихи 

принципінің бірлестігі осы орайда айқын көрінеді.

Этимологияның  түрлері.  Жоғарыда  аталған  төрт  ғылыми  принциптің 

дұрыс-бұрыс  қолданылуына  байланысты  жалпы  этимология  ғылыми  және 

қарапайым (ғылыми емес), не халықтық болып екі топқа бөлінеді.

Халықтық этимология ғылыми негізге емес, әр түрлі жорамал-жобаға, жеке 

адамдардың өз тұжырымдарына, ел аузындағы аңыз-риваяттарга байланысты 

болғандықтан неше алуан болып келеді. Ғылымда оларды мазмұн-мағынасына 

қарай  жалған  этимология  («ложная  этимология»)  және  көпшілік  қолды 

этимология  («попу лярная  этимология»)  деп  өзара  екі  топқа  бөліп  қарайды. 

Олардың әрқайсысына тән ерекшеліктері тағы бар.

Этимологияның түрлері мұнымен ғана шектелмейді. Зерттеу объектісіне, 

атап айтқанда: сөздің түрлеріне (түбір сөз, туынды түбір, біріккен сөз, қос сөз, 

қайталама қос сөз т. б.), сөз таптарына (есім сөздер, есімшелер, сан есімдер, 

етістіктер,  еліктеуіш  создер,  одағайлар,  үстеулер  т.  б.),  лексика-тематикалық 

салаларға  (этнографизмдер,  диалектизмдер,  топонимдер,  антропонимдер, 

этнонимдер, архаизмдер, профессонализмдер, шеттен кірген сөздер т. б.) байла-

нысты этимология әр түрлі  метод-тәсілдерді талап ететін өзара бірнеше топқа 

тағы жіктеледі. Этимологияның зерттеу объектісі тек сөз ғана емес. Сөздердің 

табиғи бөлшегі болып саналатын неше алуан грамматикалық форманттар да, 

жеке  сөзден  тұратын  тұрақты  тіркестері  де  (мақал-мәтел,  афоризм,  жұмбақ, 

фразеологизмдер)  этимология  обьектісі  бола  алады.  Өйткені  бұлар  да  тілдік 

единицалар  санатына  енеді  және  құрамына  енген  сөздермен  бірге  өзгереді, 

ескіреді,  мағына,  тұлға  жағынан  күңгірттеніп,  түсініксіз  элементтерге 

айналады. Тұрақты тіркестердің жалпы мағына-мазмұнын айқындау үшін кейде 

күңгірттенген сыңарларының тілдік табиғатын анықтау қажет болады.

Этимологияны кез келген сөзге жасауға болатынын біз жоғарыда ескерттік. 

Дәл  сол  сияқты  кез  келген  тұрақты  сөз  тіркесіне  де  этимологиялық  талдау 

жасауға болады. Ондай талдаулар мақал-мәтел фразеологизмдердің тұрақталып, 

семантикалық  монолитке  айналуына  себепкер  болатын  жеке  компоненттерін 

айқындауға  ғана  емес,  сонымен  бірге  олардың  жалпы  мазмұнын,  жасалу 

мотиві мен этнолингвистикалық негізін, логикалық ойды бейнелейтін ұлттық 

457

образдардың ерекшелігін анықтауға бағышталады. Мәселен, қазақ тіліндегі 

жеті түнде, түн баласына деген фразеологизмдердің фразеологизм болып 

қалыптасуының өзі олардың құрамындағы жеті мен бала сөздерінің біз үшін 

беймәлім сыры мен сипатына байланысты. Сондай-ақ шошқа тағалау, түйе 

үстінен сирақ үйіту, есек құрты мұрнынан түсу сияқты фразеологизмдердің 

құрамындағы  сөздер  бізге  айқын  бола  тұрса  да,  олардың  жасалу  мотивін 

бірден  дәлелдеу  оңай  емес.  Бұларды  анықтау  үшін  де  этимологияның 

араласуы қажет және ол зерттеудің басқаша тәсілін, әдісін талап ететіні сөзсіз.

Этимологияның  қандай  түрі  болмасын,  оның  алдына  қойған  мақсаты, 

анықтауға тиісті деңгейі, тереңдігі, түбегейлі тұжырымы болуы шарт. Алайда 

ол  жалпы  түркология  көлемінде  арнайы  зерттеліп,  тиянақты  шешілген 

мәселе  емес.  Бұл  жайында  кейінгі  15–20  жыл  беделіндегі  әңгіме  көбінесе 

түркі тілдерінің (жалпы) этимологиялық сөздігін және кейбір жеке (чуваш, 

тува, азербайжан, қазақ т. б.) тілдердің этимологиялық сөздіктерін жасауға 

байланысты  болып  келеді.  Осыған  орай  Э.  В.  Севортян  жасаған  (оны 

шәкірттері  жалғастырған)  «Түркі  тілдерінің  этимологиялық  сөздігі»  түркі 

түбірлерінің  «баба  тіл»  дәуіріне  тән  фоно-морфо-семантикалық  қалпын 

(«праязыковое  состояние»)  анықтауды  этимологиялық  талдаудың  түпкі 

мақсаты етіп қойған болатын. Бұл, әрине, ғылыми деңгейі жоғары, мазмұны 

терең  этимологиялық  зерттеулер  санатына  жатады.  В.  И.  Егоров  жасаған 

«Чуваш  тілінің  этимологиялық  сөздігі»

17

  болса,  ол,  мысалы,  алдына  ондай 

міндет  қоймайды.  Бұл  сөздік  негізінен  чу ваш  тіліндегі  лексиканың  шығу 

тегін, басқа түркі тілдерге қатыстығын, мағыналық, тұлғалық ерекшеліктерін 

анықтауды мақсат етеді. Сол сияқты, «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық 

сөздігі»

18

  де  сөз  тарихын,  оның  тұлғалық,  мағыналық  дамуын,  шеттен 

кірген сөздердің табиғатын анықтаумен шектеліп, оларды түбір дәрежесінде

 

қарастыруды өз міндетіне алмайды.

Бұл этимологиялық зерттеулер сөздерді сөздік аясында, соның мақсат-

міндеттерінде  сай  деңгейін  білдірсе,  жеке  этимологиялық  ізденістерде  бұл 

деңгей әртүрлі болып келеді. Кейбір арнайы зерттеулер кейінгі кезде сөздердің 

бүгінгі қалпын ғана емес, олардың сонау алтай, көне түркі («пратюркский»), 

көне  қыпшақ  («пракыпчакский»)  т.б.  дәуірлердегі  қалпын  анықтауға,  жеке 

сөздердің құрамындағы «тірі» және «өлі» түбірлерді бөліп алып қарастыруға, 

тіпті  бір  буынды  түбірлердің  өзін  жіліктеп,  ілкі  түбір,  туынды  түбірлерге 

жіктеуге, оларды о бастағы мағына беретін ең қарапайым лексема, фонема 

дәрежесінде  қарауға  талаптануда.  Бұл,  әрине,  түркі  этимологиясының 

шарықтау шегі болса керек. Бұл мақсатты орындау үшін бір тілді ғана емес, 

бүгінгі түркі тілдерінің бәрін тегіс зерттеу қажет, барлық жазба ескерткіштерін 

17 Егоров В. Г. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары, 1964.

18 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Алматы. 1966. 240-6.

458

бір ізге түсіріп, түркі тілдерінің базистік лексикасының негізі болып саналатын 

бір буынды түбірлердің корпусын (моделін) жасауымыз керек сияқты

19

.

Тарихи  лексикология  және  этнолингвистика.  Тіл  менен  сол  тілде 

сөйлеуші этностың (халықтың) қатыстығын, яғни бір-біріне әсер етіп отыратын 

лингвистикалық  және  этносқа  қатысты  факторларды  өзара  байланыстыра 

зерттеуші  саланы  тіл  білімінде

2026

этно лингвистика  деп  атайды.  Оның  да 

өзіне тән зерттеу объектісі бар. Этнос және оның тілін біртұтас, өзара тығыз 

байланысты құбылыс деп қарасақ, тіл қоғамда тек сол этностың қарым-қатынас 

құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар оның (этностың) бүкіл рухани, мәдени 

байлығының куәгері іспетті барлық болмысы мен өмір-тіршілігін, дүниетанымы 

мен  әдет-ғұрпын  бойына  сіңіріп,  ата  мұрасы,  асыл  қазына  ретінде  ұрпақтан 

ұрпаққа жеткізіп отыратын қызметі тағы бар.

Тілдердің  дәл  осындай,  өткен  өмірдің  тәжірибесі  мен  өнегесін  сөзбен 

өріп, жадында сақтау қасиеті болмаса, ешбір халықта дәстүр жалғастығы мен 

мұрагерлік болмаған да болар еді. Осылардың бәрі ұлан-ғайыр сөз байлығымыз 

арқылы  халықтың  жадында  сақталып  бізге  жеткен  болса,  оны  тәптіштеп 

жинап,  толық  меңгеріп,  өзіндік  нақыш-бояуымен  келесі  ұрпаққа  табыс  ету 

этнолингвистикамен  шұғылданушы  ғалымдардың  абыройлы  міндеті  деп 

білеміз.

Міне, осыған орай этнолингвистика мен тарихи лексикологияның атқаратын 

міндеттері  мен  көтеретін  ортақ  жүгі  айқындала  түспекші.  Ол  міндеттер 

тіл  менен  сол  тілде  сөйлеуші  этностың  (қазіргі  халықтың,  ұлттың)  тарихи 

тұтастығына,  өзара  қатыстығына  байланыс ты  болса  керек.  Этностың  басып 

өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен 

жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әр түрлі 

ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да 

бір елесі ғана. Оның шын мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде 

ғана  сақталады.  Әрбір  дәуірде  өмірге  қажет  болған  құрал-сайманның,  қару-

жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдет-

ғұрып,  наным-сенімге,  ойын-күлкі,  той-томалаққа  байланысты  ұғымдардың 

аты-жөні, сыр-сипаты т. б. тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен 

сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер арқылы ғана бізге жетуі 

мүмкін. Әсіресе, жазу-сызу болмаған халықтарда осыншама мол дүниені тіл мен 

ауыз әдебиетінен басқа жадында

 

сақтайтын тәсіл жоқ. Сондықтан да тіл фактісі 

ретінде кездеспейтін заттар мен құбылыстарды, ұғымдар мен түсініктерді этнос 

өмірінде мүлдем болмаған, ал болған ретте ол бүгінде халық жадынан шығып, 

19 Осы бағытта біз қазақ тіліндегі «өлі» және «тірі» моносиллабтардың тізімін жарияладық 

(Қараңыз: Кайдаров А. Т. Структура односложных корней и основ в казах ском языке. Алма-Ата, 

1986). Осындай жұмыс басқа тілдер бойынша істелуге тиіс.

20Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966, с. 529.

459

із-тозсыз жоғалған, ұмыт болған деп қарауға болады. Этнос пен оның тілі бірге 

туып, біте қайнасқан біртұтас дүние екендігін біз осыдан көреміз. Белгілі бір 

жағдайларға байланысты өз тілінен айрылған этнос өзінше өмір сүруі де, тіпті 

жан-жақты дамуы да

 

мүмкін. Бірақ ана тілін ұмытқан этнос өзінің шығу тегі 

мен азаматтық тарихын да ұмытады, басып өткен өмірін, бүкіл рухани, мәдени 

байлығынан мақрұм болады. Ал ондай өз тарихын, өз тілін ұмытқан ел, өзінің 

ғасырлар  бойы  қалыптасқан  моральдік,  этикалық  дәстүрін,  әдет-ғұрпын, 

елдігін жоғалтқан этностың мүшесі де, мәңгүрт те бірдей. Кез- келген этностың 

тарихын  өз  тілінде  емес,  егер  ол  қағазға  түссе,  басқа  тіл  арқылы  да  білуге 

болады. Бірақ оны өз тілінде білгенге не жетсін. Өйткені бұл ерекшеліктер жүре 

үйренуге болатын білім емес, ананың ақ сүтімен бойға даритын, балаң жүрекпен 

сезіну арқылы ғана етене қабылданатын, белгілі ортада ғана қалыптасатын адам 

бойындағы ең абзал қасиет бол саналады.

Этнолингвистика жалпы тіл байлығын толық қамти отырып, қызығушыны 

этностың  болмысына  байланысты  тілінде  қалыптасып,  оның  қат-қабат 

қойнауларында  сақталып  келе  жатқан  көненің  көзіндей  сыры  мол  дүниеге 

тереңірек үңілуге бағдарлайды. «Тіл – тұла бойы тұнып тұрған тарих» деген 

сөздің  мәнісін  сонда  ғана  түсінеміз.  Осы  орайда  келіп,  этнолингвистика  мен 

тарихи  лексикологияны  әлі  де  бөлінбеген  еншісі  бар  тіл  білімінің  тетелес 

салаларына жатқызуға болады.

Этнолингвистиканың  негізгі  зерттеу  объектісі  –  этнолексика,  кеңірек 

айтсақ, тұтас тіл әлемі. Бұл лексиканың құрамында өткен өмірді бейнелейтін 

сөздер  мен  сөз  тіркестері  көптеп  кездеседі.  Бірақ  олардың  көбі  күнделікті 

қарым-қатынаста айтылса да, бәрі бірдей бүгінгі ұрпаққа айқын бола да бермеуі 

мүмкін. Олардың арасында қолданыс аясы тарылып, о бастағы мағынасының 

күңгірттеніп, не мүлдем ұмыт болғандары да аз емес. Бұлардың этнографиялық 

мазмұнын,  дәстүрлік  қолданысын  зерттеу  этнолингвистиканың  үлесіне  тисе, 

тілдік табиғаты мен даму заңдылықтарын этнолингвистика деректеріне сүйене 

отырып тарихи лексикология анықтайды. Бұлардың өзара байланысы, міне, осы 

арадан басталады.

Этнолингвистика  тіліміздегі  этнографиялық  лексиканың  ұшан-теңіз 

байлығын қалай болса солай, кез келген фактіге байланысты емес, белгілі бір 

жүйе бойынша, мағыналық-тематикалық топтарға бөліп, өзара жіктеп, саралап 

барып зерттеуге тиіс. Олай болмаған жағдайда әр қилы ұғымға байланысты 

өмірдің әр түрлі саласында қайталанып әр қырынан көрінетін сөз бен сөз 

тіркесінің тілдегі орны мен қолданыс аясы, мағына-мәні толық ашылмаған 

болар  еді.  Сон дықтан  да  этнолингвистикалық  зерттеулер  тіл  байлығын 

макросистемалар  мен  микросистемаларға  бөліп  алып,  оларды  табиғи 

жүйе бойынша жіктеп, топтастыра, өзара байланысты сала-салаға бөліп 

қарастырады. Мәселен, бүкіл болмысты «Табиғат», «Адам» және «Қоғам» 

460

деп үлкен үш салаға бөліп қарасақ, ғылымдағы идеографикалық классификация 

бойынша  анықталатын  микросистемалық  ұғымдардың  бәрі  осы  үш  саланың 

аясына толық сыяды екен. Егер әңгіме төрт түлік мал, оны өсіру, пайдалану, 

емдеу т. б. жайында болды десек, онда олар бірінші саланың «Хайуанаттар 

дүниесі»  деп  аталатын  тармағына,  дәлірек  айтқанда,  «Үй  хайуандары»  деген 

тарауына  жатқызылған  болар  еді.  Мәселен,  қыран  құстар  «Хайуанат тар 

дүниесінің»  «Құстар»  деп  аталатын  тарауына  жатады.  Бірақ  қыран  құстар 

жайында этнографиялық мәліметтер «Кәсіпшілік» де ген тармақтың «Аңшылық-

саяткерлік»  бөлімшесінде  берілуге  тиісті.  «Қоғам»  саласына  жататын 

«Кәсіпшілік» тармағы барлық кәсіптің («Зергерлік», «Кілемшілік», «Егіншілік», 

«Мақташылық»,  «Балықшылық»,  т.  б.),  не  кәсіп  ретінде  дамыған  өнердің 

түрлерін  түгел  қамтуға  тиіс.  Мәселен,  домбыра  жайындагы  мәліметтерді 

іздейтін  болсақ,  онда  біз  бұл  системаның  «Өнер»  бөлімінен  қарастыруымыз 

керек.  Домбырашыға,  домбыраның  өзіне,  бөлшектеріне,  оны  жасаушыға 

байланысты  ұғымдардың  бәрін  біз  сол  «Өнер»  саласына  жата тын  «Музыка» 

тармағынан табуымызға болады. Мәселен, «жетім перне» деген ұғым домбыра 

пернесінің біреуі ретінде домбыраға қатысты берілсе, жетім деген атаудың өзі 

«Адам»  деген  салада  жетім  бала,  жетім  қалу,  жетімсіреу,  аталы  жетім, 

аналы жетім, арсыз жетім, ерке жетім сияқты көптеген адамға байланысты 

ұғым ретінде келтіріледі де, дәл осы арада жетім перне, жетім көже, жетім 

кереге сияқты тіркестерден тұратын классификация тармақ-тарауларына сілтеме 

беріледі.

Біздің  бұл  айтып  отырғанымыз  өз  тарапымыздан  қолға  алынып,  ұзақ 

жылдардан  бері  материал  жиналып,  сұрыпталып,  үлкен  идеографиялық 

классификация  негізінде  жасалып  жатқан  қазақ  тілінің  этнолингвистикалық 

сөздігінің кейбір жобалары.

Бұл  еңбекте    ана  тілімізде  сақталып  келе  жатқан  (сөз,  сөз  тіркесі  және 

этнофразеологизмдер,    мақал-мәтелдер  арқылы  берілетін)  этнографиялық  

байлығымызды   жүйелі   түрде   қамтып, әдеттегі  түсіндірме, диалектологиялық, 

екі тілдік, фразеологиялық, паремиологиялық, энциклопедиялық сөздіктерден 

мүлдем  басқаша,  өзіндік  тәсіл-әдіспен  анықтап,  халықтың  өз  мұрасын 

өзіне  ұсынуға  болады  деп  сенеміз.  Егер  аталмыш  сөздіктерде  бұл  тәрізді 

сөздер  мен  сөз  тіркестерінің  көбінше  номинативтік  және  ауыс  мағыналары 

ғана  түсіндірілетін  болса,  айтып  отырған  этнолингвистикалық  сөздікте  бұл 

мағыналардың  сыртында  жатқан  қат-қабат  этнографиялық  түсінік-ұғымдар, 

әлі күнге дейін бір ізге түспей, тұтас бір жерге жиналмай, назардан тыс қалып, 

тіпті ұмытыла бастаған, бірақ халық үшін ең бір қымбат та қадірлі, етене жақын 

дүниелер,  тілдік  фактілермен  өрілген  өмір  көріністері,  рухани,  материалдық 

мәдениетіміздің  өткен  дәуірлерінен  елес  беретін  терең  сыры,  алуан  түрлі 

ұғымдар сөз болуға тиісті. Мәселен, тіліміздегі ежеғабыл, барымта, әмеңгерлік, 

461

ерулік, қарулық, салбырауын т. б. осы сияқты сөздер мен бес аспап, бес қонақ, 

жеті  қазына,  тоғыз  төлеу  сияқты  жүздеген  этнофразеологизмдердің  тиісті 

сөздіктерде берілетін мағынасы мен шын мәнісіндегі этнографиялық мазмұны 

арасында  жер  мен  көктей  айырмашылық  бар.  Бұлардың  әрқайсысы  ең  аз 

дегенде қысқаша этнографиялық этюд көлемінде анықталуға тиісті ұғымдар. 

Ал тәжірибеде: ежеғабыл орысша «ежегабыл» деп аударылып, оған ұлттық-

этнографиялық реалий ретінде «обычай сватовства еще не родившихся де тей» 

деген түсіндірме беріледі

21.7

 Алайда ежелден келе жатқан ежеғабыл салтының 

қазақ өмірінде қаншама нақтылы көріністері, оған байланысты толып жатқан 

ырым-сырым, әдет-ғұрыптар болған. «Қозы Корпеш – Баян сұлу» дастанының 

лейтмотиві де осы дәстүрге байланысты екені баршамызға мәлім.

Кез  келген  этнографизм  мен  этнофразеологизмге  номинативтік 

мағынасымен  қатар  шағын-шағын  этнографиялық  этюдтердің  қажет  екенін 

жоғарыда  айттық. Олай болса, этнолингвистика  проблемасы қазақ тілі үшін 

жаңадан  ғана  қолға  алына  бастаған,  бірақ  қажырлы  да  ұлан-ғайыр  еңбекті 

талап  ететін,  тілші,  этнограф,  фольклорист  ғалымдар  мен  білікті  де  білгір 

қазақ зиялыларының атсалыса шешуін талап ететін аса маңызды міндеттердің 

бірі болып саналады. Бұл жұмыстың алғашкы қадамы тілімізде, жалпы халық 

жадында сақталған этнографиялық материалдарды түгел жинап алып, жүйеге 

салудан басталуы керек. Бірақ ескеретін бір жағдай: бұл материал дарды біз таза 

этнографиялық  дерек  ретінде  емес,  тілдік  тәсілдермен  көмкеріліп,  ұрпақтан 

ұрпаққа мұра болып ауысып келе жатқан этнолингвистикалық фактор ретінде 

жинап,  зерттегеніміз  жөн.  Бұл  проблемаға  байланысты  маманданған  тарихи 

лексикографтардың қосар үлесі мен атқарар міндеті де аз болмаса керек.

Тарихи  лексикология  қарастыратын  тілдік  объектілерге  тікелей  қатысты 

этимология,  мимиография,  семасиология,  диалектология,  этнолингвистика, 

тарихи-салыстырма  фонетика,  кәсіби  лексика,  оно масиология,  паремиология, 

этнофразеология  сияқты  салалардың

22

қатарына  базистік  сөздік  қор  мен  сөз 

түбірін зерттейтін бағытты да жатқызуға болады. Бұл жөнінде өз тәжірибемізге

23

 

сүйене отырып, бірлі-жарымды пікір айтқымыз келеді. 

Қазақ  тілі  сияқты  агглютинативті  (жалғамалы)  тілдер  үшін  түбір  сөз 

проблемасын  зерттеудің  де  ерекше  маңызы  бар.  Өйткені  алтай,  көне 

түркі  дәуірлерінен  әлдеқайда  бұрын  басталып,  бүгінгі  түркі  тілдерінің 

структуралық жағынан қалыптасуына негіз болған агглютинация процесі 

түркі  түбірлеріне  үлкен  әсер  етіп,  оның  тұлғалық,  мағыналық  жағынан 

21 Мысли разных лет. Алма-Ата, 1961, с. 114.

22 Бұл салалардан біз мақаламызда  тек этимология мен этнолингвистика проблемаларына 

ғана тоқталдық. Ал бұлардың әрқайсысы проблема ретінде арнайы қарастыруды талап етеді.

23 Кайдаров А. Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма-Ата, 

1986.

462

эволюциялық  дамуына  үлкен  ықпалын  тигізді.  Соның  салдарынан  түбір 

сөздердің  бірқатары  өзінің  көне  тұлғасын  сақтап,  бүгінге  дейін  жеке-

дара  қолданылатын  және  сөз  жасау  процесінe  қатысып,  әр  түрлі  туынды 

тұлғалардың пайда болуына негіз болатын қызметін атқарып келе жатса, енді 

бірқатары өзіне жалғанған форманттармен жымдасып, біріге келе бір тұтас 

лексемаға айналып үлгірді.

Бұл  тарихи  процестің  нәтижесін  терең  түсінбегендіктен  байырғы 

түркі  түбірлерінің  өзін  айырып  алудың  орнына,  сол  түбірлердің  бүгінгі 

ыңғайына қарай ығысып, түбір деген ұғымды «сөздің бөлінбейтін бөлшегі» 

деген  «классикалық»  анықтамамен  белгілейтін  болдық.  Ал  агглютинация 

процесінің  түркі  сөздерінің  структурасына  тигізген  эволюциялық  ықпал-

әсерін, соның салдарынан ерте замандағы дербес және көпшілігі бір буынды 

моносиллабтардың  грамматикалық  тұлғалармен  бірігіп,  этимологиялық 

бөлшектерге  бөлінбейтін  күрделі  «түбірлерге»  айналғандығын  ескере 

бермейміз.

Түркі  тілдері  түбірінің  о  бастағы  қалпы  мен  статусын  анықтау  үшін 

тарихи  лексикологияның  барлық  әдіс-тәсілдерін  қолдана  отырып,  жан-

жақты  зерттеу  жүргізу  керек  екендігіне  біз  қазақ  тілінің  бір  буынды  түбір 

сөздерін қарастыруға байланысты көзіміз жетіп отыр. Бұл проблема аясында 

қамтылатын мәселелер көп-ақ. Оларға мәселен, а) түбір мен туынды түбірдің 

(«основа» – «негіз» мағынасында) айырмашылығын анықтау; ә) түбірдің о 

баста  бір  буынды  не  екі-үш  буынды  болғандығын  анықтау;  б)  бір  буынды 

түбірлердің  дер бес  болу/болмауы;  в)  бір  буынды  түбірлердің  бөлшектерге 

жіктелуі/жіктелмеуі; г) бір буынды түбірлердің тұлға жағынан тұрақты болуы 

мен  өзгеріп  отыруы;  ғ)  бір  буынды  түбірлердің  мағына  жағынан  тұрақты/

тұрақсыз болуы; д) бір буынды түбірлердің структуралық типтері мен түрлері 

(олар 6 түрлі: Г, СГ, ГС, ГСС, СГС, СГСС); е) бір буынды түбірлердегі өзгерістер 

мен  варианттылық,  синкретизм

24

  тағы  басқа  мәселелері  енеді.  Түбір  сөзді 

анықтауға байланысты неше түрлі дәстүрлі сөз жасау модельдерін қарастыру 

да  тарихи  лексикологияның  міндетіне  жатады.  Сондай-ақ  түбір  тұлғалы 

лексиканы талдаудың әдіс-тәсілдерін белгілеп, оны іс жүзінде қолдана білу 

де зерттеуші лексиколог үшін үлкен кәсіби өнер болып саналады.

Қорыта  келгенде,  осылардың  бәрі  де  тіл  тарихына  тікелей  қатысты, 

тарихи лексикологияның тіл төркініне байланысты  зерттейтін  объектілері 

мен міндеттері болып саналады.

Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері, 

Алматы, 1988.

24 Кажибеков Е. 3. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках 

(явление синкретизма). Алма-Ата, 1986.

463

Этно лингвистика

Этнолингвистика дегеніміз не? Қазақ тіл білімінде ғылымның бұл саласы 

бұрын-соңды арнайы сөз болған емес. Сондықтан да бұл біздер үшін әрі жаңа, 

әрі тың проблема болып саналады. Ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, ғасыр-

лар бойы толассыз толығып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан 

асыл қазынасын мүмкіндігінше толық меңгеріп, ел игілігіне айналдыруды мақ-

сат ететін ғылым салаларының бірі – осы этнолингвистика болса керек.

Сонда, этнолингвистиканың мақсаты не, зерттеу объектісіндегі ортақтық 

неге байланысты? Ғылым дүниесі қандай қажеттікпен этнография мен лингви-

стиканың ортасынан жаңа ғылым саласын тудырып, оған «этнолингвистика» 

деп ат қойып, айдар тағып отыр? Этнолингвистика терминіне тілшілердің беріп 

отырған  жұпыны  ғана  анықтамасы  мынау:  «Этнолингвистика  –  это  «раз дел 

макролингвистики, изучающий отно шения между языком и народом и взаимо-

действие лингвистических и этнических фак торов в функционировании и раз-

витии языка» (О. С. Ахманова. Словарь лингвистических терминов. М., 1966, 

529-6). Этнографтардың бұл жайындағы түсінігі де біржақты сияқты. Олар бұл 

терминге байланысты зерттеу объектісін негізінен этнос деп қарайды да, тілді 

екінші орынға қояды.

Біздің пікірімізше, мәселені дәл осылай қою дұрыс емес сияқты. Этнолинг-

вистика, егер оның түп-тамырына тереңірек үңілсек, этнография мен лингви-

стиканың жай қосындысы емес, бір шаңырақ астында әрқайсысы өз бетінше тон 

пішіп, өзінің жырын жырлайтын шартты түрде ғана қосарласқан дүние де емес. 

Бұл ғылым саласының бір кереметтігі де, бүгінгі таңдағы ғылыми-практикалық 

маңызы да – оның монолиттік тұтастығында, бір-біріне етене жақын, тіпті бірін-

сіз бірін толық түсінуге болмайтын объект екендігінде. Ол объект-этнос және 

оның тілі. Өйткені тілсіз этнос, этноссыз тіл өмір сүруі мүмкін емес.

Этнос деп отырғанымыз – белгілі бір тарихи дәуірде және өлкеде қалып-

тасып,  өзінің  өзгеден  ерекшелігін  тани  білген,  тілінің,  дінінің,  табиғатының, 

психологиясының тұтастығын мойындаған, басқа да өзіндік қасиеттерін сезіне 

білген қауым. Этнос белгілі бір қоғамдық формацияда ру, ру-тайпа бірлестігі 

болып саналса, феодализм дәуірінде – ұлыс не халық, капитализм, со циализм 

дәуірінде ұлт ретінде дамуы мүмкін. Бұл бәрімізге белгілі қағида.

Ал этнос пен оның тілін этнолингвистика тұрғысынан қарастыру деген сөз 

оның сонау балаң кезінен есейгенге дейінгі барлық болмысы мен өмір-тіршілі-

гін, дүние танымы мен мәдени, рухани байлығын ана тілінде сақталған фактілер 

мен деректер негізінде зерттеп білу және оларды бүгінгі таңның игілігіне асы-

ру  болып  табылады.  Өйткені,  кез  келген  этностың  (бүгінгі  ұлыстың,  ха-

лықтың, не ұлттың) тілінде оның басып өткен бүкіл ұзақ өмірінің өрнегі 

жатыр. Оның кейбір нұсқасы бүгінгі ұрпаққа тас мүсіндер мен жартастарға 

464

қашалған жазулар арқылы, ескі архитектуралық ескерткіштер мен ғимараттар 

арқылы жетуі мүмкін. Бірақ бұлар өт кен мәдени, рухани өмірдің мың да бір елесі 

ғана, ал этностың шын мәнісіндегі болмысы мен дүниетанымы оның тек тілінде 

ғана сақталады. Әр түрлі заттың, құбылыстың аты-жөні, сыр-сипаты, қоғамдық 

қатынастар, әдет-ғұрып, салт-сана мен дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәрі 

де кейінгі буындарға тек тіл фактілері арқылы ғана, яғни тілдегі сөздер мен сөз 

тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, аңыз-ертегілер арқылы ғана 

келіп жетуі мүмкін екен. Сондықтан да тіл фактісі ретінде сөздік қорымызда 

кездеспейтін ондай заттар мен құбылыстарды, ұғымдар мен түсініктерді этнос 

өмірінде мүлдем болмаған, не із-тозсыз жоғалып, этнос жадынан шыққан дүние 

деп қарауымыз керек.

Міне, этностың өз тілімен бірге туып

, 

біте қайнасқан біртұтас дүние екенді-

гі осы орайда айқын көрінеді. Басқаша айтқанда, этностың өз тілі өзін жаратушы 

да тұтынушы этностан ажыраған жағдайда өмір сүре алмайды. Ал этностың өзі 

болса, белгілі бір жағдайлар салдарынан ана тілін ұмытып, екінші бір тілді қа-

былдауға, сол тілде ғана қарым-қатынас жасауға мәжбүр болса, онда ол өз 

тілінсіз де өмір сүре алады; тіпті басқа тілде де оның жазу-сызуы, әдебиеті, 

өнері, мәдени-экономикалық тұрмысы дамуы мүмкін. Бірақ тілінен айрылған 

этностың  жоғалтатыны  да  аз  емес:  алдымен  ол  өзінің  бүкіл  басып  өткен 

өмірімен қоштасып, генеалогиялық тегін ұмытады екен, азаматтық тарихын 

жадынан шығарып, рухани және мәдени байлығынан марқұм болады екен. 

Өйткені этносқа тән бұл категориялардың бәрі де тек тілде ғана, этностың ана 

тілінде ғана сақталатынын жоғарыда айттық. Өз тарихын, өз тегін, өз тілін, 

өз елдігін, өзінше дүниетанымын, ғасырлар бойы қалыптасқан моральдық, 

этикалық нормаларын, әдет-ғұрпын біле білмеген этнос мүшесі де, мәңгүрт 

те бірдей. Этностың бұл ерекшеліктерін, әрине, екінші, үшінші тіл арқылы 

да білуге болады. Бірақ ешкім де, ешқашан да оны жетік біле алмайды. Өйт-

кені олар жүре үйренетін білім емес, ананың ақ сүтімен бойға даритын, балаң 

жүрекпен сезіну арқылы, жан-тәнімен қабылданатын, белгілі ортада ғана қа-

лыптасатын этностық қасиеттер.

Осындай жалпы әңгімеден соң, енді қазақ этносының, қазақ тілінің өзіне 

келейік. Бүгінде қазақ халқы советтік отанымыздағы терезесі тең социалистік 

ұлттардың бірі де, қазақ тілі ең бір дамыған, кемелденген ұлт тілдерінің сана-

тына жатады. Қазақ халқының шебер де шешен сөйлейтін қасиетін, соған сай 

оның тілінің де ерекше көрікті, көркем, оралымды да ұтымды екенін елдің 

бәрі мойындайды. Қазақ тілін өткен ғасырда зерттеген әйгілі түрколог – ға-

лым ака демик В. В. Радлов: «Қазақтардың тілі әуезді де әсем, шебер де ше-

шен, әсіресе, сөз сайысына келгенде олардың алғырлығы мен өткірлігі, тауып 

сөйлейтін тапқырлығы таң қалдырады» деген еді. Осы тіліміз бүгінде толысу, 

толығу, есею, кемелдену үстінде.

465

Кез келген тілдің қоғамда, өзара байланысты үш түрлі қызметі бар. Оның 

басты қызметі – коммуникативтік, яғни қоғам мүшелерінің өзара қарым-қаты-

нас жасап, бір-бірін түсінуі, пікір алысуы үшін қажетті қыз меті. Оның екінші 

қызметі көркем шығарма тіліне тән, адам баласына образ арқылы ерек ше әсер 

ететін, ләззат сыйлайтын, эстетикалық қызметі. Тілдің бұл қызметі, әрине, қа-

ламгерлердің шеберлігіне, сөз саптау мәнеріне тікелей байланысты. Ал тілдің 

үшінші бір қызметі, ғылыми терминмен айтқанда, аккумулятивтік қызметі деп 

аталады. Яғни ол – тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп, қалыптасқан барлық 

сөз байлығын өз бойына жиып, сақтап, оны келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде 

түгел жеткізіп отыратын игілікті қасиеті.

Этнолингвистика  бізді  көбіне-көп  тілдің  осы  қасиетін  зерттеуге,  этнос 

тілінің байлығын мүмкін болғанынша толық қамти отырып, оның ішкі мазмұны-

на терең үңіліп, қыр-сырын анықтай түсуге бағдарлайды. Өйткені тіл фактілері 

мен деректері – тұла бойы тұнып тұрған тарих. Сондықтан этностың өткендегі 

тарихы мен этнографиялық байлығын біз ең алдымен содан іздеуіміз керек.

Этнографиялық лексика жалпы тіл байлығымыздың сүбелі де құнарлы са-

ласына жатады. Онда мағынасы күңгірттеніп, қолданыстан шығып қалған, өткен 

өмір мен ескірген әдет-ғұрыпты бейнелейтін көнерген сөздер мен сөз тіркестері 

көптеп кездеседі және олар қағазға қатталмай, халықтың көкірегінде жатталып, 

жадында сақталып келе жатқан дүние. Сондықтан да болар, этнографиялық лек-

сиканың тіліміздегі қолданысында белгілі пассивтік білместік, ала-құлалықтар 

жиі кездесіп отырады.

Ал біздің тіл қорымызда мал шаруашылығы мен егін шаруа- шылығына, 

аңшылық, саятшылық, балықшылық т. б. кәсіптерге, қол өнерінің сан алуан түрі-

не байланысты мыңдаған ұғым мен заттардың атаулары бар және кез келген ата-

удың сыртында тұрған, соған байланысты этнографиялық ұғым, наным-сенім, 

әдет-ғұрыптар  тағы  бар.  Күнделікті  болып  жататын  өзара  қарым-қатынасы-

мызды әркім өз ойын, өз өмір-тіршілігіне қатысты, мамандығына байланысты 

пікірін түсіндірумен ғана шектеледі. Бірақ тілдің тереңінде жатқан этнографи-

ялық ұғымдардың көбі, мамандардың немесе жазушы-журналистердің қаламы-

на іліккендері болмаса, ауызекі тілде, ресми тілде, ғылым тілінде, коммуникация 

тілінде өте сирек ұшырайды.

Осыдан келеді де тіл арқылы сақталып бізге жеткен этнографиялық бай-

лығымызды білудің қауым үшін қажеті бар ма, қажеті болса, оны қалайша және 

қай дәрежеде білуіміз керек деген орынды сауал туады. Этнографиялық тіл 

байлығын жетік білуден не ұтамыз, не ұттырамыз?

Әрине, білгенге не жетсін. Ана тіліміз арқылы сақталып келе жатқан ке-

ремет бай этнолингвистикалық мұрамызды түгел меңгеру мүмкін емес және 

оны елдің бәрі бірдей біле берудің қажеті де болмас. Бірақ оларды халқымы-

здың мәдени, рухани ескерткіші ретінде сақтап, келесі буынға түгел жеткізу 

466

бүгінгі ұрпақтың абзал міндеті сияқты. Ол үшін халық жадында сақталып келе 

жатқан осы мұраны жинап, реттеп, хатқа түсіріп отырмасақ, көненің көзі, кәрі 

құлақ қарттар дүниеден көшкенде, көш орнын сипалап таба алмай қалуымыз 

ғажап емес. Ал этнографиялық мұраны жоғалту деген сөз – өткен өмірден құра-

лақан болумен барабар. Бұл мұрамызды зерттей отыра білу, біле отыра бола-

шаққа қалдыру, қайталап айтамыз, «өткенді уағыздау», «тозығы жеткен дүниені 

жаңғырту» деген сыңаржақ көзқарастармен үш қайнаса сорпасы қосылмайды.

Ал енді бұл саладағы қолға алынуға тиісті игілікті істеріміз деп нені білеміз, 

оларды қалай орындаймыз және олар кімдердің міндетіне жатады деген мәселе-

ге келейік.

Сөз  етіп  отырған  этнолингвистика  проблемасына  жататын  ұшан-теңіз 

мәселеге арнайы тоқталудан бұрын айтарымыз: бұл тәрізді игілікті іске бүкіл 

қауым болып, әсіресе ақын-жазушылар, әр саладағы мамандар, зерделі де зе-

рек зиялылар болып түгел ат салысуы қажет те, соған мұрындық болу тілші, 

этнограф, әдебиетшілер мен өнер зерттеушілердің абыройлы міндетіне жата-

ды. Бұл салада қол жеткен тамаша табыстарымыз бен игілікті бастамаларымыз 

да жоқ емес. Осы ретте біз қазақтың қолөнеріне (С.Қасиманов, Д. Шоқпаров), 

музыкалық өнері мен аспаптарына (Б.Сарыбаев, О. Хаймулдин), мал атаулары 

мен мал ауруларына (Ш.Жанәбілов, Г. Себепов, А. Жақыпов, X. Қашағанов, Ж. 

Бердімұратов),  хайуанаттар  мен  балыққа  (Қ.Кыдырбаев,  Күленов  т.б),  халық 

календары мен астрономиясына (М.Исқақов, А Машанов) халық медицинасы 

мен дәрілік өсімдіктеріне (С.Сұханбердин, М. Қожабеков, Б. Атшабаров т б.) 

діни  әдет-ғұрыпқа  (М.Тоқжігітов,  Ақназаров),  қыран  құстар  мен  аңшылыққа 

(Ж.Бабалықов, А.Тұрдыбаев, Е. Тұрысов, Ғ. Нұрпейісов) байланысты басылып 

шыққан  материалдар  мен  кейбір  этнографиялық  мәліметтердің  қауым  үшін 

маңызды  екенін  атап  айтқымыз  келеді.  Халқымыздың  жалпы  мәдени,  руха-

ни мұрасын өз еңбектерінде арнайы сөз етіп, оның тамаша үлгілерін уағызда-

ушы академик-жазушы С. Мұқанов, мәдениет қайраткері Ө.Жәнібеков тәрізді 

адамдардың есімдерін ілтипатпен атамасқа болмайды. Ал этнограф мамандар-

дың бұл саладағы зерттеулері өз алдына бір төбе. Осыған орай қазақ халқының 

этнографиялық байлығын ел арасынан жинап, жан-жақты зерттеп, ғылымға үл-

кен үлес қосқан және қосып келе жатқан революциядан бұрынғы Ш. Уәлиханов, 

Ы. Алтынсарин, Р. Карутц, А.И.Добромыслов, Н. И. Гродеков, А. Харузин, А. 

Диваев, А. Алекторов т. б. этнографтар мен совет дәуіріндегі Ә.Марғұлан, X. 

Арғынбаев, Е. Масанов, М. Мұқанов, В. Востров, И.В.Захарова, Р. Д. Ходжае-

ва т. б. қазақ этнографтардың еңбектерінің маңызы зор. Тек революцияға дей-

ін ғана қазақ этнографиясы бойынша ірілі-уақты 1000-нан астам еңбек жарық 

көрген екен. Осының бәрі, әрине, этнолингвистика проблемасын шешуге толық 

негіз бола алады. Тілші мен әдебиетшілердің де бұл саладағы еңбегі аз емес. 

Бірақ әр маман этнографиялық фактіге өз тұрғысынан қарайды да өз мақсатына 

467

сәйкес пікір айтады. Мәселен, этнографтар таза этнографиялық құбылыстарға 

көңіл аударады да, тілдік деректерді ескере бермейді. Әдебиетшілер болса, этно-

графиялық фактілерден көркемдік, сюжет, фабула, образ іздеумен шұғылданса, 

тілші қауымы тек тілдік фактілер ретінде қарастырып, олардың этнографиялық 

мазмұнын, мәнін ашу ға көп бара бермейді. Ол, әрине, мүмкін емес. Ал шын 

мәнісіндегі этнолингвистикалық зерттеу осы мамандардың бас қоса отырып, өз 

тәжірибесін, ой-пікірін ортаға салуды талап ететін сияқты.

Сондықтан, әр саладан қанша еңбек дүниеге келіп жатса да, этнографиялық 

мұрамыз түгел қамтылып, зерттеліп, жүйеленіп, ел игілігіне әлі ұсынылған жоқ. 

Өмір тәжірибесі, көргені мен көңілге түйгені мол жазушы-журналистеріміздің 

көркем  шығармаларын  этнография  тұрғысынан  бір  сүзіп  шыққан  адамға,  ел 

арасына барып, көпті көрген кәрі құлақ қарттармен, қолынан өнер тамған ше-

бер,  зергерлермен,  әртүрлі  кәсіп  иелерімен  сұхбаттасып  сыр  тарта  білген  та-

лапкерге асыл қазына әлі де молынан кездеседі. Ал І.Жансүгіров, Б.Майлин, 

М.Әуезов,  С.Мұқанов,  Ғ.Мүсірепов,  Ғ.Мұстафин,  С.Бегалин,  Қ.Есенберлин, 

С.Бақбергенов, Т.Әлімқұлов, Ә.Кекілбаев, Ш.Мұртазаев т.б. осы сияқты белгілі 

жазушыларымыздың шығармаларынан тұрмыс-салтымызға, әдет-ғұрпымызға, 

аңшылық-саятшылыққа, кәсіпшілікке, өсімдік, хайуанаттар дүниесіне т. б. тір-

шілік салаларына байланысты тамаша этнографиялық этюдтерді жиі кездестіру-

ге болады. Мұның сыртында бай фольклор текстері мен өткен ғасырлардағы 

ақын-жыраулардың қалдырған мұралары тағы бар. Бұларда да этнографизмдер 

өте жиі ұшырасады

,

 амал нешік, олардың бәрі сол айтылған, жазылған жерінде 

қала береді де, ел есінде мықтап сақталмайды. Керек кезінде оларды іздеп тауып 

ала қоятын арнайы сөздік, немесе жүйелі түрдегі анықтама (справочник) әлі дү-

ниеге келген жоқ.

Ал қолда бар екі томдық, он томдық (9–10 томдары баспадан енді шығады) 

түсіндірме және екі тілдік (қазақша-орысша, орысша-қазақша), диалектологи-

ялық, терминологиялық сөздіктеріміздің жайы басқаша. Бұлардың бәрі де этно-

графиялық лексиканы бір шама қамтығанмен, оны арнайы сөз етпейді және кез 

келген сөздер мен сөз тіркестерінің номинативтік мағынасынан тыс, оның сыр-

тында тұратын қат-қабат этнографиялық ұғым-түсініктерді түгел ашпайды және 

ол туралы толық мәлімет бермейді. Себебі бұлардың бәрі аталмыш сөздіктердің 

ғылыми принципі мен мақсатына жатпайды. Осының салдарынан халық үшін 

ең бір қымбат, етене жақын дүниелер, тілдік фактілермен өрілген өмір көріні-

стері, рухани, материалдық мәдениетіміздің көп сырлары, неше алуан түрлері 

т. б. назардан тыс қалып, біртіндеп ұмытыла бастайды.

Сөзіміз  дәлелді  болу  үшін  мысалдар  келтірейік.  Олардың  өзін  де 

бірнеше топқа бөліп қарауға болады.

1. Жеке сөз бен сөз тіркестерінің негізгі номинативтік мағынасының 

сыртында қандай түсінік, қосымша мағына және этнографиялық ұғым бо-

468

луы мүмкін? Тіл байлығымыздағы сөз бен сөз тіркестерінің бәрі бірдей этно-

графиялық мағына беретін этнографизм дер емес. Бірақ тұла бойы тұнып тұрған 

этностың өзіне ғана тән қасиетін сипаттау үшін дүниеге келген таза этногра-

физмдер де тілде аз емес. Мәселен: тіліміздегі ежеғабыл, барымта, әмеңгер-

лік, ерулік сөздері мен бес аспап, бес қонақ, жеті қазына, тоғыз төлеу тірке-

стерін  алайық.  Бұлар,  әрине,  таза  этнографизмдер  мен  этнофразеологизмдер. 

Өйткені олар жай лексикалық мағынадан гөрі күрделі этнографиялық ұғымды, 

одан туындайтын көптеген түсініктерді білдіруге бейімді. Сондықтан да оларды 

басқа сөзбен анықтағанда, немесе екінші тілге аударғанда сөздікшелер көбіне-

се ұзақ та шұбалаңқы түсінік берумен шектеледі. Өйткені бұларды бір сөзбен 

түсіндіре де, аудара да алмайсың. Мәселен, ежеғабыл сөзін «Қазақ тілінің түсін-

дірме сөздігінде (3-том, 270-6.) «Әлі тумаған нәрестелерді атастыру, құда түсу 

салты» деп түсіндіреді де, М.Әуезовтың «Әйелдері жүкті екенін біліскен соң, 

бала тумастан бұрын іштегі балаға ежеқабыл ретімен бел құда болысады» деген 

сөзін келтіреді. Бұлардың бәрі сөздің мағынасын емес, этнографиялық мәнісін 

түсіндіру болады. Орыс тіліне ежеғабыл «ежеғабыл» деп беріліп, жақша ішінде 

«обычай сватовства еще не родившихся детей» түрінде түсіндірілу мүмкін. Өй-

ткені орыс тілінде бұған сәйкес сөз және ұғым жоқ. М. Әуезов «Қозы-Көрпеш 

– Баян-сұлу» поэмасына байланысты оны орысша «обы чай «еже-қабыл» – пред-

назначение роди телями своих еще не родившихся детей для брака или кровной 

дружбы» деп көрсетеді («Мысли разных лет», 1961, 114-6.). Алайда ежеғабыл 

салтының қазақ өміріндегі толып жатқан нақтылы көріністері, оған байланы-

сты  неше  түрлі  ырым-сырым,  әдет-ғұрыптар  жоғарыдағы  түсіндірмелерден, 

аудармалардан толық байқалып тұрған жоқ. Бел құда болу, әдетте, құрсақтағы 

балалардың бірі ұл, бірі қыз болғанда ғана. Ал екеуі де ұл, не қыз болса, олар 

бұл салт бойынша өмірлік дос болысады, олар бір елден қыз алысуға не бір елге 

түсуге, тойларын бір кезде жасауға серттеседі т. б. Оны «Қозы-Көрпеш – Ба-

ян-сұлу» дастанынан көруге болады. Бұдан басқа да ырымдар мен кәделер аз 

емес. Дәл осы жағдайлар жоғарыдағы барымта, әмеңгерлік, ерулік сияқты этно-

графизмдерге де тән.

Ал этнофразеологизмге айналған сөз тіркесі «жеті қазына»-ға келсек, оны 

халық  арасында  ер  адамның  жеке  басына,  өмір-тіршілігіне  қажетті  жеті  түр-

лі асыл зат деп түсіндіреді. Олар: жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен 

(кейде:  қара,  тура)  мылтық,  қандыауыз  қақпан,  майланғыш  ау-жылым,  өткір 

кездік.  Бірақ  «Жеті  қазына»  ұғымы  осымен  шектелмейді.  Халық:  ер  жігіттің 

атта – қаны, қыранда – қуаты, тазыда – берік сенімі, мылтықта – оты, қақпанда 

– серті, ау-жылымда – әдіс-айласы, кездікте – сұсы болады деп тарқатады. Бүгін-

де мақалға айналған «Ит – жеті қазынаның бірі» деген сөз осы этнографиялық 

этюдтің бір фраг менті іспеттес. Айта берсе, мұндай этюдтер қазақ тілінде өте 

көп. Тек осы жеті санына байланысты ғана: жеті қарақшы, жеті ата, жеті 

469

түн, жеті қабат жердің асты, жеті басты жалмауыз, жұт жеті ағайынды, 

жеті жақсы, жеті бүзірік әулие, жеті шәріп, жеті жарғы, жеті асыл тас, 

жер құлағы жетеу т.б. тіркестер бар.

2. Тіліміздегі сөздер мен сөз тіркестерінің (оның ішінде фразеологизмдердің) 

бәрі бірдей, әрине, этнографиялық мәнде қолданылмайды. Бірақ күнделікті қа-

рым-қатынаста қолданылып жүрген көптеген қарапайым сөздеріміз бен сөз тір-

кестеріміздің қалыптасқан, дағдылы лексикалық, номинативтік мағынасының 

сыртында  этнографиялық  түсінікке  байланысты  бір,  не  бірнеше  ұғым  тұруы 

ықтимал.  Мысалы,  елдің  бәріне  түсінікті,  қазақтың  байырғы  сөзі  нар  деген-

ді алайық. Бұл сөзге барлық лексикографиялық еңбектерде (ең толық дегенде) 

«жалғыз өркешті, асыл тұқымды ірі түйе» («Түсіндірме сөздік, 7-том, 320-6.) 

деген түсінік беріледі. Ал бүкіл өмірін мал бағумен өткізіп келе жатқан халқы-

мыздың нар жөніндегі түсінігі, өмір тәжірибесі осы ғана ма? Ғылыми анықта-

маларда «нар – дромадер (общее видовое название чистопородного одногорбо-

го верблюда)». Түйе атауларын көп жылдар түйешілер арасында жүріп арнайы 

зерттеген ғалым Ә. Жақыпов: «нар – одногорбый гибрид – самец первого поко-

ления полученный от самца үлек – двухгорбой верблюдицы інген, а также от 

самца бу ра – верблюдицы аруана» (Түйе атауларына байланысты кандидаттық 

диссертацияның 186-беті). Басқаша айтқанда, қазақ даласындағы нарлар үлек 

пен інгеннен, сондай-ақ бура мен аруанадан бірінші рет туған еркек будан екен. 

Бұл кәсіптік этнографияның бір сыры болса, екінші сыры – қазақтардың нардың 

көп түрлерін білуі: бекбатша нар, қолбатша нар, жампоз нар, жөнек нар, қал

-

бағай нар,қылағай нар, оқбақ нар, ләйлік нар, әле нар, ләкір нар, бір туар нар, 

үлек нар, қызыл нар, кез нар, күрт нар, жардай нар т.б. (Ш.Жанәбілев. Қазақша 

мал атаулары, 1982, 49–64 б.). Түйе тұқымын будандастыру арқылы нар түйенің 

осыншама түрлерін дүниеге келтірген дала «академиктері» – о бастағы «таза 

тұқым» (чистопородный) деген ұғымға «түзету» енгізген сияқты. Нар туралы 

кәсіптік-этнографиялық мәліметіміз мұнымен де шектелмейді. Қазақ эпосында 

нар – жойқын күш пен ерліктің символы; о бастағы «Нар жолында жүк қалмас, 

«Ауырды нар көтерер» деген нақтылы тәжірибеден алынған түсінік бара-бара 

нар түйедей үлкен де мықты жігіттің образына телінген. Нар, тәуекел, нар қа

-

мыс, нар қобыз, нар жігіт дегендердің бәрі халық түсінігіндегі нар бейнесінен 

туындаған этнографиялық ұғымдар.

Тіліміздегі  қарапайым  сөздерге  байланыс ты  туындаған  этнографиялық 

ұғымдардың  өздері  кейде  қат-қабат  бірнеше  ярустан  тұруы  да  мүмкін.  Олар 

әдетте белгілі заттың, құбылыстың тікелей атауына емес, оның табиғатына де-

ген мифологиялық діни, астрологиялық сенім-нанымға, киелі мақұлық (тотем) 

ретінде  табынуға,  салттық-тұрмыстық  әдет-ғұрыпқа,  әртүрлі  ырым-сырым, 

дәстүр,  кәделерге  сәйкес  пайда  болып,  қалыптасқан  ұғымдар.  Мәселен,  жы-

лан сөзінің лексикалық мағынасынан тыс жатқан этнографиялық ұғымдарына 

470

тоқталайық. Халықтың ескі сенімі бойынша: 1. Жылан – жан алғыш Әзірейілдің 

жасағы: оның да жаналғышқа ұқсас қасиеті, Әзірейілдің түгіндей түгі бар, сон-

дықтан да ол ажалдың өзіндей сұсты, түсі суық (М.Сықақбаев. «ҚӘ», 21.07.85); 

2. Үйге кірген жыланды қазақтар, әдетте өлтірмей, басына, не ыдысқа ақ құйып 

«сыйлап» шығарып салатын болған. Бұл әдеттің ар жағында: «жылан болса да 

ол қонақ, ал қонақты құрауыз шығаруға болмайды» де ген сенім бар сияқты. 3. 

«Ордалы жыланды өлтіруге болмайды» дейтін қазақ «олар үрім-бұтағымен үй-

іңді торып, жолыңды кеседі, өзіңе, не бала-шағаңа зиян келтіреді» деп сеніп кел-

ген. 4. Жыланның тірі жан, тісті бақаның бәрін де арбайтын, адаммен де арбаса-

тын Сиқырлы күші бар-мыс. Осыған сенген қазақтар ертеректе адамды шаққан 

жыланды ұстап алып, молдаларға арбатып, уытын қайтаруға болады деп сенген. 

Жас  балаларға  «жыланға  ұзақ  қадалып  қарама  –  арбалап  қаласың»,  «Сыртта 

жүргенде өз есімдеріңді атамай, бүркеншік атпен сөйлесіңдер – шын аттарыңды 

білсе, жыландар арбалып жібермей қояды; бақа-шаян, құстарды жылан арбап 

тұрып, жұтып жібереді деген т.б. сенімдер өте көп.

Дәл  осы  сияқты  этнографиялық  ұғымдарды  айға,  күнге,  жұлдыздарға, 

өсімдіктерге, төрт түлік малға, жабайы аңдарға, тұрмыстық заттарға, кәсіптік 

құрал-жабдықтарға,  аңшы-саятшының  аспаптарына,  табиғат  құбылыстары-

на, адамның дене мүшелеріне т. б. байланысты да көптеп кездестіруге бо лады. 

Бірнеше мысал келтірейік. Күн: қыстың күндері күн қораланса, ол – боранды 

аяздың нышаны; ай: жаңа туған ай шалқасынан жатса, халық «жатысың өзіңе 

қолайлы бол са да, шаруаға қолайсыз екен» деп жобалаған; балара: балараның 

тым ерте ұшуы – көктемнің шүйгін болуынан дерек береді; қарлығаш: қар-

лығаш өте төмендеп, жер бетіне жақындап ұшса, көп ұзамай жаңбыр жауады; 

қасқыр:  қасқыр  оттан  қорқады,  мылтық  иісінен  сескенеді,  сондықтан  да  ол 

отқа, мылтықты аңшыға жақындамайды; қой, қозы: қозы енесін, енесі қозысын 

көп қойдың ішінен дауысы мен иісі арқылы таниды; сүмбіле: сүмбіле ұзын бол-

са, көктем де ұзаққа созылады; түтін: түтін қыстың күні мұржадан тік шықса, 

аяз болады; құлақ: оң құлақ шыңылдаса, біреудің мақтағаны; көз: оң көзің тар-

тса, қуанасың; түс: түсіңде жыласаң, өңіңде қуанасың т.б.

3.  Этнографиялық  мәнге  ие  единицалардың  көбі  тілімізде  тіркес  ретін-

де  қолданылатын  күрделі  сөздер  мен  қалыптасқан  фразеологизмдер  және 

мақал-мәтелдер түрінде кездеседі. Осыған орай айта кететін бір жағдай: бүгінгі 

фразеологизм, мақал-мәтел деп жүрген тұрақты тілдік единицалардың басым 

көпшілігі бір замандағы күнделікті қарапайым тіршіліктің, құбылыстың, шару-

ашылықтың, кәсіпшіліктің, өзара қарым-қатынастың нәтижесі ретінде қалыпта-

сқан тілдегі көрінісі. Олар бара-бара тұрақталып, мағыналық өзгерістерге ұшы-

рауы салдарынан этнофразеологизм және мақал-мәтел дәрежесіне көтерілген. 

Олардың дүниеге келуі о баста малға, аңға, өсімдіктерге, аспан әлеміне, табиғат 

құбылысына байланысты болса да, бүгінде бәрі айналып келіп адамға тіреледі, 

471

адамның  іс-әрекетіне,  жүріс-тұрысына,  мінез-құлқына,  жақсы-жаман  қасиеті-

не,  ішкі-сыртқы  көрінісіне  бағышталған.  Осы  сияқты  этнофразеологизмдер-

ге, мәселен, мыналарды жатқызуға болады: есек құрты мұрнынан түсу; түйе 

үстінен сирақ үйту; жауырды жаба тоқу; жатып атар; ақ түйенің қарны 

жарылу; қуырдақтың үлкенін түйе сойғанда көрерсің; қозыдай көгендеу; қозы 

көш жер; ат шаптырым жер; таяқ тастам жер; шай қайнатым уақыт; қо-

лынан қой жарысы келмейтін; құлағына алтын сырға; шашбауын көтеру; бет 

моншағы төгілу; құрыққа сырық жалғау; қызыл көрген құзғындай; қызғыштай 

қору; шілдің боғындай бытырау; майлы күйедей жабысу; мәйегі аузынан шығу; 

мұрнын тескен тайлақтай; құлаққа ұрған танадай; мұрындық болу; өгіз аяң; 

жылқы  мінез;  салы  суға  кету;  сең  соққан  балықтай;  сиыр  құймышақтату; 

сүліктей сору; тамырын басып көру т. б.

Этнолингвистика  объектісіне  жататын  этнографиялық  лексиканың  құра-

мындағы  бір  заттың  не  құбылыстың  төңірегіне  неше  алуан  этнографиялық 

ұғымдар мен түсініктердің, сол зат пен құбылыстың неше түрлі көріністері мен 

варианттардың шоғырлануы байқалады. Бұл да этностың ұзақ өмір жолындағы 

дүниетанымынан, тәжірибесінен дерек береді. Мысалы, қазақ тіліндегі жел де-

ген қарапайым сөзді алайық. Бұл ең алдымен жел біткеннің жалпы атауы. Ал 

енді осы желдің қазақ даласында қанша түрі бар және олардың қандай ерек-

шеліктері бар? Бұлардың бәрін жинап, хатқа түсіру, анықтау бірде-бір сөздіктің 

міндетіне жатпайды. Олар көбіне көп этнографиялық ұғымдармен астарласып 

жатады. Алдымен «қазақ» желдерін санап шығайық: аңызақ жел, жайдақ жел, 

баяу жел, қоңыр жел, салқын жел, самал жел, саумал жел, құйын жел, жатаған 

жел, жеңіл жел, жоғарғы жел, қарсы жел, көлденең жел, ықтырма жел, қума жел, 

қарыма жел, қайтыс жел, ескек жел, еспек жел, ебі желі, теңіз желі, тау желі, 

қызыл жел, сары жел, боранды жел, ыстық жел, суық жел, ызғырық жел, тентек 

жел, теріскей жел, үскірік жел, өкпек жел, майда жел, алтын күрек, керімсал т. б. 

желдер. Қазақстанның әр өлкесінде кездесетін осылардың әртүрлі өзіндік ерек-

шеліктері байқалады. Мы салы, қума жел Еділдің төменгі жағында өзен ағысын 

бойлай қуа соғатын жел (орысша «выгон»); оны кейде арқа желі, не қай тыс желі 

деп те атайды. Ебі желі Шығыс Түркістандағы Еби Hұp көлінен басталып, Іле 

өзенін бойлай Балқашқа дейін соғатын жел.

Айта  кету  керек,  дәл  осындай  шоғырлануды  кез  келген  этнографизмнің 

төңірегінен табуға болады. Олардың бәрін бір жерге жинап, жүйеге келтіруді де 

біз этнолингвистиканың міндеті деп білеміз.

Енді бір көңіл аударатын мәселе – этно графиялық лексиканың жүйелілігі 

жайында. Қаншама мол, бай болса да тілдегі этнографизмдер бас-аяғы жоқ, рет-

сіз дүние емес. Тіл табиғатының бір ғажабы – әрбір сөздің, әрбір ұғымның ұшан-

теңіз, шалқып жатқан сөз теңізінде өзіндік тиісті орны, қолданылу шегі, кезек 

тәртібі, өзара қатыстығы, бағыныңқы-басыңқылығы болуында. Сондықтан да 

472

біз этнолингвистикалық байлықты жалпы сөздік қорынан іріктеп алып қараған-

да, ең алдымен оның жүйелілігіне ерекше назар аударуымыз керек. Өйткені бұл 

байлықты басқаша тәсілмен түгел меңгеру мүмкін емес.

Осыған орай біз өзіміздің көп жылдан бергі ізденуімізде этнография мен 

лингвис тика  ғылымдарында  қолданылып  жүрген  топтастыру  принциптерін 

ескере  отырып,  қазақ  тілінің  өз  ерекшелігіне  сәйкес  «Табиғат-Адам-Қоғам» 

деген идеографиялық классификацияны қабылдаған едік. Бұл класси фикация 

бойынша  «Табиғат»  бөлімі  4  тараудан  (жануарлар  дүниесі,  өсімдіктер  дүни-

есі, аспан әлемі, табиғат құбылыстары), «Адам» бөлімі (адамның ішкі-сыртқы 

көрінісі, табиғаты, іс-әрекеті, дене мүшелері, тілі, ішетін тамағы, киетін киімі, 

ауру-сырқауы, өмір тіршілігі, тұратын үй-жайы, шығу тегі болып) 11 тараудан, 

«Қоғам»  бөлімі  (қоғамдық  қарым-қатынас,  семья,  шаруашылық,  кәсіпшілік, 

материалдық  және  рухани  мәдениет,  дін,  әдет-ғұрып,  ойын-сауық,  әдеп,  заң, 

оқу-тәрбие, дүниетаным, өлшем т. б.) 20-дан астам тараудан тұрады.

Бұл классификация бойынша қоғам, адам өмірінде, табиғатта қамтылмай 

қалатын  бірде-бір  құбылыс  болмаса  керек.  Оның  бәрін  бір  мақала  көлемінде 

тәптіштеп айтып шығу, әрине, мүмкін емес. Олар сан жағынан өте көп. Тек адам-

ның өз басына ғана байланыс ты этнографизмдердің саны 2 мыңнан, өсімдік пен 

жануарлар дүниесіне байла нысты 4 мыңнан астам екен. Кәсіпшілікке байланы-

сты мыңдаған сөздердің тек саятшы өнеріне ғана қатыстысы, Ә. Марғұланның ай-

туынша, 1500-ден астам екен. Құдандалыққа байланысты тілімізде 20-дан астам 

құданың түрі, 500-ден астам әртүрлі кәде, ырым-сырымдар бар екен. Тілімізде әр 

түрде қайталанатын 400-ге таяу ұлттық ойындардың атауы бар екен т.т. Бұлардың 

сыртында тұрған қат-қабат этнографиялық ұғымдар бар екенін жоғарыда айттық.

Қорыта  келгенде,  халық  этнографиясына  қатысты  сөз  байлығы  тілімізде 

ұшан-теңіз. Оларды этнолингвистика – тіл мен этно графия фактісі ретінде толық 

меңгеру, этно лингвистика проблемасы ретінде зерттеу бүгінгі ұрпақтың абырой-

лы міндеті. Олардың біразы күні бүгін зерттелмесе, ертеңгі күні кеш болатыны 

ақиқат. Біздің қоғам табиғаттағы мүлдем азайып кеткен, не біржолата жойылу қа-

упі төнген өсімдік, жан-жануарлардан бастап, құрт-құмырсқа, бақа-шаянға дей-

ін қамқорлыққа алып, «Қызыл кітапқа» енгізіп отырғанда, ана тіліміздегі ұмыт 

болып, жоғалып бара жатқан асыл сөз маржандарына да дәл сондай қамқорлық 

аса қажет. Атаусыз зат болмайтынын, затсыз ат қойылмайтынын ескерсек, қазақ 

топырағында пайда болған дүниенің баршасына қазақ тілінің де тікелей қаты-

сы бар екеніне ешкімнің дауы жоқ. Олай болса, тілші, әдебиетші, этнограф, та-

рихшы, мамандар бо лып, ақын-жазушы қауымы мен қалың оқырман болып ана 

тіліміздің қымбат қазынасын әр қырынан жарқыратып көрсетуге ат салысу ке-

рек-ақ. Ана тіліміз үшін де бір «Қы зыл кітап» арнасақ артық болмас еді.

«Білім және еңбек», 1985. № 10. 18-22 б.

473

Этностық болмыс ұғымдары

Этнолингвистика – тіл білімінің жаңа саласы. Ол белгілі бір этностың 

(немесе бүгінгі ұлттың, халықтың, ұлыстың) ғасырлар бойы қалыптасқан дүни-

етанымын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, наным-сенімін, тіршілік-тұрмыс ерек-

шелігін, рухани және материалдық өмірін сол этностың тіл байлығы арқылы 

танып-білуді, тілдік фактілер негізінде белгілі бір жүйеге келтіруді, анықтауды 

мақсат етеді. Бір сөзбен айтқанда, бұл сала ана тіліміздің «жадында» сақталып 

келе жатқан мың сан тілдік деректерді «тірілту» арқылы халықтың мәдени та-

рихын жаңғыртып, оның этностық бейнесін, өзіндік болмысын сөз құдіретімен 

суреттейді, ұлттық «мүсінін» тұрғызады.

Қазақ тіл білімінде бұл сала бойынша академик Әбдуәли Қайдаров ширек 

ғасыр бойы тынымсыз ізденіп, еңбектеніп келеді. Ол өзі сондай-ақ осы сала-

да  көптеген  шәкірттер  (Р.Шойбеков,  Ғ.Әнесов,  Ж.Манкеева,  Р.Иманалиева, 

С.Сәтенова, Б.Омаров, Т.Өмірзақов, А.Мұқатаева, Ғ.Тұрабаева, Е.Қосбасаров, 

Ү.Серікбаева, А.Жылқыбаева, т.б.) дайындау арқылы да қазақ этнолингвисти-

касының негізін салып отыр. Таяуда Тіл білімі институтының жанынан Этно-

лингвистика бөлімі ашылды. Ғалым көп жылдан бері «Қазақтар: этнолингви-

стикалық сөздік» деп аталатын 4 томдық үлкен еңбек жазумен шұғылданып 

келеді.  Сөздіктің  бірінші  томы  «Табиғат»  –  өсімдік,  хайуанаттар  дүниесіне, 

аспан әлемі мен табиғат құбылыстарына, екінші томы «Адам» – этностың ті-

келей өзіне, адам болмысына, ал үшінші томы «Қоғам» – этнос өмір сүріп келе 

жатқан ортаға, қоғамдық-әлеуметтік қатынастарға, ондағы сан алуан құбылы-

старға бағышталған. Төртінші «Кілт» деп аталатын томда ана тіліміздің ұшан 

теңіз байлығын қамтыған алдыңғы томдардан қажетті деген сөзді, мағынаны не-

месе іздеген заттың, құбылыстың, ұғымның атауын бірден тауып алудың тетігі 

көрсетіліп, әдеби, тарихи, ғылыми, т.б. пайдаланған бұлақтар мен ақпараттар 

жайында  жүйелі  мәліметтер  беріледі.  Айта  кетер  жайт  –  аталмыш  сөздіктің 

жасалу принципі мен мақсаты, құрамы мен жүйесі, мәні мен мазмұны жайын-

да газетіміздің келесі бір санында автордың өзіне сөз бермекпіз. Ал бүгін осы 

сөздіктің  жөн-жобасымен  таныстыратын  үзінді-фрагменттер  жариялап  отыр-

мыз. Мақалада кездесетін жақша ішіндегі пайдаланған әдебиеттердің сілтеме-

лері автордың қысқарту жүйесі бойынша беріліп отыр. Толық мәлімет 4-томда, 

яғни «Кілт» кітабында берілмекші.

Қазақ лингвистикасы қазіргі қалыптасу дәуірінде ең алдымен ана тіліміздің 

есепсіз сөз байлығын белгілі жүйе бойынша тарата, тарқата отырып түгел жи-

нап алуды мақсат етеді. 

Этностың ең басты рухани қазынасы – сан алуан сөз байлығымыз- ды 

хатқа түсіріп оны бүгінгі және болашақ ұрпақтың қажетіне жарату, игілігі-

не айналдыру үшін қалың жұртшылықтың қамқорлығы, көзі ашық, көкіре-

474

гі  ояу  жандардың,  зерек  те  зерделі  зиялылардың  қолғабысы  қажет-ақ.  Дана 

халқымыз: «Кен асылы – жерде, сөз асылы – елде» деп бекер айтпаған. Осындай 

ізгі  мақсатпен  газетіміз  «Этнолингвистикалық  этюдтер»  деген  айдар  ашып 

отыр. Оны академик Әбдуәли Қайдаров жүргізеді. Газет бұдан былайғы жерде 

халқымыздың  этностық  болмысы,  дүниетанымы,  әдет-ғұрпы,  рухани,  мәде-

ни, т.б. құбылыстарға қатысты, әсіресе, жұрттың жадынан шығып, ұмыт бола 

бастаған, сирек кездесетін тіліміздегі этнолингвистикалық деректерді, байырғы 

ұғым-түсініктерді,  заттар  мен  құбылыстардың  табиғатын  ашатын  атаулар  мен 

тұрақты сөз тіркесін ел арасынан жинап, саралап, сұрыптап, басы артық сөзсіз 

мөлтек хабар – этюд түрінде жариялап отырмақшы. Айтылатын фактісі нақтылы 

да дәл, әрі қысқа, әрі нұсқа материалдар сөздіктің талабына сай болып, кәдесіне 

жарап жатса, оны жазған немесе хабарлаған жанашыр адамдардың есімдері сол 

еңбекте ақпаратшы – информатор ретінде аталуға тиісті.

Сөйтіп, құрметті оқырмандар, Сіздерді осынау бір игілікті іске – тіл құдіреті-

нен халқымызға рухани ескерткіш орнатуға атсалысады деп сенеміз.

Этностық болмыс ұғымдары

ТАБИҒАТ

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: