Коммуникация

белгісі ретінде танылған be түлғасы тілдік қолданыстан шығып 
қалды. Дания университетінде студенттер мен профессорлар 
бір-бірін аты-жөні бойынша атап, сөйлесиенде «сен» бірлігін қол- 
данады.
Татьяна Козлованың өзі мәдениеттегі бұл бөгетті жеңе алмаға- 
нын, өз оқытушыларының аты-жөнінің алдына «Professor» сөзін 
цосып айтатыны туралы жазады. Оның пікірінше, be формасы қол- 
даныстан шығып, жіктеу есімдігінің бір ғана анайы түрі (салысты- 
рыңыз: ағылшын тілінде керісінше «though», «ты» шығып қалған) 
сақталған. Әрине, тілдік қатысымдағы бұл үдеріс Данияның қазіргі 
әлеуметтік өміріне үлкен әсерін тигізіп отыр.
Үндістаннан оқуға келген ММУ студенті Ресейде орыс балала- 
рының өз ата-аналарына «сен» деп сөйлеуі туралы айтып, мәдени 
шок алғанын жазады. Өйткені Үндістан мәдениетінде өзінен үлкен 
кісілердің бәріне (тіпті жақын туысы болса да) «сіз» деп сөйлеу дағ- 
дысы қалыптасқан.
«... the same in the case when the Russians 
use the second person pronoun "ты" for 
all relatives. I was shocked for the first time 
when I heard a small boy playing in the park, 
calling his mother by "ты". Then I accepted 
it. In our culture, if a person is older than you, 
you always have to use the equivalent form 
of. When of my Russian friends visited me and 
I addressed my motter using «вы», which is 
absolutely normal she was shocked. Then she 
further added to my knowledge than if they 
used «вы» fjr their close relatives the latter 
might even feel insulted» .
Орыс тілінде «сен» немесе «сіз» қолданысының қаншалықты 
маңызы бар екенін мына деректер дәлелдей түседі: Кеңес Одағы 
незінде АҚШ-тың улттық қауіпсіздік агенттігі Саяси бюро мү- 
шелері Кеңестер Одағы билігінің әлсіз тустары туралы ақпарат 
алу үшін өте көп қаражат жумсайды. Агенттін Политбюро мү- 
шелерінің «кімге сен деп сөйлейтінін», «бұйрықты қандай тонмен 
26«3автра» газеті, 1998, 
беретінін» маңызды санаған.26
№ 4 3 (2 5 6 ). 
Ағылшын тілінде «сен» және «сіз» жіктеу есімдіктерінің бала-
масы жоқ «уои» нүсқасы қолданысқа түскен. Бүл тілдік бірлік сол 
тіл өкілдерінің бір-біріне деген ресми қарым-қатынасын сақтауға 
негіз болады. Мұғалім өз оқушысына, оқушы өз мұғаліміне, гене­
рал қатардағы жауынгерге, жауынгер өз генералына - барлығы бір- 
бірімен сөйлескенде, осы «уои» лексемасын кеңінен ңолданады. 
Барлығы тепе-тең, барлығы әділетті. Яғни сөйлеу арқылы көрінетін
Орыс халқының өз туыстарына «сен» деп сөйлеуі мені қатты 
таң қалдырды. Саябақта ойнап жүрген кішкентай баланың 
өз анасына «сен» деп сөйлегенін естігенде қатты қапа бол- 
дым. Біздің мәдениетте өзіңнен үлкен кісілердің барлығына 
«сіз» деп сөйлеу қалыптасқан. Менің еліме қонаққа келген 
орыс құрбыларымды анама «сіз» деп сөйлеуім оларды ерек- 
ше таң қалдырған еді. Қурбыларым «егер біз жақын туыста- 
рымызға «сіз» деп сөйлейтін болсақ, олар бізге ренжиді», 
дегенді айтты.
188

демократия: сен, сен деп ешкімді қорлай алмайсыз, бұл бірлікті 
шатастырып қолдансаңыз да, ешкімді бақытты ете алмайтыныңыз 
анық. Осылайша ағылшын тілінде сөйлеушілер орыс тілінде сөйлеу- 
шілермен салыстырғанда сыпайы екенін байқаймыз.27 Ағылшын 
тілінде бұл сөзді ешқандай құбылтуға келмейді, өйткені таңдауға 
мүмкіндік жоқ.
Ағылшын тілі өкілдерінің тілдік санасында bird [птица] - birace 
[птичка], girle [девочка] - girleie [девушка] бірді-екілі нұсқасы ғана 
болмаса, кішірейткіш реңк мәнін үстейтін сөз түрлендіруші жур- 
нақтар мүлде кездеспейді.
Ал орыс тілінің грамматикалық жүйесінде мұндай сөз түрлен- 
діруші жұрнақтар өзі жалғанған сөзге кішірейту, еркелету мәнін 
үстейді, тілдегі мүндай жұрнақтар арқылы адамның ішкі жан дүние- 
сінің небір нәзік қырларын сипаттауға мүмкіндік береді.
Грамматиканың тағы бір саласы - морфологиялык, жүйеден 
мысал келтірейік. Орыс тілінде кішірейту және еркелету мәнді 
жұрнақтар өте көп кездеседі. Олар: -очк (-ечк), -оньк (-еньк), -ушк 
(-юшк), -ик және т.б.
Батыста Ресей және орыс халқы туралы қалыптасқан стерео- 
титл образ ретінде ірі денелі аю, бірақ өзі дөрекі және қауіпті аң 
саналады. Ал орыстілінде осы аңның қоршаған ортаға деген махаб- 
баты, оның жақсы көзқарасы бейнеленеді. Осы арқылы тіл нәзік 
жанды адамды ғана емес, қоршаған ортаны жақсы көретін жеке 
тұлғаны қалыптастырады. Өйткені кішірейту және еркелету мәнді 
жұрнақтар жанды заттарға да, жансыз заттарға да бірдей қолданы- 
лады. Әрине, мұндай тілдік қолданыстар аударма процесінде се- 
мантикалык, тұрғыдан қиындықтар тудырады. Есениннің қолданы- 
сындағы «Ты жива еще, моя старушка» дегендегі «старушка» сөзін 
ағылшын тілінде төрт сөзбен аудару керек: «Are you still alive ту 
dear Little old woman ?»
Орыстілінде адамдарға қатысты Машенька, Машутка, Машеч- 
ка, Машуня, Машунечка, девушка, девочка, девонька, девушка, 
девчонка, девчоночка; жан-жануарларға қатысты кот, котик, ко­
нок, котика, котичешка, котилиенька, телка, телушка, телоч­
ка, телушечка; собочка, собочушка, собаченька; сондай-ак, өлі та- 
биғаттың кез келген затына қатысты домик, домишечка, домичек, 
домок, домушка; ложечка, вилочка, кострюлька, сковородочка 
түрінде қолдана беруге болады.
Орыс тілінде дәл осындай тілдік қолданыстарға ағылшын тілін- 
дегі little немесе dear little little cat [кішкентай мысық], dear little dog 
[сүйкімді кіп-кішкентай күшік], dear little bork, spoon [сүйкімді кіш- 
кентай шанышқы, қасық, таба] қолданыстары сәйкес келеді. Мун- 
дай сөз түрлендіруші жүрнақтардың кішірейтү-еркелету мәнді қол-

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: