УДК  60-90 ЖЖ. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ СЫНЫНДАҒЫ ЗЕЙНОЛЛА СЕРІКҚАЛИҰЛЫНЫҢ

79 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
құндылық  болып  отыр.  Осы  жылдар  аралығында  осынау  құнарлы  мектептен  тҽлім 
алған,  содан  нҽр  алған  бірнеше  буын  қазақ  сыншылары  да  ҿсіп  жетіліп,  ҽдебиет 
айдынына шықты. 70-жылдардың ішінде жазған дүниелерімен оқырманын елең еткізіп 
осы  кҿшке  келіп  қосылғанған  жас  буын  ҿкілінің  бірі  З.Серікқалиев  еді.  Зейнолланың 
сын  еңбектері  ҽдебиетке  соны  леп  алып  келді.  Ол  талантты  да  білімді,    тегеурінді  де 
тҽлімді,  ең  негізгісі  ҽлемдік  ҽдебиеттен  тоқығаны,  түйгені  мол,  білікті  ҽдебиет 
сыншылары буынының бел ортасында  кҽсіби сынның ауыр жүгін ауырсынбай арқалап, 
осы  ҽдебиет  сынын  кҿптеген  жылдар  бойында  ҿз  тағдырына  балап,  бір  ерекшелігі 
ҽдебиеттің барлық жанрларын бірдей қамтып, ҿндіре жазып, жемісті еңбек етті.  
З.Серікқалиұлы  ҿзінің  бүкіл  шығармашылық  жолында,  күні  бүгінге  дейін 
мақсатынан,  адалдығынан  айныған  емес.  Ол  туралы  Б.Сарбалаұлы  былай  деп  баға 
береді:  «...тек  Арының  дегенін,  кҿзі  жеткенін  айтқан.  Яғни  тек  адалдыққа  жүгініп, 
ақиқатты  албаты  айшықтаған.  Ал  сол  заман  түгіл  қазіргі  күні  де  «ар-ожданын  – 
адамгершіліктің падишасы» еткен Зейнолладай суреткерлер тым сирек» [ 1, 6-б]  
Сыншының  талантты  ҽріптестеріне,  талантты  туындыларға  деген  қамқорлығы 
оның  жоғарыдағы  кітаптарындағы  мақалалар  мен  зерттеулердің  барлығынан  үнемі 
кҿрініс  тауып  отыратын  еңбектердің  бірі.  Солардың  кейбірін  атай  кетейік.  Мҽселен, 
«Проза  бағдары»,  «Жапырағын  жаяр  жас  емен»,  «Дала  дастаны»,  «Сын  жҽне 
жауапкершілік»,  «Ойлы  досқа  айтар  сҿз»,  «Қиял  қанатында»  жҽне  тағы  басқа. 
Мақалаларында    Асқар  Сүлейменов,  Мағзом  Сүндетов,  Дүкенбай  Досжанов  т.б  ҽр 
алуан жазушылардың туындыларын сҿз еткен. Оның бұл мақалалары 1962, 1964, 1969 
жылдары  жарық  кҿрген.  Сыншы  сол  кезде-ақ  қазіргі  ҽдебиетіміздің  ауыр  жүгін  қара 
нардай  кҿтеріп  жүрген  қаламгерлеріміздің  жетістік-кемшіліктерін,  шығармашылық 
қарым-қабілетін кҿрсетеді. Ол ҿз табиғатына жақын, адами болмысы ҿзін мойындатқан 
қаламгерлер  болмаса  ҿзгесіне    ҿзеуреп  шығарма  жазбаған  жан.  Ол  туралы  ҿзінің  бір 
шығармасында  да  келтіреді:  «Ойлантқан  нҽрсенің  ешқайсысын  да  елеусіз  қалдыруға 
болмайды.  Бірақ  мен  кімнің  қанша  кітап,  қанша  шығарма  жазғаны  мен  ҽлдебір  жас 
автордың  ҽдебиетке  келу  жолының  бұралаң-бұлтарыстарын  ежелеп  шағып,  жастар 
деген  жалынды  есімді  кҿкірегімен  кҿтеріп  жүрендердің  бҽрін  шетінен  тізіп,  есеп-
қисабын түгел келтіруді біржола жауапкершілігіме алмаймын. Бұл – бҽріміздің кҿптеп-
қаумалап  пікір  қорытатын  ортақ  шаруамыз»  дейді.  Мҽселен,  «Алтын  жамбының» 
кейіпкерлеріне  кҿз  салалықшы:    Бауыржан  Момышұлы,  Ҿзбекҽлі  Жҽнібеков,  Лҽйлҽ 
Ҽуезова,  Мұқағали  Мақатаев,  Асқар  Сүлейменов,  Мақсұтжан  Ҽубҽкіров,  т.б.  кете 
береді.  Адам  тағдыры  мен  болмысынан  бҿлек  рухани  дүние  болмайды.  Адамзаттың 
таланты  мен  тағдыры,  оның  кҿркем  дүниелері  бір  тұтас  ҽлемге  айналғанда  ғана  ол 
тұлғаға  айналары  хақ.  З.  Серікқалиев  осындай  озық  ойлы,  бір  туар  дара  тұлғалардың 
«Ғибратты ғұмырларын» ҿміршең ҿнегеге айналдыру арқылы ҿзінің адами  болмысын 
танытты,  кісілік  келбетін  кҿрсетті.Сыншы  ҿз  кейіпкерлері,  олардың  шығармалары 
туралы  толғанғанда  бір  тоқтамайды,  желдір  жекендей  жортып,  жанын  салып,  ағынан 
жарылады, жүрегімен жазады.  
Серікқалиұлы  Зейнолла  1938  жылы  10  ақпанда  Атырау  облысы,  Құрманғазы 
ауданы,  Нұржау  ауылында  дүниеге  келген.  Болашағынан  кҿп  үміт  күттіретін  балаң 
кезінің  ҿзінде-ақ  Зейнолла  қатарларынан  кҿш  бойы  озық  тұратын.  Кітапты  кҿп  оқып, 
қазақ, орыс жҽне батыс ҽдебиетінің озық үлгілерін қадала оқитын. Бір сҿзінде сыншы: 
«Мен кҿркем ҽдебиетті де, тарихи-танымдық кітаптарды да кҿп оқыған адаммын. Кҿп 
оқитыным  –  классикалық  орыс  жҽне  батыс  ҽдебиеті.  Жеңіл-желпі  дүниелерді  оқуға 
бала  кезден  дағдыланбағанмын.  Адамды  рухани  ҿсіретін,  оған  жан  тазалығын 
сыйлайтын, гуманистік ой-пікір дарытатын классикалық ҽдебиет деп түсінемін» деген 
еді [2].   
 «Ҽл-Фараби  атындағы  қазақ  мемлекеттік  ұлттық  университетінің  филология 
факультетін  1960  жылы  тамамдаған  Зейнолла  Абай  атындағы  Қазақ  педагогика 
институтының  аспирантурасына  түсіп  оны  1968  жылы    бітіріп  шығады.  1969  жылы 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
80 
«Қазіргі  қазақ  тарихы  романының  кейбір  мҽселелері»  тақырыбында  кандидаттық 
диссертация  қорғаған.  «Пионер»,  «Жұлдыз»  журналдарында,  Жазушылар  одағында, 
«Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде, М.О.Ҽуезов атындағы 
Ҽдебиет  жҽне  ҿнер  институтында  жауапты  қызметтер  атқарды  (редактор,бҿлімдер 
меңгерушісі, жауапты хатшы,  т.б.), ҚазМҰУ-да арнаулы курстар жүргізді. «Қазақстан» 
баспасының,  Қазақ  КСР  Баспа,  полиграфия  жҽне  кітап  саудасы  істері  жҿніндегі 
мемлекеттік комитетінің Бас редакторы, Қазақстан Республикасы Парламентінің бҿлім 
меңгерушісі  болып  істеді.  2001  жылдан  «Раритет»  баспа  компаниясының  Бас 
редакторы болды. 
Жарық  кҿрген  негізгі  ғылыми-зерттеу,  сын  кітаптарында  қазақ  ҽдебиетінің, 
кҿркемҿнерінің  жҽне  мҽдениетінің  мҽселелері,  ғылыми  жҽне  кҿркемдік  дүниетаным 
ерекшеліктері  талданды.  «Дүниетану  даналығы»  атты  еңбегі  1994  жылы  Қазақстан 
республикасы  Білім  жҽне  ғылым  министрлігінің  арнаулы  бағдарламаларына  енгізіліп, 
жоғары оқу орындарына – мұғалімдерге, филология, журналистика, ҿнер факультеттері 
студенттеріне оқу құралы ретінде ұсынылған. 
Суреткер  белгілі  бір  қоғамда  ҿмір  сүреді,  белгілі  бір  ұжымның  мүддесіне 
ортақтасады, сондықтын оның шығармашылығында белгілі қоғамдық мҽн жҽне мазмұн 
бар. Бұл сыншы Зейнолла Серікқалиұлына қаратып айтылған сҿз. Оны қазақ ҽдебиеті 
сынының  тарихына,  оның  дамуына  ҿзіндік  зор  үлесін  қосқан  адамның  бірі  жҽне 
бірегейі деп айтсақ асыра айтқандық емес. Сонымен қатар жекелеген мақалалары неміс, 
татар,  орыс,  түрік  тілдерінде  жарияланған.  Зейнолла  Серікқалиұлының  басқа 
еңбектерімен бірге аударма саласында да атқарған еңбегі ұшан-теңіз. Р.Ролланның «14 
шілде»,  А.Штейннің  «Толас»,  Н.Мирошниченко  мен  Э.Бобровтың  «Қара  маржан» 
пьесаларын  (Қызылорда,  Семей,  Торғай,  Жамбыл  облыстық  драма  театрлары 
сахнасында қойылған), В.Г.Короленконың ҽңгімелерін, венгр ҽңгімелерін аударған, кҿп 
томдық «Ҿнердің ықшам тарихын» (Б.И.Ривкин «Антик ҿнері»,1988), «Мҽдениет жҽне 
ҿнер»  сҿздігі  терминдерін  (2000)  қазақ  тіліне  аударушылардың  бірі  ретінде  оқырман 
есінде мҽңгі қалары сҿзсіз. 
Қазақстан  Жазушылар  Одағы  басқармасының  мүшесі  (Х,ХI,ХII  сьездерде 
сайланған),  Сын  кеңесінің  тҿрағасы.  Жазушылар  Одақтарының  Халықаралық 
қауымдастығы  Тексеру  комиссиясының  мүшесі  болып  1992-1999  жылдар  аралығында 
жұмыс  атқарды.    Қазақстан  Республикасы  Үкіметі  жанындағы  ҽдебиет,  ҿнер  жҽне 
сҽулет  саласындағы  Қазақстан  республикасы  Мемлекеттік  сыйлықтары  жҿніндегі 
комиссиясының  мүшесі  (1992  жылдан),  Біріккен  Ұлттар  Ұйымына  жҽрдемдесу 
Қоғамдастығы басқармасының мүшесі болды. 
Қоғам  қайраткері,  сындарлы  сыншы  ретіндегі  атқарған  еңбегі  де  бағаланбай 
қалған жоқ. Бұл сыншының осы қиын да күрделі сын жолындағы еңбегіне берілген баға 
болатын.  Қандай  адам  болмасын,  ол  егер  ҿзінің  таңдаған  мамандығын  беріліп  істесе, 
сол  жолда  барлық  күш-жігерін  аянбай  жұмсаса  оның  еңбегінің  де  жемісі  мен  жеңісі 
болары  сҿзсіз.  Қазақ  қаламгерлерінің  кейінгі  ұрпағы  үшін  аға  жазушылардың  ҿнеге-
үлгісі үлкен мектеп болды. Қазіргі ҽдеби дамудың негізгі салмағын кҿтеріп келе жатқан 
60-70  жылдар  ҿкілдерінің  ҿзі  осы  мектептен  шықты.  Реалистік  ҿнерді  байытып,  оны 
тұрмыс-тіршіліктің,  адамның  жұпыны  ҿмірінің  шындығын  терең  бейнелеу  арқылы 
жетілдіріп,  қоғам  мен  адам  дамуының  қайшылықты  күйін  ойшылдықпен  суреттеуде 
осы ұрпақ тың ізденістерге баруда. Аға ұрпақ үлгі еткен монументтік ҿмір суреттеріне 
қосымша бейнелеудің бұл ҽдісі де ұлттық ҽдебиеттің үнемі ізденіс, ҿсу үстінде екенін 
танытады.  Қазіргі  қоғам  талабы  тұрғысынан  да  соңғы  ҽдіс  ҿміршеңдігін  дҽлелдеуде, 
тарих сабағына сын кҿзімен қарап, адам ҿмірін психологиялық талдау арқылы барлауда 
да  ол  ҿнімді  жеміс  беруде.  Кеңестік  дҽуірдің  соңғы  жылдарындағы  қазақ  сынының 
дамуын  айта  келіп  С.Қирабаев:  ...Аға  сыншылар  дҽстүрін  жалғастырып,  бір  топ 
талантты  жас  сыншылар  тобы  ҽдебиетке  келді.  Олардың  ішінен  С.Ҽшімбаевты, 
З.Серікқалиевті  Т.Тоқбергеновты,  Р.Нұрғалиевті,  Б.Майтановты,  Қ.Ергҿбековты, 

81 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
Б.Ибраймовты,  Т.Жұртбаевты,  Т.Шапаевты  атауға  болады.  Олар  сын  жанрындағы 
белсенді  қызметімен  жҽне  ҽдеби  дайындығының  молдығымен  кҿзге  түсті»  деп  атап 
кҿрсетті [3,187-б]. 
Міне, Зейнолла Серікқалиұлының да бұл атақтары оған деген шексіз махаббаттың 
бір кҿрінісі деп айтуға болады. Ол қазақ ҽдебиетінің ҿркендеуіне ҿзінің үлесін қосты. 
Кемшіліктерге күйінді, жақсы шығармаға қуанды.  
Талант қуаты, жемісті еңбегі арқылы рухани ҿмірін жалғастырған З.Серікқалиұлы 
1999  жылы  Қазақстанның  еңбек  сіңірген  қайраткері,  2002  жылы  Қазақстан 
Республикасының  Мемлекеттік  сыйлығының  жҽне  Халықаралық  «Алаш»  ҽдеби 
сыйлығының  лауреаты  (1994),  2000  жылы  Қорқыт  ата  атындағы  Қызылорда 
мемлекеттік университетінің құрметті профессоры атағын алды. 
З.Қабдолов  суреткер  бітімі  туралы:  «Суреткер  бітімін,  талант  табиғатын 
байыптағанда жоғарғылар секілді ҿнерліге тҽн жекелеген ерекшеліктерге назар аудара 
тұра, сайып келгенде, оның жеке ҿз басының дара қасиетін, оның рухани жан-дүниесін, 
ҽлеуметтік кейпі мен моральдық кескінін, дүниетанымы мен қоғамдық қызметін, білімі 
мен мҽдениетін ескермеуге тіпті де болмайды» дейді бір сҿзінде [4,14-б]. Осы анықтама 
сыншы  З.Серікқалиұлына  қаратып  айтылғандай  кҿрінеді.  Осы  құрметтеудің  бҽрі 
Зейнолла  Серікқалиұлының  талант  табиғатын,  білімдарлығын,  қазақ  ҽдебиетінің 
жанашыры ретінде кҿзге түсуінің алғышарттары деуге болады. 
Қазақ  КСР  Жоғарғы  Кеңесінің  Құрмет  Грамотасымен  (1988),  «Тҽуелсіздіктің  он 
жылдығы»  медалімен  марапатталған.1997  жылы  Семей  (Шығыс  Қазақстан)  облысы, 
Абай ауданының Құрметті азаматы атағы берілген. Зейнолла бір сҿзінде: «Жоқшылық 
пен зорлықтың, қиянат-қорлықтың ауыр азабынан айығып, жұрттың бҽрі жұмыр жердің 
жүзінде  адамгершілік,  білім,  парасат  тілімен  терезесі  тең  салтанат  құратын  күн  де 
келеді ҽлі» -деп болашаққа үмітпен, үлкен сеніммен қараған еді. [5, 204-б] 
Зейнолла  Серікқалиұлы  туралы  толғана,  ҿмірдегі  ағасы  ретінде  кҿргендігін  айта 
келіп  Қымбат  Ҽбділдақызы  былай  деп  еске  алады:  «Ағам  билікке  –  кішілік,  кішіге  – 
кісілік кҿрсетпейтін. Дауысын ҿзгертпейтін. Тіпті күн ұзақ ой сорып кішірек кҿзі ішіне 
кіріп шаршап отырғанында қонақ келсе орнынан тұрып шынайы күліп сҽлем беріп, тҿр 
ұсынатын.  Алайда  қағазына  түсіп  үлгермей  қаламының  ұшына  тығылған  ойы  сыртқа 
шықпай  қалды  деп  жанын  мазалап  тұрғанын  жанарынан  байқап  қоятынмын.  Ондайда 
аға біз ас бҿлмеде шай іше тұрайық. Сіз бір абзац жазып тастаңыз сонда түріңіз күшті 
болады дейтінмін. Ағам риза кҿңілмен «онда сҿйтейін» деп қағазына қадалып маңызды  
дҽу нүктесін қойып алатын. Сосын маңғаз қалпымен мынау сендердің дастарқандарыңа 
менің қосқаным» - деп шынының біреуін ұстап ортаға қосылатын» [6].  
Зейнолла  Серікқалиұлы  –  қазақ  ҽдебиетінің  бүгіні  мен  келешегіне  немқұрайлы, 
жүрдім-бардым қарай алмайтын сыншы. Ол бүгінгі поэзия, проза, сын туралы айтса да 
оның  тарихына,  ҿткен  жолына  үңілмей  сҿз  ете  алмайды.  Бүгінгі  қол  жеткізген 
табысымыздың  анау  тҿркінін,  шыққан  тегін  сҿз  ету  –  оның  қаламына  тҽн  ерекшелік. 
Қазақ  ҽдебиетінің  қол  жеткізген  табысын  ҽлем  ҽдебиетімен  қатар  алып  салыстыру 
негізінде ғана кҿрсетеді. Салыстыра зерттеу де сыншы қаламына тҽн ерекшелік. Оның 
бірсыпыра  мақалалары  зерттеу  негізінде  жазылған.  Ол  кез  келген  тұжырымды 
түбегейлі  де  жүйелі  зерттеу  нҽтижесінде  жасайды.  З.Серікқалиұлының  терең  ойлы, 
сындарлы сын, рецензия, мақалалары қазақ ҽдебиеті сынына қосылған үлес. 
Сынның  тағдыры  қиын  да  күрделі.  Сынның  ҽдебиеттің  ғылымына,  баспасҿздің 
дамуына,  қоғамның  рухани,  ҽлеуметтік  тұрғыдан  ҿркендеу  деңгейіне  тікелей 
байланыстылығы оның ҿзіндік ерекшеліктерін құрайды. Сын мен ҿзара сынды жалпы 
қоғамдық  ҿмірдің  ҿркендеуі  мен  ҿсуінің  кепілі,  мҽдениеттіліктің,  ҿркениеттіліктің 
белгісі  дейтін  болсақ,  ҽдеби  сын  да  соның  бір  кҿрінісі  ретінде  ҽдеби-мҽдени-рухани 
дамуымыздың шарты екендігін ұмытпауымыз керек. 
 Біз қарастырып отырған сыншы, ҽдебиетші, ғалым, қоғам қайраткері  – Зейнолла 
Серікқалиұлы  да  барлық  саналы  ғұмырын  осы  жолда  сарп  етті,  барлық  күш-жігерін 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
82 
аямады, жұмсады, арының алдында, оқырман алдында ҿзінің тазалығын сақтап ҿтті. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
 1.Серікқалиұлы.З.  Таңдамалы  шығармалары.  Бірінші  том  /  Құраст.  З.Сақиұлы.  –
Алматы: Раритет, 2011. – 320 бет 
2.Уақыт жҽне қаламгер. /Қазақ ҽдебиеттану ғылымы: бүгіні мен ертеңі 
3.Қирабаев  С.  «Кеңес  дҽуіріндегі  қазақ  ҽдебиеті»  Қысқаша  очерк:  жоғары  оқу 
орындарының студенттеріне арналған оқу құралы. – Алматы. «Білім», 2003. – 224 бет 
4.Қабдолов З. Сҿз ҿнері. – Алматы: «Қазақ университеті», 1992. – 352 б.  
5.Серікқалиұлы.З.Дүниетану даналығы. Ғылыми жҽне кҿркемдік таным ерекшеліктері. 
–  Мұғалімдерге,  жоғары  оқу  орындарыұстаздары  мен  студент-жастарға  арналған 
кҿмекші оқу құралы. – Алматы: Білім, 1994. – 224 бет. 
6.Ҽбділдақызы Қ. «Қазақ ҽдебиеті» / Менің ұлы тірегім.  10 ақпан, 2006ж. 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматриваются  особенности  казахской  литературной  критики  и 
творчество Зейноллы Сериккалиулы. 
 
SUMMARY 
The article deals with the features of  Kazakh literary criticism and  works of Zeynolla 
Serikkaliuly. 
 
 
 
 
УДК 
МАҚАЛ-МӘТЕЛ ХАЛЫҚ МҰРАСЫ 
 
Қасымбаева Ҽ. – қазақ тілі мен ҽдебиеті пҽні мұғалімі 
(Алматы қ., №148 мектеп-гимназия) 
 
 
Кҿркем сҿз ҿнерінің тілдік жҽне поэтикалық бұлақтары санатына жататын мақал-
мҽтелдер  мҽн-мазмұнының  тереңдігімен,  ҿткірлігімен,  ҿміршеңдігімен  ерекшеленеді. 
Кҿлемінің ықшамдығына қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер нақты да күрделі ойдың 
себеп-салдарын,  халықтың  ҿмір  тҽжірибесінің  қорытындысы  мен  дҽлелін  қатар 
білдіреді.  Онда халықтың  тарихы,  саяси  ҿмірі,  тыныс-тіршілігі, дүниетанымы,  рухани 
жҽне  материалдық  мҽдениеті  жан-жақты  кҿрініс  тапқан.  Терең  ойды  аядай  қалыпқа 
сыйғызған  халық  даналығын,  шешендігі  мен  асқан  шеберлігін  танытатын  да  осы 
ұлттық сипатқа ие мҽдени елтаңбалы тұрақты орамдар. 
Ҽрбір  халықтың  даналық  болмысы  сол  халықтың  ҿз  тілінде,  ҿз  даналары  мен 
ойшылдарының, шешендері мен айтқыштарының ой-толғаныстары мен солардың мҽнді 
де маңызды үлгілері негізінде қалыптасады. Сондықтан мақал-мҽтелдер ҿзінің бейнелі 
табиғатымен кҿркемсҿз ҿнерінің кҿрікті де құнарлы үлгілеріне жатады. 
Мақал-мҽтелдер  –  халықтың  салт-дҽстүрі  мен  ҽдет-ғұрпын,  ҽдептілік  пен 
парасаттылықты уағыздаушы құрал. Мақал-мҽтелдердің табиғаты барлық тілдерде бір-
біріне  ұқсас.  Тілдегі  қалыптасқан  кҿне  де  байырғы  мақал-мҽтелдердің  қай-қайсысы 
болмасын ҿзінің даму  барысында ұзақ тарихи жолды басып ҿтіп, ерекшеленіп-еленіп, 
бүгінгі  ұрпаққа  сараланып  жеткендігі  байқалады.  Ҽрбір  мақал-мҽтелдердің  бойынан 
ұзақ ҽңгіменің, ой-толғаныстың қорытындысы, тобықтай түйіні, тоқ етері ретінде қысқа 
айтылатын  пікірі,  алуан  түрлі  тақырыбы  табылады  [1,8].  Демек,  халықтың  ғасырлар 
бойы  кҿзінің  қарашығындай  сақтап  келе  жатқан  даналығының  қайнар  кҿзі  –  мақал-
мҽтелдер бүгінгі күні рухани бай мұраға айналып отыр.  

83 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
Мақал-мҽтел  қай  халықтың  болсын  ауыз  ҽдебиетіндегі  кҿлемі  шағын,  мазмұны 
бай,  тілі  кҿркем  жанрға  жатады.  Мақал-мҽтелдер  халықпен  бірге  жасайды.  Біреулері 
ескіріп, қолданудан шығып, екіншілері жаңарып, туындап жатады. Мақал мен мҽтелді 
де ҽуелде жеке адамдар шығарды. Оны біреуден біреу естіп, айтып таратады, ҿңделеді, 
ҿзгертіледі,  сҿйтіп,  халықтық  мұраға  айналады.  Демек,  мақал-мҽтелді  де  белгілі  бір 
халықтың  ҿмірде  кҿрген-білгені,  жасаған  қорытындысы,  ақыл-ойы  деуге  болады. 
Мақал-мҽтел кҿркем шығармада кҿп қолданылады. Ақын-жазушылар шығармаларында 
халық  даналығын  пайдаланумен  бірге,  сол  үлгілермен  ҿздері  де  жаңа  мақал-мҽтелдер 
шығарады.  Мысалы,  Ы.Алтынсаринның  «Аш  бала  тоқ  баламен  ойнамайды,  тоқ  бала 
аш болам деп ойламайды» - дейтін сҿзі мақалға айналып кеткен. 
Мақал  –  нақыл,  ҿсиет  түрінде  айтылатын  философиялық  ой  түйіні,  сҿз  мҽйегі. 
Мақал,  кҿбінесе,  ҿлеңдік  ҿрнекпен,  сабырлы,  салмақты  ырғақпен  айтылады.  Қара 
сҿзбен, шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. 
Қазақ  –  сҿз  қадірін  біліп,  қасиетті  сҿзді  қастерлеп,  аузынан  тастамай, 
данышпандығын  ҿнеге  ретінде  ҿлеңмен  ҿрнектеп,  терең  мағыналы  сҿздермен  зерлеп 
келе  жатқан  халық.  Сҿз  зергерлерінің  аузынан  шыққанды  үздіксіз  үлгі  етіп,  ұрпақ 
тҽрбиесіне  парықтап  пайдалану  дҽстүрге  айналған.  Ҽсіресе,  қариялар  мақалдап, 
маңызды  сҿйлеуді  борышым  деп  санайды,  онсыз  қарт  адамның  сҿзінің  қадірі 
болмайды. Отбасында ата-аналар бала тҽрбиесіне лайықтап:  «Ана тілін алмасаң, арың 
кетеді», «Ҽке – тірегің, ана – жүрегің», «Сабыр түбі – сары алтын», «Еріншектің ертеңі 
таусылмайды»,  «Кҿзің  ауырса,  қолыңды  тый,  ішің  ауырса,  асыңды  тый»,  «Іс  істесең, 
ретін тап», т.б. мақалдарды жиі айтады [2, 3]. 
 Баланың  ҿмір  тҽжірибесі  аз,  сондықтан,  оған  айтылатын  ақыл-насихат,  ҿнеге, 
ҿсиет  ҽрі  ҽсерлі,  ҽрі  ойда  қалатындай  мҽнді  болуы  керек.  «Ұяда  не  кҿрсең,  ұшқанда 
соны  ілерсің»  дегендей,  ана  тілін  ардақтауға  үйретіп,  ой  қисындарын  сҿз  жүйесіне 
келтіре  алу  қабілетін  дамыту  үшін,  ата-ананың  мақалдап  сҿйлеуінің  маңызы  зор. 
Мақалдың да мақалы бар, кейбір ескірген, қазіргі ҿмірге қолдануға қолайсыз, тіпті теріс 
тҽрбиелейтін  мақал-мҽтелдерді  пайдаланудың  сақ  болу  керек.Ұлы  Абай  Жиырма 
тоғызыншы қара сҿзінде:  «Жарлы болсаң, арлы болма, арың кетеді», «Атың шықпаса, 
жер  ҿрте»,  «Ата-анадан  мал  тҽтті»,  т.б.  зиянды  мақал-мҽтелдердің  құдайшылыққа  не 
адамшылыққа жарамайтынын айтады. 
 «Халық  –  қапысыз  педагог»  деп  бекер  айтпаған.  Ұлт  болып  ұйысып,  ел  болып 
еңсемізді  тіктеген  кезеңде  қолға  алар  ісіміздің  бірі  де,  бірегейі  де  –  ұрпақ  тҽрбиесі. 
Соңғы жылдары ана тіліміздің беделі  артып, ұлттық  тҽрбие қайта жаңғырып, атамұра 
асылдарымызды қайта жарқыратып, жарыққа шығарудамыз. Қазақ халқының ғасырлар 
бойы қалыптасқан тілі мен мҽдениетіне мойын бұрып, ұрпағымызға тҿл тҽрбие, ұлттық 
тағылым беру – бүгінгі күннің басты ісі. Ҽйтсе де, талап биігіне шыға алып жатырмыз 
ба?  «Адамға  ҿткен  дҽуір  бҽрі  сабақ»  деп,  ата-баба  ҿсиетін,  тҽжірибесін  тҽрбие 
тұтқасына айналдырған жҿн. Халқымыздың тҽрбие қағидаларына ҽлі күнге педагогика 
тарихында  болсын,  тҽрбие  теориясында  болсын,  ҿз  дҽрежесінде  кҿңіл  бҿлінбей, 
зерттеуді  күтіп  жатыр.  Ендігі  кешігуді  уақыт,  ұрпақ  кешірмейді.  Ол  үшін  педагогика 
оқулығының  ҽрбір  тарау,  тақырыптарын  халық  мұрасымен  байытып,  ұрпақты  ұлттық 
ҿнеріміз бен мҽдениетімізге баулуға жедел кірісуіміз қажет [3, 10]. 
«Тіл  – халықтың ең ұлы байлығы» деген еді  заманымыздың кҿрнекті  жазушысы 
М.Шолохов. Тыңдаушы адамға тіл, ҽрине, сҿз арқылы жетеді. Халқымыз «Сҿздің кҿркі 
–  мақал»  дейді.  Тарихи-ҽлеуметтік  ҿмір  тҽжірибелерінен  алып,  терең  де  зерделі 
тұжырым  жасап,  асылдай  қорытып,  алмастай  шыңдап  айтатын  мақал-мҽтелдер  мен 
қанатты  сҿздерді  (нақыл  сҿздерді;  қалыпты,  орнықты,  қалыптасқан  тіркестерді; 
афоризмдерді;  ұтымды,  жинақты,  образды,  айшықты  ҿткір  сҿз  орамдарын)  халық 
ҿлшеусіз кҿп шығарған. Ҽрбір тіл де, сол тілде сақталып жүрген сҿздің інжу-маржаны 
да  –  атам  заманнан  бері  жасалып  келе  жатқан  ҿте  кҿне  мҽдениеттердің  кҿзі.  Ол 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
84 
халықпен  біте қайнасып,  бірге  жасайды.  Сондықтан  да  ол  –  ел-жұрт  ҿмірінің  айнасы, 
табиғи шындықтың ҿзі. 
 Мақал-мҽтелдер  –  халық  творчествосының  тҿл  жемісі.  Ҽуелі  ҽрбір  жеке  адам 
ойлап  шығарғанмен,  жүре-бара  олардың  авторы  ұмтылып  кетеді  де,  жұрт  сынынан 
ҿткендері  халық  қазынасына  –  фольклор  (ауыз  ҽдебиетінің)  шығармаларына  айналып 
отырады. Осыдан барып мақал-мҽтелдер кҿбінесе «халық даналығы» деп аталады. Кҿне 
түркі  тілдерінде  «аталар  сҿзі»  деп  атайды,  яғни  бұл  –  атадан  «атадан  балаға  мирас 
болып келе жатқан қазына» деген сҿз [4,5]. 
Арғы-бергі  заманның  кҿрнекті  ақын-жазушылары  ұтымды  сҿз  орамдарын 
қалыптастырумен бірге сол іспеттес сҿздерді жинап-терген, ел игілігіне жарата білген. 
Мысалы,  Л.Н.Толстой  халық  аузынан  ҿзі  жинап  алып  бастырған  мақал-мҽтелдерді  ҿз 
шығармаларынан  ҽлдеқайда  жоғары  санайды  екен.  Ҽрдайым  соны  қайта-қайта 
қадағалап оқып жүретін болған. Тіпті кҿз жұмар алдында да соның кейбір үзінділерін 
оқып беруді сұрап жатыпты. А.М.Горький де афористикаға үлкен мҽн берген. Қазақтың 
белгілі ақыны М.Ҽлімбаев та мақал-мҽтелдерге арнаған еңбектері баршылық. 
Халық – суреткер. Ол ҿз ҿмірін, табиғат аясы мен ҿз ортасын жан-жақты сипаттап 
беріп  отырған.  Мақал-мҽтелдердің  ұзын-ырғасы  мен  мазмұн-кҿлемін  түгел  қамтып 
суреттеу  мүмкін  емес.  Табиғат  кҿріністері  мен  тарихи  уақиғалар  саяси-қоғамдық 
құбылыстар  мен  тұрмыстық  жағдайлар  (еңбек,  оқу,  ҿнер,  отбасы,  тҽрбие  т.б.), 
моральдық қасиеттер (жақсы-жаман т.б.) мен тап тартысы, тағы басқа да толып жатқан 
тақырыптар  туралы  лайықты  мақал-мҽтелдер  шығарылған.  Жинақ  етіп  бастырғанда 
мамандар  оны  екі  жолмен  топтастырады:  бірі  –  олардың  беретін  мағынасы  мен 
мазмұнына  қарай,  екіншісі  –  алфавит  тҽртібі  бойынша.  Біз  бірінші  жолды  қаладық. 
Мақал-мҽтелдерді белгілі бір тақырыптарға қарай топ-топқа бҿліп беру оқуға ыңғайлы 
болғанымен,  оның  шарттылық  (жасандылық)  жағы  басым  жатады,  үйткені  бір  топқа 
жататын кейбір мақал-мҽтелдердің ҿзіндік мағыналары қолданылу аясына қарай екінші 
не  бір  басқа  топтағы  мақал-мҽтелдердің  жұмсалу  ерекшеліктерімен  астасып  келеді. 
Сонымен  бірге  бір  мақалдың  құрамында  бірнеше  түрлі  мағына  беретін  компоненттер 
(сҿз  тіркестері)  болады.  Табиғат  құбылыстары  мен  жан-жануарлар  туралы  айтылатын 
мақал-мҽтелдердің  басым  кҿпшілігі,  түптеп  келгенде,  адам  мен  адам  ҿмірі  туралы 
айтылады,  тұспалдап  айту  арқылы  соны  меңзеп  тұрады.  Мҽселенің  бұл  жағын 
оқушылардың ҿздері де еске алатын шығар деп ойлаймыз. 
          Мақалда  бала  тҽрбиесіне  де  үлкен  мҽн  берілген.  «Баланы  жастан»,  «Ұяда  не 
кҿрсең, ұшқанда соны ілесің», «Қызды асырай алмаған күң етеді, ұлды асырай алмаған 
құл етеді», «Сіз» деген сыпайылық,  «сен» деген «анайылық» деген мақал-мҽтелдердің 
мҽнісі  жас  ұрпақты  жақсылыққа  баулу  болмақ.  Жастарға  ҿнер-білім,  тіл  үйретуде 
мақал-мҽтелдің  мҽні  аса  зор.  Білім-ҿнер  еңбектің  бір  түрі  болса,  аз  сҿйлеп,  кҿп 
тыңдаған, кҿп оқып білімін байытқан бала ғана ҿмірден ҿз сыбағасын алмақ. 
   Мақал-мҽтелдер  қоғам  ҿміріндегі  ҽлеуметтік  құбылыстарды,  адам  мінезін,  табиғат 
пен  тіршілік  сырын,  оның  қайшылығын  таныта  отырып,  адамға  терең  ғибрат  берген. 
Мақал осындай құбылыстарға берілген баға, ойдың тобықтай түйіні ғана емес, ҿзінше 
бір  ереже.    Ұл  мен  қыз,  жалпы  мінезі  қандай  болуға  тиіс  дегенге  де  халық  мақалы 
бұлжымас нұсқау береді. «Атаның баласы болма, адамның баласы бол», «Жақсы адам – 
ел ырысы», «Бір кісі мың кісіге олжа салар», «Ақ жүрген адам  – азбас», «Адам аласы 
ішінде,  мал  аласы  сыртында»,  «Кісі  болар  баланың  кісенінен  белгілі,  ат  болатын 
құлынның  мүшесінен  белгілі»,  «Тау  тауға  қосылмас,  адам  адамға  қосылады», 
«Ҽдептілік  –  адамдық  белгісі,  тұрпайы  мінез  –  надандықтың  белгісі»  деп  келетін 
мақалдардың тҽрбиелік-этикалық мҽн-мағынасы ҽлі күнге ҿз күшінде. 
       Мақал-мҽтел  бұрын  тек  ауызекі  тілде  ғана  қолданылса,  жазу-сызу  шыққан  соң 
публицистика, тарих, ҽдебиет жанрларында да қолданылатын болды. Афоризм, қанатты 
сҿздер бүгінгі қазақ жазушыларының шығармаларында да аз емес. Олардың арғы тегі 
мақалдан туған. Мақал-мҽтел – ықшамды түрде айтылатын, кҿп жағдайды аңғартатын, 

85 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
ҿмірдегі  құбылыстарды  тапқырлықпен  түйіндеп,  шеберлікпен  жеткізетін  сҿз нақышы. 
«Мақал-мҽтел  –  халықтың  ғасырлар  бойғы  іс-тҽжірибесінен,  ҿмір  тҽжірибесінен 
қорытып ереже, ҿмір заңы түрінде тұжырымдалған аталы сҿз халықтың ой түйіні» [5,3]. 
       Жоғарыдағы  мысалдардан  мақал-мҽтелдердің  бірнеше  түрлі  болатынын  жҽне 
жасалу ҽдістері де алуан түрлі болып келетінін аңғарамыз. Бірақ, бұлардың барлығына 
тҽн  қасиет  -  ҿмір  құбылыстарының  мҽнін,  сыр-сипатын  ашып,  қорытынды  жасауға 
бейімділігі.  Мақал-мҽтелдерді  шығарушы,  ҽрі  таратушы  –  халық.  Мақал-мҽтелдер 
халықтың  рухани  бай  ҿмірінен,  ой-қиялынан,  ақылынан  туады.  Халық  –  мақал-
мҽтелдерді ҿте жоғары бағалайды. Бұған дҽлел ретінде:   
«Сҿздің кҿркі – мақал», 
«Мақал – сҿздің атасы»-  деген мақал-мҽтелдерді мысалға келтіруге болады. 
Мақал-мҽтелдердің табиғатының күрделілігі, оның кҿнелігі мен қолдану аясының 
кеңдігінде.  Белгілі  бір  жағдайға,  тақырыпқа  байланысты  шебер  айтылған  ұтымды, 
тиісті  нақыл  сҿздер  ауыздан-ауызға  кҿшіп,  ел  арасына  анау  айтқандай,  мынау 
айтқандай деп шешеннің есімімен қосарлана жүрген еді. Ал, кейін шығарушының есімі 
ұмытылып, ұтымды, орынды қолданылған сҿздер халық сынынан ҿтіп, ҿңделіп, мақал-
мҽтелдерге  айналып  кеткен.  Мақал-мҽтелдер  –  ықшамды  түрде  айтылатын,  кҿп 
жағдайды  аңғартатын,  ҿмірдегі  құбылыстарды  тапқырлықпен  түйіндеп,  шеберлікпен 
жеткізетін  сҿз  нақышы.Мақал-мҽтелдер  жҿнінде  Қажым  Жұмалиев  былай  деген: 
«Мақал-мҽтел  –  халықтың  тек  қана  кҿркем  сҿз  ҿнері  ғана  емес,  ҽрі  философиясы,  ҽрі 
ғылымы,  ҽрі  тҽрбие  құралы».  Мақал  мен  мҽтел  –  халықтың  ғасырлар  бойғы  іс-
тҽжірибесінен,  ҿмір  тануынан  қорытылған,  тұжырымдалған  ой-түйіні  жҽне  бір  ойды 
ұтымды, ҿткір етіп айтып беретін нақыл сҿз.  Мақал-мҽтелдердің тілі қарапайым жҽне 
ҿте кҿркем, сҿздік құрамы бай. Сҿйлем құрылысы жағынан жеңіл, ҽсерлі болып келді. 
Халық  мақал-мҽтелдеріндегі  қолданылған  сҿздердің  тек  қана  сыртқы  сұлулығын 
қарамайды, сонымен қатар құрамындағы сҿз мағынасын шебер, орынды қолданылуына 
да  назар  аударады.  Мақал-мҽтелдерді  оқып  үйрену,  ана  тіліміздің  байлығын,  сҿйлем 
құрылысын,  дұрыс  сҿйлеу  заңын  жетік  білуімізге,  тілімізді  дамытып  ой-ҿрісімізді 
кеңейтуге  себепші  болады.    Ал,  мақал-мҽтелдердің  негізгі  ерекшелігі:  ол  –  халық 
ойының ескерткіші ғана емес, сонымен қатар күнделікті сҿйлеу тілі құрамындағы тірі 
тілдік  бірлік.  Мақал-мҽтел  қазақ  халқының  рухани,  даналық  қазынасы.  Оны  болашақ 
ұрпаққа, жеткіншекке оқыту, үйрету сол қазынадан нҽр беру, рухани жағынан халыққа 
жақындастыру,  халықтың  рухани,  даналық  байлығын  түсіну,  меңгеру  арқылы  қазақ 
халқын сыйлауға бағыттау, достыққа шақыру деп түсіну керек. [6,15]. Мақал-мҽтелдер 
– халық тарихы, оның ҽлеуметтік тіршілігі, ақыл-ҿнегесі, даналығы мол кҿрініс тапқан, 
ой дҽлдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленетін тілдік бірліктер болып табылады. 
Қазақ 
фольклорының 
кҿне 
жанрларының 
бірі 
мақал-мҽтелдер 
ата-
бабаларымыздың ҿткен ҿмірінен мол мағлұмат беретін мұралардың қатарына жатады. 
Ҿйткені,  халық  сан  ғасырлық  тҽжірибеден  кҿрген-түйгендерін  қорыта  келіп, 
ұрпақтарына  «тоқсан  ауыз  сҿздің  тобықтай  түйінін»  ұсынады.  Адамзаттың  ҿскелең 
ҿміріндегі  қажеттіліктерді  ҿтейтіндері  екшелеп,  ел  жадында  ҿшпестей  қашалады. 
Бейнелі  кестелермен  ҿрілген  мақал-мҽтелдерде  халықтың  наным-сенімі,  ҽлеуметтік 
құрылысы,  ҿмірлік  қағидасы,  дүниетанымы,  тұрмыс-тіршілігі  жан-жақты  кҿрініс 
табады. 
Қорыта  айтқанда,  мақал-мҽтелдер  жанры  бұрынғы  мақал-мҽтелдердің  жақсы  да 
қадірлі  қасиеттерін  жҽне  ҿздеріне  тҽн  ерекшеліктерін  бойына  сақтай  отырып  дамып 
келеді.  Алдағы  уақытта  да  осылай  дами  түсуіне  күмҽн  жоқ.    Фольклор  жанры  ішінде 
халық арасына ең кҿп тарағаны жҽне ұзақ ҿмір сүретіні де осы мақал-мҽтелдер. Мақал-
мҽтелдер бір дҽуірдің жемісі ғана емес, олар халықтың тарихымен тығыз байланыста. 
Мақал-мҽтелдер – халықтың ғасырлар бойы атадан балаға мұра ретінде қалдырып келе 
жатқан асыл қазынасы. 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
86 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
1.Адамбаев Б. Халық даналығы. Алматы, 1976 ж. 
2.Сҿз атасы. Алматы, 1987 ж. 
3.Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз ҽдебиеті. Алматы, 1958 ж. 
4.Қоңыратбаев Ҽ. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы, 1984 ж. 
5.Қазақ мақал-мҽтелдері. Алматы, 2005 ж. 
6.Ҽлімбаев М. Ҿрнекті сҿз - ортақ қазына. Алматы, 1967 ж. 
РЕЗЮМЕ 
В    статье  рассматриваются    вопросы  изучения  пословиц  и  поговорок  как  часть 
народного наследия. 
 
SUMMARY 
The  article  deals  with  the  problems  of  studying  proverbs  and  sayings  as  a  part  of  
national heritage. 

жүктеу/скачать 1,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: