УДК  ТҮРІК ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХИ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҰЛЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ

97 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
бесік  жыры,  түркі  жырлар,  мақалдар  мен  мҽтелді  дастандарымызбен  түрлі 
фольклорлық туындыларымыздың тарихи тамырынан  жұрдай болар едік. 
Сопылық ҽдебиеттің ең үлкен ҿкілдерінің бірі  - Ахмет Яссауиды атап кетпеуіміз 
дұрыс  болмас.  Жазық  далада  дҽстүрде  болған  діни  туындылар  жазып  жҽне  Түрік 
ҽдебиетінде  ислам  тақырыптарына  ҿлең  шығарған  ақындарға  басшылық  жасаған. 
Қазақстан  жерінде  пайда  болған  хикмет  ҿлеңдері  Анодолы  жерінде  Юнус  Емренің 
тілінде жаңадан  жанданды. Анадолы түрікшесі, кейіннен  Түркия түрікшесі  деген атау 
алады жҽне осы ғасырда негізделе бастады. 
Белгілі  түрік  ақынының  ―Түрікшесін  сүт  тістері‖  деген  бұл  дҽуірді  шыңға 
шығарған  Юнус  Эмре  ғашықтық,  жаратылыс,  барлық,  жоқтық    пікірімен  ҿлеңдерді 
еркін  оймен  еш  қорықпай,  қолына  қалам  алып,  сол  дҽуірдің  ҽлеуметтік-  саяси  жҽне 
экономикалық айқын емес тұстарын оңай ашты. Барлық  мҽселелердің шешілуі  жоғары 
бір гуманизм арқылы шындыққа айналады. Оның осы бір шумақ  ҿлеңінен  кҿп  нҽрсені  
түсінуімізге  болады: 
            Bir kez gönül yiktın  ise 
            Bu kildiğin namaz değil  
            Yetmiş iki millet dahi 
            Elin yüzün yumaz değil 
            Осы  ҿлең  шумағында      исламның  негізгі  заңдары  айтылған.  Олардың    дҽрет  
алып, намаз  оқығандары мұсылман емес адамдардың  беті- қолын  жуғанына ұқсатады. 
Ол    бұл    ҿлеңінде    намазға    қарсы  емес,    намаздың    алғышарты  деп  ең    алдымен 
адамның жан дүниесін (кҿңіл  тазалығын)  ескеру  керек  екенін  айтады. Бұл жердегі  
кҿңілдің таза болуы  мҽселесіне  Қорқыт атамыз да  ҿз ойын айтып  кеткен. Қорқыт ата 
дастандарында ―Кҿңілі ашық болмайынша байлық болмас‖ сияқты  түрі  Юнустың  ―ақ 
кҿңіл бол‖ тіркесінің  шамамен 200 жылдан кейін айтылған  түрі. 
ХІІІ ғасырдан кейін  Түрік ҽдебиетіне үлес қосып жүрген тұлғалардың еңбектері 
ҿз ағысымен жалғасып, маңызды туындылар  шыға бастады. Шағатай ҽдебиеті  Үлкен 
Түркістан  жерінде    пайда  болған    қазақ,  қырғыз,  ҿзбек  жҽне  ұйғыр  ҽдебиеттерінің  
ертедегі  бастауы  деп  есептелінеді.  ХІІІ  ғасырдың  аяғында    Анадолы    жерлерінде  
классикалық  ҽдебиет  дҽуірі басталып, 600 жылға  жалғасады.  Бұл дҽуірде Араб  жҽне 
парсы  ҽдеби туындылары  классика түріне  келе бастаған еді.  Символдар айналасында  
формаланған    бұл    ҽдебиет    эстетикалық  жағынан    батыс    зиялы    қауымын    таң  
қалдырды. Шағатай ҽдебиеті дҽл осы түрлерін қолданған бүкіл Шығыс Түрік халқының 
ортаға шығарған қатар  дамыған  ҽдебиеті. 
ХVII ғасырда Ыстамбулға келген  шетелдік меймандармен  арадағы  ҽңгіме  бұл  
эстетикалық    дҽрежені    түсінуге    жҽрдем    береді.  Шетелдік    меймандар    Түрік  елінің  
ҽдебиеті  дамыған ба, дамымаған ба деп сұрайды. Меймандар түрік халқының  дамыған  
бір ҽдебиеті  бар екенін  естіген кезде  олар  ҽдебиетке  тҽн  бір  ҿлең  шумағына  қолқа  
салады. Мейманға Недимнің осы  шумақтарын  оқиды: 
            O gul endam  bir al sale bürünsün  yürüsün, 
            Ucu  gönlüm gibi  ardınca  sürünsün  yürüsün 
 Бұл  ҿлең    жолдарындағы    ―s,m,l,n‖дауыссыздары  мен―ü‖  дауыстыдан  туған  
сҽйкестік  елшіге  ҽсер    қалдырады.  Елші    сол    мезетте    ―егер    дамыған    ҽдебиет    қай  
елдікі  десе, Түрік  ҽдебиеті  деп жауап  берер едім. Ең  болмағанда  бұл ҿлең  жолдары  
Түрік  ҽдебиетінің  биік  шыңға  шығуының   кҿрсеткіші‖ деп  таңқалысын  жасырмаған 
екен. 
Классика  ҽдебиеті    ҿз    ағысымен    ағып,  символдармен    ҿрілген    дүниесінде 
дамуын  жалғастырып келеді. Анадолыда  ХVI ғасырдан бастап  ұлы тұлғалар  пайда 
бола      бастайды.  Бұл  тұлғаларынан    бірі  -  Караджоғлан.  Аса  белгілі  болмасада    орта 
Азиядан    шыққан    жҽне    мыңдаған  жылдар    бойы  озандық  дҽстүрдің    Анадолыдағы  
негізін  салушылардың    бірі    болып    табылады.  Оның  мына  ҿлең    шумағынан    оның 
эстетикалық  дҽрежесін  түсінуге  болады: 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
98 
               İnceciktin bir kar yağar, 
               Tozar  Elif, Elif diye 
               Dedi gönül abdal olmuş 
               Gezer  Elif, Elif diye 
            Бұл  жерде  ғашық  адам  қар    ұлпаларының    жерге  түсіп    жатқан    кездегі    пішіні  
мен    Араб  ҽліппесінің    бірінші  ҽрпі  ―Elif‖  арасындағы  пішіндерді    ұқсастырады.  Осы 
ҽдемілікті  байқаған  Түрік  халқы  қыз  балаларына  осыған  байланысты  Елиф есімін  
қойған. 
XIX  ғасырда  пайда  болған  ҽлеуметтік  -  саяси  жҽне    экономикалық    жағдайлар  
Ұлы Түркістан  жерінің  ҿзіне  қайтуы  жүз  жыл бұрын жүзеге асады. Анадолы жерінде 
Осман  мемлекетінің батыстануы басталады. Бұл қоғамға  идеологиясы, формасы жҽне 
эстетикасы  жағынан  басқаша  ҽдебиеттің  пайда  болуына  себеп  болады.  Бұл  ҽдебиет 
зерттеушілері  тарапынан  Батыс  ҽсеріндегі  ҽдебиет   деп танылады. Бұл дҽуірде ҿзіне 
қайту  қасіретін  кҿрген  Түрік  жерлеріне  деген  сағынышты  да  бірге  алып    келеді. 
Айрықша    ҿлеңде  ҿмір  сүріп  жатқан  жерді  суреттейтін  ҿте  кҿп  туындылар  бар.    Arif  
Nihat  Асияның  ―Зікір‖ атты берілген  тҿмендегі ҿлеңінің мағынасын ҿте жақсы ашқан: 
            AGİT 
Ağlayin parmaklan nur 
Suralarından kınalı kızlarım 
Ağlasın  Meraga göklerinden  
Meragaya şakıp yıldızlarım  
Yollarına kürşallar uzanış olu 
Ağlasın Akülke sütgölü 
Kimi semerkantta bekler beni 
Kimi Caberde 
Caber  yok, TiyanŞan  yok, Aral  yok 
Ben  nasıl  varım  
Ağla ey Tanri dağlarından 
İndirilmiş tanrim 
Şu yakın suların  
Kolu yakın bükülmez 
Fırat niçin  Dicle niçin, Avaş  niçin  
Benden doğan, bana dökülmez. 
Benki ateşle konuşurdum, selle konuşurdum 
İdil‘le, Tunai‘le Nille konuşurdum 
―Sargaryol‘u‖, ―sakarya‖  yapan 
―Ykanyom‖ u ―yapan‖ 
Dille konuşurdun. 
Қорытындылай келе, ойымызды  Күлтегіннің ―Аспан айналып жерге түспейінше  
еліңнің    басшылығын  кім  тартып  ала  алады?  Ататүріктің  «Біздің  құдіреттілігіміз, 
қасиеттілігіміз - асыл  қанымызда»  деген  аталы сҿзімен аяқтаймыз.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
1.ER,Tülay,  (1988),  Simavİlçesi  ve  Çevresi  Yaren  Teşkilâtı,  Kültür  ve  Turizm  Bakanlığı 
Yayınları, Ankara. 
2.KOCAKAPLAN, İsa, (2004), ‗Dede Korkut‘un Delileri‘, Millî Folklor, 8(16), 8–24. 
3.KÖKSAL, Hasan, (1999), ‗ ―Dadaş‖ ve ―Zeybek‖ Kavramları ve Geleneğimizdeki Yeri‘, I. 
Balıkesir  Kültür  Araştırmaları  Sempozyumu  Bildirileri,  Balıkesir  Üniversitesi  Yayınları, 
Balıkesir, 161–166. 
4.ÖZCAN, Abdülkadir, (1994), ‗Deli‘, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, , Cilt 9, 
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul. 

99 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
5.TAESCHNER,  Franz,  (1972), ‗İslâm‘da  Fütüvvet Teşkilâtının  Doğuşu  Meselesi ve Tarihî 
Ana Çizgileri‘, (Çev. Semahat Yüksel), Belleten, XXXVI(142), 203-236. 
6.Tarama Sözlüğü, Cilt II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1965. 
7.Türkçe Sözlük, Cilt 1-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988. 
8.UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, (1993), ‗Deli‘, İslâm Ansiklopedisi, III, Millî Eğitim Bakanlığı 
Yayınları, Ankara. 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматривается  история  развития  турецкой  устной  и  письменной 
литературы, а также творчество видных представителей  и  их  точка  зрения. 
SUMMARY 
 
The article deals with the history of Turkish oral and written literature and viewpoints of 
outstanding writers. 
 
 
 
Т І Л   Б І Л І М І Н І Ң   М Ә С Е Л Е Л Е Р І 
 
 
УДК 
ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАРДЫҢ БУЫН ҚҰРАМЫНДАҒЫ ТҮРЛЕНІМІ 
 
Кайдарова А.К.- Қазақ тілі мен ҽдебиеті пҽнінің оқытушысы, 
(Алматы қ., Мемлекеттік кҿлік жҽне коммуникациялар колледжі)  
 
Қазақ  тіліндегі  дауыссыздардың  буын  құрамындағы  артикуляциялық  түрленімі 
фонетикада  арнайы  қарастырылмаған.  Бірлі-жарым  зерттеулер  негізінен  буынның 
акустикалық  кҿрсеткіштерін  талдауға  арналған.  Ал  буынның  бастау  кҿзі  артикуляция 
екенін  ескерсек,  онда  кез-келген  зерттеу  алдымен  артикуляцияға  арналу  керек.  Тіл 
бірліктерінің,  оның  ішінде  буынның,  алдымен  артикуляциялық  мазмұны  ашылмаса, 
зерттеу нҽтижелері толық болмайды. 
Буын  құрамындағы  дауыссыздардың  ҽуез  түрленімінің  артикуляциялық  негізін 
сипаттап  шығу  үшін  арнайы  инстументал  программа  жасалғанына  жоғарыда 
тоқталдық.  Программаның  негізгі  мақсаты  буын  құрамындағы  дауыссыздардың  тірек 
дауыстымен  артикуляциялық  ұласу  жолдарын  анықтау  болатын.  Сондықтан  да  буын 
құрамындағы дауыстылардың сол құрамдағы дауыссыздың артикуляциясына ықпалын 
анықтау  жолында  ҽртүрлі  амалдар  қолданылды.  Соның  бірі  дауыссызға  алды-
артындағы  дауыстылардың  артикуляциялық  ҽсерін  табу  болды.  Ол  үшін  буынның 
дыбыстық құрамын ҿзгертіп отыруға тура келді. Мысалы, АТ бір буынды сҿз. Ендеше Т  
дауыссызы ҿзінен бұрын тұрған дауыстымен тығыз артикуляциялық байланыста екені 
күмансыз  болып  табылады.  Ал  енді  АТА  сҿзінің  құрамында  екі  буын  бар.  Дауыссыз 
біркелкі  дауыстының  ортасында  тұр.  Ендеше  дауыссыздың  қай  дауыстының 
арткуляциялық ықпалында екенін тап басып, кҿрнекі (иллюстратив) түрде сендіре айту 
қиын  болады.  Бұл  жерде  буынды  кҿкірек  кҿзімен  (интуитив)  бҿліп  беру  жеткіліксіз. 
Оның  кҿрнекі  дҽлелі  тағы  керек.  Ҿйткені  буын  мҽселесі  жалпы  фонетикаға  (общая 
фонетика) барып  ұласады, ал жалпы лингвистика мамандары қазақ тілінің буын жігін 
түйсіне  бермеуі  анық.  Сонымен  қазақ  тілінің  буын  табиғатын  артикуляциялық 
тұрғыдан түсіндірудің амалын қарастыруға тура келеді. 
Сҿз жоқ, буын құрамындағы дыбыстардың арасындағы артикуляциялық байланыс 
-  жалпы  лингвистикалық  құбылыс.  Алайда  буын  құрамындағы  дыбыстардың 
артикуляциялық  байланысының  түрлері  ҽр  тілде  ҽртүрлі  болады.  Сҿйтіп  тілдердің 
ҿзара  ерекшеліктерінің  бір  белгісі  буынға  келіп  тіреледі.  Бұл  мҽселені  шешу  үшін  ҿз 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
100 
тұсымыздан  "ҽуез  бірлігі"  (тембральная  общность,  целостность)  деген  ұғым  ендіріп 
отырмыз.  Оның  негізгі  мазмұны  қазақ  тіліндегі  буын  белгілі  бір  ҽуезбен  айтылады, 
ендеше  сол  буын  құрамындағы  дыбыстар  ҿзара  тығыз  артикуляциялық  байланыста 
болады.  Сол  артикуляциялық  байланыстың  түрін  табу  керек.  Қазақ  тіліндегі  буын 
ҽуезінің  құрамы  мен  жүйесін  анықтап  алған  соң,  соған  лайық  инструментал  материал 
құрастырдық. 
Мысалы, жоғарыдағы бір буынды АТ сҿзін тҿмендегідей етіп түрлендірдік: 
АТ  >  АТА  >  АТЫ  >  АТ

Ұ (атұу) 
Сонда  бастау  буын-сҿздегі  дауыссыз  енді  келіп  үш  түрлі  фонетикалық  жағдайға 
түсті:  ашық,  езулік,  жуан  А  –  Т  –  ашық,  езулік,  жуан  А;    ашық,  езулік,  жуан  А  –  Т  – 
қысаң, езулік, жуан Ы;  ашық, езулік, жуан А – Т

  –  қысаң,  еріндік, жуан  Ұ.  Енді  осы 
сҿздердің  салыстырмалы  артикуляциялық  моделін  жасаймыз  ,  сонан  соң  олардың 
акустикалық 
кҿрінісін 
талдаймыз. 
Артикуляциялық 
талдауды 
акустикалық 
нҽтижелермен пысықтап отырамыз. Дауыссыз қай дауыстымен ҽуездес шықса, сол екі 
дыбыс  ҿзара  буын  құрап  тұр  деген  сҿз.  Ҽрі  қарай  артикуляциялық  сипаттамасын 
акустикалық  талдаудың  нҽтижесімен  тиянақтап,  белгілі  бір  қорытындыға  келу  ғана 
қалады. 
Жуысыңқы дауыссыз дыбыстардың буын құрамындағы ҽуез түрленімі. 
Жуысыңқы  дауыссыздарды  алуда  мҽн  бар,  ҿйткені  олардың  артикуляция-
акустикалық  кҿрінісі  тоғысыңқы  дауыссыздарға  қарағанда  анық  шығады.  Бұл  зерттеу 
жұмысын  біршама  жеңілдетудің  жҽне  оның  кҿрнекілігін  арттырудың  амалы  болып 
табылады.  Тіл  жүйе  болғандықтан,  жуысыңқы  дауыссыздардың  негізінде  алынған 
зерттелім нҽтижелері тоғысыңқы дауыссыздарға да тҽн болып шығады. Сҿйтіп екеуіне 
де ортақ қорытынды жасауға болады.  
Алдымен бір буынды ҰШ

  сҿзін алып, тҿмендегідей етіп түрлендіреміз: 
ҰШ

  >  ҰШАҚ  >  ҰШ

ҰҚ

   
Сонда  бастау  буын-сҿздегі  дауыссыз  енді  келіп  екі  түрлі  фонетикалық  жағдайға 
түсті: қысаң, еріндік, жуан Ұ – Ш

 – ашық, езулік, жуан А;  қысаң, еріндік, жуан Ұ – Ш

 
–  қысаң,  еріндік,  жуан  Ұ.  Енді  осы  сҿздердің  салыстырмалы  артикуляциялық  моделін 
жасаймыз, сонан соң олардың акустикалық кҿрінісін талдаймыз. 
Бір  буынды  ҰШ

  сҿзінің  құрамындағы  дауысты-дауыссыздың  артикуляциялық 
жалғастығы күман туғызбайды. Буынның ҽуез сипаттамасы құрамындағы дыбыстардың 
артикуляциялық белгілерінен шығады. Мұндағы тірек [ұ]  дауысты дыбысын айтқанда 
тіл  ауыз  қуысында  кейін  шегініп  жатады,  тілдің  ауыз  қуысындағы  кҿлденең  қалпына 
қарай  тіл  арты  (үстіңгі  қатардағы  тҿртінші  кейінді  белгі),  тіл  ауыз  қуысында  жоғары 
жатады,  тілдің  тік  қалпына  қарай  қысаң  (оң  қанаттағы  екінші  қысаң  белгі),  ерін 
дҿңгеленіп тұрады, ерін қатысына қарай еріндік (сол қанаттағы тҿртінші қысаң, еріндік 
белгі),  дауыс  шымылдығы  толық  тербеледі,  дауыс  шымылдығының  қатысына  қарай 
дауысты (кҿмейдегі жоғарғы толық толқын сызық белгі). Сонымен оның ҽуез белгілері: 
қысаң, еріндік, жуан, жалаң. 
ҰШ

  буынының құрамындағы [ш] : 
-Дауыссыз дыбыс тіл ұшы арқылы жасалып, оның жасалуына тіл ұшы қатысады, 
сҿйтіп ауыз қуысындағы жасалу орны тіл ұшы болуынан; 
-Сҿйлеу  мүшелерінің  ҿзара  жуысуы  арқылы  жасалып  (тіл  ұшы  мен  күрек  тіс 
жуысады),  оның  жасалу  тҽсілі  жуысым  болады,  сҿйтіп  жасалу  тҽсіліне  қарай 
жуысыңқы болуынан; 
-Дауыс  шымылдығы  тербелмейді,  оның  жасалуына  дауыс  қатыспайды,  сҿйтіп 
дауыс қатысына қарай қатаң айтылуынан; 
-Тілдің дҿңес тұсы ауыз қуысында кейін шегініп, кҿмейге жақын жатады, сҿйтіп 
тілдің ауыз қуысында кейін шегініп жатуынан; 

101 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
-Тілдің дҿңес тұсы ауыз қуысында  жоғары жатады, сҿйтіп тілдің ауыз қуысында 
жоғары жатуынан; 
-Жуысым  біте  салысымен  ерін  қысаң  ашылып,  дҿңгеленіп  тұрады  (ерінмен 
айтылады), сҿйтіп еріннің дҿңгеленіп тұруынан [ш] дауыссыз дыбысы жасалады. 
Ендеше [ш]  дауыссыз дыбысы ауыз қуысындығы жасалу орнына қарай тіл ұшы, 
сҿйлеу  мүшелерінің  ҿзара  қалпына  қарай  жуысыңқы,  дауыс  қатысына  қарай  қатаң, 
тілдің  кҿлденең  қалпына  қарай  кейінді,  тілдің  тік  қалпына  қарай  жоғарылы,  ерін 
қатысына қарай қысаң еріндік болып жасалады. 
[ш]  дауыссыз дыбысының  артикуляциялық  белгілерінің жүйесі: жасалу  орнына 
қарай  –  тіл  ұшы,  жасалу  тҽсіліне  қарай  –  жуысыңқы,  дауыс  қатысына  қарай  –  қатаң, 
тілдің  кҿлденең  қалпына  қарай  –  кейінді,  тілдің  тік  қалпына  қарай  жоғарылы,  ерін 
қатысына қарай қысаң еріндік. 
[ш]    дауыссыз  дыбысының  артикуляциялық  белгілерінің  құрамы:  тіл  ұшы, 
жуысыңқы, қатаң, кейінді, жоғарылы, қысаң еріндік. 
Буын  құрамындағы  [ш]    дауыссыз  дыбысы  тіл  ұшы  арқылы  жасалады,  ауыз 
қуысындағы жасалу орнына қарай тіл ұшы (үстіңгі қатардағы екінші тіл ұшы белгісі), 
тіл  ұшы  мен  күрек  тіс  ҿзара  жуысады,  сҿйлеу  мүшелерінің  ҿзара  қалпына  қарай 
жуысыңқы (оң қанаттағы тҿртінші жуысыңқы белгі), дауыс шымылдығы тербелмейді, 
дауыс шымылдығының қатысына қарай қатаң (кҿмейдегі  тҿменгі  тік сызық), тіл  ауыз 
қуысында  кейін  шегініп  жатады,  тілдің  ауыз  қуысындағы  кҿлденең  қалпына  қарай 
кейінді (үстіңгі қатардағы тҿртінші кейінді белгі), тіл ауыз қуысында жоғары жатады, 
тілдің тік қалпына қарай жоғарылы (оң қанаттағы екінші қысаң белгі), ерін дҿңгеленіп 
тұрады,  ерін  қатысына  қарай  қысаң  еріндік  (сол  қанаттағы  тҿртінші  қысаң  еріндік 
белгі). Ҽрі қарай дауысты-дауыссыздың артикуляциялық белгілерін топтай келіп, буын 
ҽуезіне қатысты белгілерді бҿліп аламыз.  
Қысаң  (жоғарылы)  ҽуез  екеуіне  де  ортақ  –  оны  аламыз,  еріндік  ҽуез  ортақ  – 
аламыз,  жуан  (кейінді)  ҽуез  ортақ  –  аламыз,  жалаң  ҽуез  ортақ  –  аламыз.  Сонымен 
буынға  мына  ҽуез  құрамы  тҽн  болып  шықты:  қысаң  (жоғарылы),  еріндік,  жуан 
(кейінді),  жалаң.  Ендеше  ҰШ

    сҿзі  қысаң  (жоғарылы),  еріндік,  жуан  (кейінді),  жалаң 
буын  ҽуезді  болып  шықты.  Дауысты  мен  дауыссызды  бір  буын  етіп  басын  біріктіріп 
тұрған артикуляциялық белгілердің құрамы осындай. 
Артикуляциялық  талдаудың  нҽтижесін  акустикалық  кҿрнекілікпен  толықтырып    
кҿрейік.   Бір буынды   ҰШ

   сҿзінің   акустикалық     кҿрінісінен  
(1 сурет) анық, айқын айтылғанын байқаймыз, барлық фонетикалық кҿрсеткіштері 
нақты  шыққан.  Дауыстыға  қатысты  екі  қою  жиілік  кҿрінеді.  Тҿменгі  жиілік  қанық 
шыққан. Жоғарғы жиілік дауыстыға қатысты шудың кҿрінісі болу керек. Дауыстының 
ҽуеніі  жоғары  (260  Гц),  қарқыны  күшті  (50  дб).  Дауыссыздың  негізгі  кҿрсеткіші  деп 
соны  есептейміз.  Дауыстыға  келетін  болсақ,  спектрдің  жоғары  жиілік  жағына 
орналасқан екі қою шулы аймақты байқаймыз, екеуінің арасын едҽуір шегара бҿліп тұр. 
Екі  жолақтың  қоюлық  деңгейі  ҿзара  шамалас.  Дауыссызға  қатысты  шудың  жиілігінің 
тҿменгі шегі ҿте тҿмен орналасқан. Дауыссыздың қарқыны ҿте тҿмен.  
 

Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №5(6) 2011. 
 
102 
 
 
Буын құрамындағы екі дыбыстың арасындағы артикуляциялық бірліктің кҿрінісі 
ретінде  дауысты  мен  дауыстыға  қатысты  тҿменгі  жиілік  жолағының  бір  деңгейде 
орналасқанын жҽне дауыссыз спектрінің күшті  басталғанын айтуға  болады. Дауыссыз 
артикуляциясы  бас  жағында  ширақ  басталып,  соңына  қарай  ҽлсірей  бастаған.  Мұның 
ҿзі екі дыбыс арасындағы артикуляциялық байланыстың нық екенін дҽлелдейді. Буын 
табиғатын сҿз еткенде буын құраушы (буын құрауыш) дауысты екенін айту мен буын 
түрлерін ғана жіктеп шығу жеткіліксіз болады. Буын акустикасының жалаң нҽтижелері 
де  мҽселені  шешіп  бере  алмайды.  Қазақ  тіліндегі  буын  табиғатының  ҿте  қарапайым 
сипатталып  келе  жатқандығы  да  сондықтан.  Қарапайым  сипаттаудың  нҽтижелері 
мектеп оқулықтарына жарағанмен, теориялық фонетиканы қанағаттандыра алмайды. 
Оқулықтар  мен  оқу  құралдарындағы  (тіптен  кҿптеген  теориялық  еңбектердегі) 
буын жігі мен ҽріп-таңбалардың дыбыс құрамының анықтала алмай жүргендігі де буын 
табиғатын  дұрыс  түсінбегендіктен  болып  жатыр.  Буын  құрамындағы  дыбыстардың 
жасалымын бір-бірінен бҿліп қарауға болмайды. Себебі  буын құрамындағы дыбыстар 
бір-бірімен  тығыз  артикуляциялық  байланыста  болады.  Буын  құрамындағы 
дыбыстардың  ҿзара  артикуляциялық  ықпалы  ҿте  күшті.  Олар  бір-біріне  икемделіп 
жатса  да  немесе  бірінің  артикуляциясын  бірі  ҿзгертіп  жатса  да  қосақталып  жүреді. 
Сҿздердің жалпы айтылым тұрқы буын артикуляциясына тікелей байланысты.  
Буын  құрамындағы  дауыссыз  дыбыс  екінші  бір  буынның  құрамына  ауысатын 
болса,  онда  ол  сол  буынның  артикуляциялық  үлгісіне  бейімделіп  отырады.  Жеке 
буынның  үстеме  артикуляциялық  белгілері  сол  буынның  құрамындағы  дыбыстардың 
үстеме артикуляциялық белгілерін кҿрсетеді. Соның нҽтижесінде буын артикуляциясы 
жеке дыбыстар мен бүтін сҿздің артикуляциясының негізін құрайды. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
1.Зиндер Л.Р. Общая фонетика. – Москва: Высшая школа, 1979. – 312 с. 
2.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. –  
1 – сурет  ҰШ

  сҿзінің акустикалық кҿрінісі 

103 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 5(41), 2012 
 
3.Джунисбеков А. Сингармонизм в казахском языке. – Алма-Ата: Наука, 1985. – 97 с. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматривается  преобразование  согласных звуков в составе слога. 
 
SUMMARY 
Thе article deals with the consonant conversion in the word syllable.  
 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: