Жеке жазылушылар үшін 65367 1 жылға 3083,04 3274,80 3427,68 Мекемелер мен ұйымдар үшін

Қ

ұрақ көрпе

ұрақ көрпе

сіз Білесіз Бе? 

Көтерілсе жоғары, 

Ерітеді мұхит. 

Төмен түссе шамала,

Сездірер суық ызғарын.

Далада тұр екі ешкі, 

Қорада тұр жеті ешкі, 

Жеті ешкі мен екі ешкі, 

Барлығы сонда неше ешкі?

(Температура)

Балдық жүйе алғаш рет Гер-

мания мектептерінде пайда бол-

ды. Жақсы жаңалық тез арада 

басқа ел мектептері өміріне ене 

бастады.

Ресейге бұл жүйе үш ба-

ғалы болып 1837 жылы келді. 

Балдық жүйе өзіне тән «тағдыр 

талқысын» да бастан кешті. 

Х І Х   ғ а с ы р д ы ң   с о ң ы н д а 

педагогикалық баспасөз бетін-

де және мәслихаттарда бағасыз оқыту идеясы туындап, 

талқыға салынды, үлкен қоғамдық пікірге ұласты. 

Кеңес мектебі алдына да осы мәселе қойылды. 

1918 жылы Ағарту ісінің Халық Комиссарының 

қаулысымен білімді бағалаудың балдық жүйесі жойыл-

ды. Кластан-класқа көшу педагогикалық советтің 

пікірі жазылған куәлік бойынша жүргізілді. 

Бағасыз оқытудың әлсіз жақтары көп болып 

шықты. Оқу үдерісіне бақылаудың жоқтығы білім 

сапасының күрт төмендеуіне әкеліп соқтырды. Осыған 

орай, 1935 жылы үлгерім деңгейін «үздік», «жақсы», 

«орташа», «нашар» және «өте нашар» деп айқындау 

белгіленді. 1944 жылы мектептерде сөз жүзінде баға 

беру цифрмен бағаланар балдық жүйемен алмасты-

рылды.   

Бұлар ешбір нәрседен жасқанбастан құрлыққа 

шығып, ағаштарға өрмелейді. Бұл балықтардың 

денесін алтын түстес теңбіл қаптаған, көздері көз 

шарасынан шығып тұрғандай болып көрінеді. 

Сондықтан ғылымда бұл балықтарды периоф-

тальмус хризоспилос деп атайды. Периофталь-

мус – бадырақ көз, хризоспилос – алтын дақты 

деген ұғымды береді. Халық ол балықты тұнба 

шоршығышы деп атайды.  

Индонезияның қалың ормандарында алып ара 

тұқымы табылды. Араның ұзындығы 5 сантиметр. 

Бір қызығы ол термиттермен бірге өмір сүретін 

көрінеді. 

жасырдыМ жұМБақ

қайталап көріңіз

Білгенге – Маржан  

жануарлар әлеМі 

ең...ең...

Қант қызылшасы

Бестіктің беймәлім сыры

Ағашқа өрмелегіш балық 

Алып ара 

проза 

Әңгіме

ұлық кісі – қызық кісі 

сыбайлас жемқорлық – қоғам дерті  

«ғасырдың құрдас сырласы»

жИын

маңыздылығына тоқталды. «Мәңгілік ел» идео-

логиясы аясында сыбайлас жемқорлыққа қарсы 

мәдениетті қалыптастыру керектігін атап өтті.

Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет 

істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл 

агенттігінің Алматы қаласы бойынша департаменті 

басшысының орынбасары Бахтияр Камалов білім 

ордаларына, білім беру қызметін ұсынатын ұйымдарға 

әдістемелік және әдіснамалық қолдау көрсетуді, сту-

дент жастардың құқығының және заңды мүддесінің 

қорғалуын қамтамасыз ету мәселелерін қозғады. Ал-

малы аудандық білім бөлімінің бастығы Гүлбану Амир-

таева, блогер Дмитрий Куцел, КТК телеарнасының 

журналисі Жанат Бақыт және 31 телеарнаның 

журналисі Ирина Советжанқызы  өз ойларын ортаға 

салды. 

Форумда сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-

алына отырып, жастарды университеттің сайтындағы 

«Адалдық алаңына» қосылуға шақыру мәселесі сөз 

болды.

гин оқу орнының білім сапасы, оқыту мәселелеріне 

қатысты видеоролигін көрермен қауымға ұсынды.  

«Көз тимесін» атты Көңілді тапқырлар клубының  

командасы жемқорлыққа қатысты сатиралық 

қойылым көрсетті. Шара әнші Жасұлан Айтеновтің 

орындауындағы «Атамекен» әнімен аяқталды.  

 Нұрлан ҚҰМАР

Алтыншоқы ауылында құрылыс саласында 

жұмыс істеген. Қағаз бен қаламды серік еткен. 

98 жасында дүние салған. Кейіннен белгілі 

болғандай, марқұмның соңында әдеби-зерттеу 

мұралары қалыпты. 

ХVІІІ-ХХ ғасырлар аралығында Шығыс 

Қазақстан өңірінде туып-өскен және басқа 

да аймақ ақындарының шығармаларын төте 

жазумен хатқа түсіріп, туындыларды қолжазба 

түрінде сақтаған. Жиені Шолпан Оңғарованың 

құрастыруымен «Ғасырдың құрдас сырласы» 

Сұртай Абылқасымұлының әдеби мұрасы» 

атты еңбегі жарық көрді. Кітапта ақынның 

бұрын баспа бетінде жарық көрмеген өлеңдері 

бар. Кейбір туындылар басылымдарда 

жарияланған нұсқасынан өзгеше, ал бірқатар 

жырларының мәтіні толық күйінде берілген. 

Атап айтсақ, Иса Байзақовтың «Құралай сұлу» 

дастаны, Әріп Тәңірбергеновтың, Таңжарық 

Жолдыұлының өлеңдері және «Сақыпжамал», 

«Юсуфхан» атты қиссалар топтастырылған. 

2000 таралыммен оқырманға жол тартқан 

кітаптың 5 данасы мектеп кітапханасына тар-

ту етілді. Туынды қазақ әдебиетіне қосылған 

сүбелі үлес деп ойлаймын. 

Шығыс Қазақстан облысы 

Алтыншоқы ауылы

Жуырда Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық 

университетінде «Сыбайлас жемқорлыққа 

жол жоқ» атты жастар форумы өтті. Форумға 

Қазақстан Республикасының  Мемлекеттік қызмет 

істері  министрлігінің Алматы қаласы бойынша 

департаментінің басшысы Бақтияр Камалов, Алма-

ты қаласы білім басқармасының басшылары, Сы-

байлас жемқорлыққа қарсы бірінші медиа орталығы 

қызметкерлері, «Нұр Отан» партиясы мен үкіметтік 

емес ұйымдардың өкілдері қатысты. 

Ш а р а н ы   ж у р н а л и с т   М ұ х и т   С а п а р б а е в 

жүргізіп отырды. Шараның мақсаты – Сыбайлас 

жемқор лықтың кез келген көріністеріне мүлдем 

төзбеушілік жағдайын жасау және қоғамда сы-

байлас жемқорлыққа қарсы жоғары мәдениетті 

қалыптастыру. Университет ректоры, профес-

сор Кшиштоф Рыбински Елбасы жариялаған бес 

институтционалдық реформаны жүзеге асырудағы 

«100 нақты қадам» Ұлт жоспарының 13 қадамындағы 

сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылды күшейту 

мен   «Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 

«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл» ту-

ралы Заңына  жемқорлыққа қарсы іс-қимылға 

бүкіл қоғамды, студент жастарды тарта отырып, 

жемқорлықтың алдын алу, болдырмау және деңгейін 

төмендету мәселелеріне тоқталды.  Жемқорлыққа 

қарсы бірінші медиа-орталығының төрағасы Төлеген 

Байғұлов студенттік ортада және жоғары оқу орын-

дарында бірлескен шараларды жүзеге асырудың 

Мәселен, Алтыншоқы ауылында мектеп 

кітапханашысы Тамара Нуракованың ұйым-

дастыруымен қайраткер тұлға Сұртай Ма лаев 

ұрпақтарымен «Ғасырмен құрдас қариядан 

қалған сыр...» атты кездесу кеші болды. Оған 

Сұртай атаның Рысхан, Мейрамхан, Үміт хан 

есімді балалары қатысты. Шараны мектеп 

директоры Б.Аққалақов кіріспе сөзімен 

ашты. 

ауданы, Қарақол ауылының Шыңырау 

бөлімшесінде дүниеге келген. Өзі шабан-

доз, ақын, сонымен бірге жауырыны жерге 

тимеген палуан болған екен. 1930 жылдары 

сол кезеңдегі Кеңестік идеологияның оз-

быр саясаты ол кісіне де айналып өтпеген. 

«Халық жауы» деген орынсыз айып тағылып, 

тұтқындалған. Түрмеден қашып Қытайға 

қашып, бой тасалауға мәжбүр болған. Елге 

1955 жылы оралған. Зейнеткерлік жасқа дейін 

он атанған Ю Каңнан (Қытай) неба-

ры 6 келі ғана ұтылды. Бұл аса төмен 

көрсеткіш емес. Олимпиадаға барса, 

Светаның тастүйін өнер көрсететініне 

сенгіміз келеді. Ал Майя Манеза 

тұрмысқа шығып, перзентті болған 

соң, әлі бабына келе қойған жоқ. Оның 

үстіне, ұлттық құрама бапкерлері оны 

соңғы әлем чемпионатына 69 келі 

салмақ дәрежесінде сынға қосты. Майя 

Рио додасында 63 келіде өнер көрсетуі 

бек мүмкін. Жалпы, əәйелдер арасында 

соңғы 4 жылда керемет жетістігімен 

танылған Жазира Жаппарқұл екенін 

мойындауға тиіспіз. 

Виктория Зябкина, Ольга Сафронова, 

Гүлжанат Жанатбек, Михаил Красилов, 

Ирина Смольникова, Георгий Шейко, 

Ирина Эктова, Флорида Миниянова. 

Бұлардың ішінде тәжірибелі, Лондон 

о л и м п и а д а с ы н ы ң   ж е ң і м п а з ы 

О.Рыпакованың шоқтығы биік. 

Жақында күрес түрлерінен Аста-

надағы «Дәулет» спорт кешенінде Азия 

құрлығының Олимпиадаға іріктеу 

турнирі аяқталды. Жарыстың соңғы 

үшінші күнінде балуандарымыз сәтті 

өнер көрсетіп, Олимпиаданың төрт жол-

дамасын салып, жалпы есепте әзірге 12 

спортшымыз Олимпиадаға баратын бол-

ды. Бұған дейін АҚШ-тың Лас-Вегаста 

өткен әлем біріншілігінде грек-рим 

күресінің шеберлері Алмат Кебіспаев (59 

келі) пен Досжан Кәртіков (75 келі) қола 

медаль алып, лицензияға қол жеткізген 

еді. Ал еркін күрестен жолдама тек 75 

келіде қола жүлдегер атанған Артас 

Санаға бұйырды. Астанадағы жарыстың 

қорытындысында грек-рим күресінен 

А.Кебіспаев (59 келі), Д.Кәртіков (75 

келі) және Нұрмахан Тінәлиев (130 келі) 

ие болды. Ал еркін күресте А.Сана (57 

келі), Ғалымжан Өсербаев (74 келі), Ас-

лан Кахидзе (86 келі), Мамед Ибрагимов 

(97 келі), Дәулет Шабанбай (125 келі) 

қол жеткізді. Әйелдер күресінде Жұлдыз 

Эшимова (48 келі), Екатерина Лари-

онова (63 келі), Эльмира Сыздықова 

(69 келі), Гұзел Манюрова (75 келі) 

жолдаманы еншіледі. Енді келесі іріктеу 

турнирлері Моңғолия астанасы Ұлан-

Батырда және екінші іріктеу Түркияның 

Ыстанбұл қаласында өтеді. 

В е л о с п о р т т а н   2   ж о л д а м а н ы 

еншіледік. Оның біреуі тәжірибелі, 

«Аstana» кәсіби велокомандасының 

өкілі Алексей Луценкога бұйырса, 

екіншісін трек жарысы – омниумда 

Артем Захаров жолдаманы ұтып алды.  

Нысана көздеу спортынан Рашид 

Юнусметов, Владимир Исаченко, Юрий 

Юрков, Елизавета Король төртеуі төрт 

жолдамаға иелік етті. Ал садақ атудан 

ерлер арасында Сұлтан Дүзелбаев пен 

әйелдер арасында Луиза Сайдиева бір-

бір жолдамаға ие болды. Жүзу спортынан 

Дмитрий Баландин бір жолдамаға 

иелік етсе, қазіргі бессайыстан Елена 

Потапенко бір жолдама жеңіп алды. 

Нысана көздеу спортынан Рашид 

Юнусметов, Владимир Исаченко, Юрий 

Юрков, Елизавета Король төртеуі төрт 

жолдамаға иелік етті. Ал садақ атудан 

ерлер арасында Сұлтан Дүзелбаев пен 

әйелдер арасында Луиза Сайдиева бір-

бір жолдаманы алды. 

Қазіргі кезде Қазақстан тұтастай 

алғанда спорттың әр түрінен 50 

лицензияға қол жеткізіп отыр. Алдағы 

уақытта Ұлттық құрама Рио-де-

Жанейродағы Олимпиадаға 27 спорт 

түрінен 110 спортшыдан артық құраммен 

баруды көздеуде. Бразилияның Рио-

д е - Ж а н е й р о   қ а л а с ы н д а   а л а у ы 

тұтанатын ХХХІ Олимпиада ойын-

дарында да Қазақстан спортшылары 

үздік көрсеткіштерге қол жеткізіп, 

к ө к   б а й р а ғ ы м ы з д ы   ж е л б і р е т і п , 

мемлекетіміздің Әнұранын шырқатады 

деген сенімдеміз. 

Нұрлан ҚҰМАР

Ал сөйткен Қарынбайдың болыс ба-

ласы Назардың бүгін неге ұнжырғасы 

түскен? Сендер айттырған қызын 

Жәлменде басымен тентіреген сартқа 

беріп қойып, ол неғып сүтке тойған 

мысықтай тыныш отыр? Жарайды, 

сөз тыңда! Сенің жай-күйіңді мен 

өзіңнен артық ұғамын! Рас, Жәлменде 

өз басындағы бақ-дәреженің буына мас, 

әрі Іле, Қаратал аралығының иті мен 

құсына дейін соның ашса алақанында, 

жұмса жұдырығында. Тап қазір оған 

ешқайсымыздың әліміз жетпейді. Оның 

түбірін шайқалтудың бір ғана жолы бар. 

Мына өзің басқарған болысты екіге 

бөлейік, екі болысқа айналдырайық! Іле 

қайда, Қаратал қайда? Осыны түсіндіріп 

Верныйдағы жандаралға жүгінейік. 

Егер Іле бойы бөлінсе оған сенен көп 

кіші, әрі сенің айтқаныңнан шықпайтын 

жас жігітті болыс сайлатуды мен өз мой-

ныма алайын. Егер Іле бойы өз алдына 

Тек ақылдасудың дәл қарсаңында 

о ғ а н   Ж ә л м е н д е н і ң   к е л м е й т і н і 

анықталғасын Назардың беті бері 

қарап, бұл келіп еді.

Ақылдасу үстінде алдағы ас жайын-

да әрқилы пікірлер айтылды. Ал Назар 

«ол асқа Жәлменде де шақырылыпты, 

оның бетін көруге әзірге дәрменім жоқ, 

бүгінгі жүрісіме-ақ риза болыңдар, 

айыпқа бұйырмаңдар» дейді. Ал ас 

иелері, туысқандары Назарға жа-

тып жастық, жайылып төсек болады: 

«Назаржан, біздің ішімізден шыққан 

болыссың, шоқтығың биік, сенің асты 

тәрік етуің досқа күлкі, дұшпанға таба 

қылғанмен бірдей. Не қолқаң бар, 

бәрін орындайық, тек асқа кел» деп 

жалбарынады. Назар сәл ойланып, 

«жарайды, келейін, тек алдын ала он 

үш баскесер бер, қолқам сол» дейді. 

Ас иелері аса ауқаттылар еді, тілін та-

уып, өз жұрағатынан он үш ұрда-жық 

сойқанды бөліп берді. Сөйтіп, әулиенің 

тұқымы, мұрагері Назар қас пен көздің 

арасында үлкен жауыздыққа ден 

қойды. Қалайда, ол жылдарда Іле мен 

Қаратал аралығындағы елдің тұрмыс 

жағдайын адам танымастай өзгерткен 

Жәлмендеге іш тартатын сабырлы 

жандар әр пұшпақтан табылатын. 

Міне, сондайлардың бірі дереу бұл 

жайтты да Шиліқарындағы Жәлменде 

айналасына жеткізіп үлгереді. 

Астың дәл қарсаңында Жәлменде 

мен Ерболған арасында бір әңгіме 

өрбіді. Ерболған:

сол дегбірсізденген он үш баскесер 

Назарға тұс-тұстан сұрақ жаудырды:

– Неге тыйдың бізді?

– Біз сақадай-сай отыр едік қой!

– Қылыштың сабын қыса-қыса 

саусақтарымыз қарысты!

Сонда Назар демікпе ауруы бардай 

алқынып, өзін-өзі жөнге әрең келтірді. 

Салғыртып барып айтқаны:

–   Б ұ л   Е р б о л ғ а н д ы   б и   т е к к е 

жұмсамапты. Мұның да аруағы бар 

екен. Қызыл шұбар жолбарысы қарсы 

алдымда алдыңғы аяқтарын созып та-

стап, міз бақпай жатты. Егер сендерге 

ым қақсам тарпа бас салып, талап та-

стайтыны көпе-көрнеу еді. Сосын да 

сендерді тыймай қайтейін?

Ал кейін Ерболған бұл оқиғаны өз 

тұрғысынан былай түсіндірді:

– Менің қызыл шұбар жолбары-

сымды көргенде Назардың қасқыры 

төсектің астына кіріп жоғалды!

Бұл астағы жайдың мынадай да 

жалғасы бар. Ерболған апарған екі 

жүйрігін бәйгеге қосқан. «Дұшпаннан 

түк тартсаң да пайда» деген ғой. Қаны 

қарайған Назар әлгі он үш баскесердің 

атүсті жүріске оңтайлы бес-алтауын 

жіберіп, Ерболғанның ол екі жүйрігін 

жолдан қағып әкетті. Сол астан екі-

үш ай кейін Қараталдың төменгі 

жағындағы Алмалы қонысындағы бір 

жиында Жәлменде мен Назар жүздесіп 

еді. Араларындағы әңгіме тым қысқа 

болды. Жәлменде:

– Қарынбайдай дана көкірек 

үш ауқатты адам келді. Жалайыр 

биі оларды аса сыйлы қонақтар 

ретінде қарсы алды. Бұлар Балқаш 

көлінің арғы сыртында жатқан 

Ш ұ б а р т а у   ж а ғ ы н ы ң   а д а м д а р ы 

еді. Біраз жайғасқасын қонақтар 

бірінен соң бірі тіл-жақтарын безеп, 

сырларын ашты. Үшеуінің сонау алыс 

түстіктегі Самарқан, Бішкек сынды 

қалаларға сауда жайымен барып, 

содан қайтып келе жатқан беті екен. 

Сөз тәрізіне қарағанда бұл сапарда 

аса жолдары болмаған. Тілдері сау, 

ал іш дүниелерінде кеміріп жеген 

бір дерті барларға ұқсайды. Ол 

жағын алғашқыда аса ашып-айырып 

жатпады да, тек емеурінмен білдірді.

Шұбартау мықтыларының ішінен 

тіл-жағына көбірек күш түсіргені 

өзгелерден бір жас болса да үлкендігі 

сапар шегудің қажеті жоқтай да 

көрінді.

Балқаш көлі таусылғанша жолдың 

хикметі көп, кедір-бұдырлы, әрі қарлы 

борасын дегенің көз аштырмайды. 

Тек Аягөз өзеніне жеткесін ғана жүріс 

түзелді. Себебі мұз қатқан Аягөзді 

сәл өрлесең Верный – Гавриловка 

– Қапал – Тасбекет – Аягөз – Се-

мей күре жолының үстіне түсесің. 

XIX ғасырдың тоқсаныншы жылда-

рында ол маршрут қазақ өлкесінің 

қан тамырларының біріне айналған. 

Ары-бері ағылған жолаушылар қысы-

жазы толастамайтын. Жәлменде тобы 

Аягөзден сәл берідегі Қозы-Көрпеш – 

Баян сұлу зиратына алыстан қол жай-

ып, дұға қылуды да ұмытпады. Шынайы 

махаббат құрбандарының күмбезі 

аппақ қардан бөрік киіп, қыс мезгілінде 

сәл сұсты көрінеді екен.

Сөйтіп, бұлар Аягөзге үш қонып 

жеткен. Тек бұл Жәлменденің осыған 

дейінгі өміріндегі ең сәтсіз сапары еді. 

Сәтсіздігі өз алдына, үлкен пәленің, 

аяспас жауыздықтың басын бастап 

берді. Жәлменде және шұбартаулық 

сайыпқырандар келгенде Кетікұлы 

Саңқайбай өзінің іргесі тастан 

қаланған, қабырғалары қарағайдан 

қиылған, биік шатырлы үйінің қонақ 

бөлмесінде басына қара жамылған 

күйде отырды. Өткір көздері көруден 

қалғандай баршасынан жалтарып, 

төменшіктей береді. Терең шұңғылды 

а р ы қ   б е т - ж ү з і   т і п т е н   о й с ы р а п , 

шоқшалау сақалының ұшынан жас 

домалап аққандай тым үздіге сөйледі:

– Ат арытып жеткен ағайындар, 

сөкпеңіздер, мені құдайдың бір 

қарғысы атқан күні кеп отырсыздар. 

Мынау темір сейф аталады. Сонда 

тоқсан мың теңге пұлым жатыр еді. 

Бұл 30-35 мың қойдың құны. Соны 

біреу жылан жалағандай етіп, сипап 

кетіпті. Сейфтің екі-ақ кілті бар, бірі 

өзімде, екіншісі мына Мейіз апамызда 

еді. Сейфті  кілтсіз кім ашты, ақшаны 

кім жымқырды, міне, көкірегімізге 

қадақтай тиген сауал осы.

Мұнда қонақтармен бірге екі әйел 

де отыр еді. Бірі Саңқайбайдың өз 

қосағы Самажан, қырықтың мол 

ішіндегі денелі, әрі ажары таймаған 

әйел. Екіншісі, жаңағы Саңқайбай 

нұсқаған сәл қартаңдау, әжімді, 

тобылғы реңдес жүзі қайратты шалы-

натын Мейіз деген әйел. Бұл соңғысы 

Самажанның туған апасы еді.

Саңқайбай сөзін жалғастырды:

– Алғашқыда бәрін өзім тергедім. 

Ештеңе өнбегесін Абайға кісі салдым. 

Абай «бұл Самалдықтың ісі. Алтын 

көрсе періште жолдан таяды емес 

пе? Сейфті кілтсіз ашу соның ғана 

қолынан келеді» деп жауап қайырды. 

Ал Самалдық «сүттен ақ, судан таза-

мын» деп аттан салып, ант-су ішті. Енді 

не амал бар?

Кенет қартаңдау әйел Мейіз 

екіленіп шыға келді. Ірі сөйлейтін, әрі 

сөзі добалдай жан екен:

– Самалдық алмай кім алды? Мені 

тінтудей-ақ тінттің ғой! Тағы тінт! Бай 

жоқ, бала жоқ, сендердің қолдарыңа 

қарап отырған сорлы емеспін бе? 

Төрімнен көрім жуық, сонша пұлды 

қай қуысыма тығамын?! Әрі неме 

жаратамын? Былай ойласаңшы! Осы 

қарқында ішек-қарнымды ақтарсаң да 

рұқсатымды берейін!

Саңқайбай шаңырағының астында 

ауыр тыныштық орнады. Мейіздің 

мына сырт ел жолаушыларының ал-

дында біржола арылып қалмақ әрекеті 

өз нәтижесін бергендей. Ал Жәлменде 

бүкіл өмірінде күтпеген құқайы осы 

екенін сезіп, бұрынғы ақылды басы 

жел толы кеуекке айналғандай оны-

сын ары-бері ойсыз бұлғаңдатты. Бұл 

жалайыр биі осы Саңқайбайдан өзі 

де несие алған ғой. Ал Ер Самалдық 

Жетісу өңіріне ең көп ырыс әкелген 

қазақ оқығандарының көшбасшысы. 

Құрылысшы-архитектор, прораб, 

қоластындағы жүздеген орыс, қазақ, 

татар жұмысшыларын бір шыбықпен 

айдайтын қаһарлы басшы да. Аягөзден 

Верныйға қарай күре жолды бойласаң 

осы Ер Самалдық тұрғызған сан қилы 

бекеттер, ғимараттар, үйлер төбелері 

қоқырая қарсы алады. Әрі қанша 

маманды тәрбиеледі. Жәлменденің 

іш дүниесіндегі екі асыл ырзығы енді 

бір-бірімен сыйыспас ала жылан, 

аш бақаға айналғандай. Қайтпек ке-

рек? Жәлменде шұбартаулық үшеуге 

алақтады, ол үшеу Жәлмендеге 

алақтады. Айдаһардың аузында жа-

тып ақыл табарлығы бар бұл  сұң-

ғылалардың бүйтіп сасқалақтауы 

әрине, оңай-оспақтан емес.

Осы сапардан соң көктем туа 

Жәлменде Аягөзге тағы екі мәрте 

қатынады. Абай Құнанбай баласы 

да солай. Абай мен Жәлменде дау 

шешуде алдына жан салмас аты-

шулы би-шешендер Құрымбай, 

С и қ ы м б а й   д е г е н д е р д і   қ о с а қ қ а 

алып, осындағы өзге де сартісті 

сақаларды қатыстырып, Саңқайбай 

м е н   Е р   С а м а л д ы қ т ы   ж е к е - ж е -

ке тергеді. Саңқайбайдың жақын-

жұрағаттарын, оның ішінде әлгі 

сейфтің бір кілтін қалтасында 

сақтаған қартаң әйел Мейізді де, 

сосын Ер Самалдықты қоршаған 

құрылысшы мамандарды да қан-

сөлдерін сыға сұраққа алды. Бәрібір 

ештеңе өнбеді. Ақыры Абай мен 

Жәлменде екі ұдай болды. Абай Ер 

Самалдықты кінәлі деп тапты, ал 

Жәлменде мұншалықты зор білімді 

адамды ондайлыққа қимады...

Ұзақбай доспанбетоВ

отау құрса Үшқамаудағы талай бәйшегір 

солай қарай үдере көшпекке қазірдің 

өзінде буынып-түйініп отыр. Сөйтіп, 

екі болыстың тізгінін ұстағандар бір 

жағадан бас, бір жеңнен қол шығарса 

ғана Жәлмендені еңсере алады. Он-

сыз құр кіжінгеннен дәнеме өнбейді! 

«Кедейдің күні кіжінумен өтеді» деп 

аталарымыз да ескертіпті ғой.

Осылай келген шаруасын түйдектеп 

бірден лақ еткізген Ойшының әуелгіде 

өз басы Назарға құбыжықтай көрінді. 

Бұл ауыр ой үстінде қалды. Келіскен 

де келіспеген де сыңай білдірмеді. 

«Ақылдасатын шаруа екен» деді де 

тыйылды. Ертеңіне Ойшы кеткесін 

Назардың қатын-баласы, ағайын-

туғандары, «песір», тілмаш секілді 

көмекшілері ұлардай шулады:

– Бір болысты екіге бөл дей ме? Ала 

қойды бөле қырыққан жүнге жари ма?

– Қарамағыңды елдің тең жарты-

сын менің туысыма бөліп бер деп тұр 

ғой. Иегінің қышуын?!

– Назеке! Болыс-еке! Бұл Ойшы әлгі 

Қолдастың Мұсасы екеуі Жәлменденің 

кісілігіне таласып жүргенін баяғыда-ақ 

естімедік пе?

– Ия, солай! Арықтыным, Бәй-

шегір, екі туыстас ел ары тарт, бері 

тартқа түсіп, екі ұдай болғалы қашан?

Бұл сөздер Назардың көкейіне 

мықтап қонды. Бір болысты екіге 

бөлу қажеттігі хақындағы уәжден 

бұл біржола теріс айналды. Сонда да 

бәйшегір көсемі Ойшының бұл сапары 

текке кеткен жоқ. Назар көкірегіндегі 

майға от құйып, одан әрмен лаулатты. 

Жас болыс қалайда Жәлмендеден кек 

алуға бет бұрды. Өйтпесе, Қарынбай 

әкенің аруағын таптағанмен бірдей 

шығарын түйсінді.

Сондай күндердің бірінде Майлы-

бай, Жылыбұлақтағы жаңадан салы-

натын мектеп құрылысының қосымша 

қажеттеріне орай осы Қаражидедегі 

болыс кеңсесіне әлгі Уәйіс ақын бас 

сұқты. Келген шаруасы тынған соң 

Уәйіс Арқадағы Абайдың өздеріне 

жеткен екі-үш жаңа өлеңін оқып берді. 

Сондағы бір шумақ мұндай өнерге  аса 

үйірсектігі жоқ Назардың көкірегінен 

ойып орын алғандай әсер етті:

Күшік асырап ит еттім,

Ол балтырымды қанатты.

Балаға мылтық үйреттім,

Ол мерген болды мені атты.

Ия, бұған әкесі Қарынбай өз қолы-

мен көтерген Жәлменде тап осы 

тұрғыдан көрінді. Одан кек алуға де-

ген құштарлық одан әрмен ны ғайды. 

Әрине, болыстың мұндай күйі ұзын-

құлақ арқылы Жәлмендеге де жетті.

Сол жазда Назардың бір туысқа-

нының асына сауын айтылып еді. 

Назар болысты алдын ала ол ас-

тың ақылдасуына да шақырды. Ол 

ақылдасуға Жәлменденің де шақы-

рылғанын естіп, «бармаймын» деп, 

келте жауап қайырады. Туысқандары 

«неге» деп қайта кісі салады. «Е, 

Жәлменде келінімді көлденең көк 

атты біреуге беріп қойыпты, оны-

мен бір дастарқанның басында қалай 

отырамын» деп одан сайын кергиді. 

– Жәкешім! Ол асқа сен барма, бұл 

жолы орныңа мен-ақ барайын! – деді.

– Неге? – деп би жалма-жан сұрақ 

қойды.

болған Назар болыс сені өлтірсе мен 

сенің құныңды даулап ала алмаймын! 

Егер мені өлтірсе, менің құнымды дау-

лап алуға сенің құдіретің жетеді!

– Мәселенің басқа қыры да бар-ау, 

Ерболған! Атастырылған келінін басқа 

біреуге беріп қойып, өзіміз кінәлі бо-

лып, әрі өзіміз бой тасалап жатсақ оны 

неше саққа жүгіртерін кім біліп кепті? 

Жә, ең қобалжытары ол емес, ас иелері 

бүкіл жалайырға мәлім жандар, солар 

әдейілеп, қастерлеп шақырған асқа 

Жәлменде би неге келмей қалды деп, 

Назар ма, басқасы ма, әйтеуір, тілінің 

мерезі бар біреуі алқа-қотан жұрт ор-

тасында қаққан қазықтай етіп сауал 

тастаса не бетіңді айтасың?

– Тап осының билігін маған берші, 

Жәкешім! Бұл сауалды кім қояды 

және қалай қояды, сонысына орай бір 

қисынын келтіремін! Тілді қазақпыз 

ғой!

Сөйтіп, асқа Ерболған барды. 

ретінде қасына ертті. Әрі бәйгеге 

қосуға екі жүйрікті қоса әкетті. Атшы-

қосшыларын «үйде де, түзде де менің 

арт жағымды қорғаңдар, алдым-

ды қорғауға қауқарым жетеді» деп 

ескертті.

Бұл асқа Назар да мұқият қамданды. 

Алдын ала жылқы сойып, әлгі ас иелері 

берген он үш баскесердің қолдарын 

сол жылқының қанымен бояды. Бұл 

қазақ ғұрпында олардың да, мұның да 

беттерінен қайтпасқа ант бергендік 

белгісі еді.

Ерболған асқа келгенде оны На-

зар болыс отырған үйге түсірген. Ал 

Ерболған ерткен он бес жігіт керегесі 

жартылай түрулі үйдің сыртында 

қалды. Үй толы адам екенін, өздеріне 

орын жоқтығын сылтау етті. Ерболған 

төрге шығып жайғасқанда Назар 

екеуінің аралығында үш-төрт жасы 

үлкен ел ақсақалдары ғана бар еді. Ал 

өзгелері қолдарын ішке бүккен сұры 

жаман біреулер.

Дағдылы амандық-саулықтан соң 

Назар оқтау жұтқандай отырысын сәл 

бұзып, Ерболғанға әдейілеп бұрыла 

қарап:

– Жәлменде би қайда? – деп 

қосып, сұрақ қойды.

– Жәлменденің аяғының ұйыма 

жел ауруы бар еді, сонысы ұстап, 

жүруге жарамады. Сен де бір атаның 

баласысың ғой, орныма сен бар деп, 

мені жұмсады. – Ерболған сыр алдыр-

май аса байыпты сөйледі.

Бұдан соң үй ішінде ауыр тыныш-

тық орнады. Назар қымыз алдырып, 

Ерболғанды сыйлай бастады. Екі кере-

геде қолдарын ішке бүгіп сықағандар 

әлдебір іске оңтайланғандай дегбір-

сіздене бастады. Ал Назар әлсін-әлсін 

бас шайқап, оларды тыйып отырды. Бұл 

да Ерболғанның қырағы көздерінен 

қақас қалмады. Ерболған кеткесін 

әулиеден сендей қырқылжың, әбжіл 

туарын сезсем аруақ атсын мені! Сен 

көп қисайма! Көмекейдегі көмескіңді 

болжадым-ақ! Келініңнің құнын ал 

да жөнге кел! Сен жолдан қаққан 

екі ат бір елдің ұраны еді. Бір елдің 

ұраны – қос тұлпарды бәйге үстінде 

жолдан қаққанда, олжа еткенде 

адамдікін былай қоя тұр, мал-екеш 

малдың да киесі болады, сол киесінің 

тұяғы маңдайымнан сарт етер демедің 

бе? Өз айғағы өзінде ондай қылыққа 

қалай жүрегің дауалады? Ей, әулиенің 

м ұ р а г е р і ,   ж ұ р т   б а с ы н а   м о н ш а қ 

көтерген болыс, ұқтыршы маған!

Жәлменденің бұл зіркілінен Назар 

жігер-күштен біржола айрылғандай еді. 

Көп ұзамай ол екі бәйге атты қайтарып 

берді. Ал Жәлменденің зығырданы 

қайнағаны соншалық қызы Мәмилә 

үшін алған қалың малды қайтарып 

беруді ойламады да. Сөйтіп, би мен 

болыс арасында ала мысық жүгіріп 

өткендей күндер туды.

***

1891 жылдың көктемі мен жазында 

қос әулие Арқабай мен Аманбай, әрі 

Тілеуғұл, Қолдас – төртеуі бірінен 

соң бірі ақіреттік сапарға жөнеді. 

Енді осындағы бүкіл елдің ең жасы 

үлкен ақсақалы тоқсанның жалына 

жармасқан Бақай батыр Мықтыбек би 

баласы еді.

Бұдан кейінгі жылдарда Жәлмен-

денің шаруасы одан әрі шалқыды. 

І л е - Қ а р а т а л   б о л ы с ы   а у м а ғ ы н д а 

қарағай үйлі жатақтар иін тіресе бас-

тады. Түйе мен жылқы дегенің осы 

табиғаты қатаң өлкеде құмырсқаша 

құжынады. Қазақтардың қазақ-орыс 

мектептерінде балаларын оқытуға, 

сауда ісіне, өнерге деген ықыласы 

өртше қаулады. Өз бетінше кәсіп 

көзін тауып, қалталарын ақшаға 

толтыруға жан салысты. Несие алып, 

оны тиімді пайдаланып, уақытында 

қайтара білгендері байлықтың астын-

да қалды. Әрине, бүгінгі жетістік 

ертеңгі күні қанағаттандыра алмайды. 

Мұны Жәлменде сынды ел басшысы 

айқын түсінді. Ол үшін құрылыс, сау-

да сияқтыларды үнемі дамытқан жөн. 

Сол тоқсаныншы жылдардың басында 

Жәлменде әлгі өз ордасында қонақта 

болған Саңқайбай Кетікұлы дегеннен 

он жылға деп, орыс ақшасымен 21 мың 

теңге несие алып, бәрін құрылысқа, 

саудаға салды (Ол кезде бұл сома 8-10 

мың қойдың құны еді). Бұл шара да 

үлкен серпіліс әкелді. Сол жылдардың 

бірінде ішкі Ресей газеттерінде «Ма-

ман Калкабаевич и Джальменде Да-

утпаев великие дельцы, бизнесмены 

во всей Средней Азии» деп жазылды. 

Бұл қиырға орыс, басқа да шетелдік 

жиһанкездер, оқымыстылардың келуі 

күн асқан сайын жиіледі.

Әрине, бәрі тақтайдай тегіс 

болды деу де қате. Сол жылдарда бір 

қолайсыз оқиға да елді елең еткізді. 

Бірде қыс айында Үшқамаудағы 

Жәлменде ордасына Арқа жақтан 

Қарабура, Қарабатыр, Қаратәуіп атты 

бар Қарабура еді. Ол Арқа жұртына 

тән шешендікке басып, Бақай мен 

найман Оңғар батырлар, Бақай мен 

Жәлменде оқиғаларын, Қарынбай 

жайын, бес аққу туралы аңыздың қалай 

туғанын, Жәлменденің старшын, бо-

лыс, аға сұлтан, жалайыр биі сықылды 

баспалдақтарға қалай көтерілгенін, 

ел тұрмысын қалай түзегенін асқан 

білгірлікпен сыпаттады. Небір сұлу 

сөздерді, неше жыл көмулі жатса да 

сынын жоғалтпас саф алтындай көне 

мақамдарды аямай төкті. Қалай да 

Жәлменде пенде ғой, алыстағы ел 

адамының мұншалықты білгірлігі іш 

дүниесін қорғасындай балқытты. Өз 

атақ-даңқының буына мас болғандай 

күй кешті,

Ал өздерінің не шаруамен келгенін 

екіншісі – Қарабатыр жіңішкелеп 

жеткізді:

– Аға жұрттың төбе биі, «айран 

сұрап кеп отырып, шелегіңді жасырма» 

деген, сіздің алдыңызда ағымыздан 

жарылмасқа лажымыз жоқ! Біз де 

өзіңіз секілді несие алуға мәжбүрміз. 

Сонау аягөздік Саңқайбай Кетік бала-

сынан ақша сұрамақпыз. Өз бетімізбен 

сау етсек ажарымыз өтпей қала ма 

деп, артымызды ойлап, тартыншақтап, 

ақыры өзіңізге келдік. Ақшалы адам-

дар да барын оңды-солды текке шаш-

пайды. Орысшаласақ залог, гарант 

керек дегендей. Әсіресе өзіңіз тәрізді 

ара ағайынның, кесек тұлғалардың 

кепілдігі керек. Өтінішіміз осы, арғы 

жағын өзіңіз-ақ таразыларсыз.

Үшіншісі Қаратәуіп, ол да осылай 

қысқа сөйледі. Бұл өздерінің осындай 

халге қалай ұшырағанын қырмызыдай 

талдап жеткізді. Жәлменде Арқаның 

мынандай сайыпқырандарының бая-

нынан көп нәрсені түйді. Түбінде бұлар 

Жәлменденің өзіне де аса керек адам-

дар. Бизнестің одан әрі қанатын жай-

дырам десең амал жоқ осындайларға 

арқа сүйейсің. Бұлар Жәлменде орда-

сында үш күн жатты. Өздері де, атшы-

қосшылары да тынықты. Қысқы сүр 

мен балық етін міселерінен асқанша 

жеді. Қысырдың қымызына қанды. 

Тоғызқұмалақ пен насыбайдың да түбін 

түсірді. Ең бастысы, екі ел жайындағы, 

олардың өткен-кеткені хақындағы 

сөзбұйдаланған хикаяттарда тіпті шек 

болмады.

Т ө р т і н ш і   к ү н і   т а ң е р т е ң г і л і к 

Жәлменденің қысқы пәуескесіне 

Жәлменденің өзі, әрі үш мейман – 

Қарабура, Қарабатыр, Қаратәуіп және 

жалайыр биінің бір інісі Асқарбай 

сығылысып, қалғандары екі шанаға, 

оған сыймағандары атқа мініп, Балқаш 

көлінің жағалауымен түу теріскейге, 

Аягөзге қарай тіке тартты.

А т т а р д ы ң   т а н а у л а р ы н а н   б у 

бұрқырап, сықырлаған шана жол кей-

де адамға рахат сезімін де сыйлайды 

ғой. Жәлменденің өз басы бұл үшеудің 

келгенін үлкен олжаға балады. Енді 

қалай? Жол бойы, қоналқыға тоқтаған 

жерлерде шұбартаулықтар қанша 

қазынаның бетін ашты? Жәлмендеге 

егер сауатыңды аша түсем десең Петер-

бор, Стамбұл тәрізді ұлы шаһарларға