іздеу әрекеті және жыныстық функциясы бұзылады. Мұның бәрі лимбиялық жүйе, гипоталамус секілді,
вегетативтік және денелік, эндокриндік әрекеттерді үйлестіріп біріктіретінін көрсетеді.
Лимбиялық жүйе есте сақтау қызметіне қатысады. Адамның гип- покампын алып тастаса, жақын арада
болған барлық оқиғалар естен шығып, ұмытылады. Ал операция кезінде
бұл құрылым тітіркендірілсе,
бірден тез өтетін оқиғалар еске түседі.
Гиппокамптың құрылым ерекшеліктері ондағы қозудың нейрондар тізбектері арқылы айналып жүруіне
керекті жағдай туғызады. Осы мәселе, оның есте сақтау қызметінің негізін құрады. Есте сақтау бұл
гиппокамп пен жаңа қыртыстың қызметі. Гиппокамп арқылы лимбиялық жүйе жаңа ми қыртысының самай,
маңдай бөлімдерімен байланысады.
Қорыта келгенде лимбиялық жүйе ескі құрылым болғанымен жаңа қыртыспен қызметі тығыз
байланысты және онымен қосылып бүкіл вегетативтік және дене қызметтерін реттеу, үйлестіру
жұмыстарына қатысады.
Ежелгі және ескі қыртыс
Ми сыңарлары қыртысы алдыңғы мидың құрамына кіреді. Алдыңғы ми сұр және ақ құрылымдардан
құралған екі үлкен жарты шардан тұрады. Бұлардың нейрондары (сұр құрылым) шардың сыртына (бет
жағына) жиналып қалындығы 1,5-3 мм қыртыс қабатын құрады. Ал шардың ішін ақ құрылым — ми
қыртысы нейрондарының талшықтары және ми қыртысы мен мидың басқа бөлімдерін, жұлынды
байланыстыратын талшықтар толтырады. Бұлар атқаратын қызметтеріне байланысты ассоциативтік
(ұластырушы), комиссуралдық (байланыстырушы), проекциялық (жобаланыс) болып үш топқа бөлінеді.
Ассоциативтік қысқа талшықтар жарты шардың бір бөлімінің нейрондарын бір-бірімен, ал
ұзын
талшықтар әртүрлі бөлімінің нейрондарын ұластырады.
Комиссуралдық талшықтар сүйелді дене арқылы өтіп, екі жарты шарды, әсіресе олардың аттас
бөлімдерін бір-бірімен байланыстырады.
Проекциялық талшықтар ми қыртысымен мидың төменгі бөлімдерін, жұлынды афференттік және
эфференттік жүйкелер арқылы байланыстырады.
Адамның ми қыртысында 12-18 миллиардқа жуық нейрондар бар. Олар құрылымдық және әрекеттік
ерекшеліктеріне қарай 6 қабат кұрады; молекулярлық (I), сыртқы түйіршікті (П), ұсақ пирамидтік (Ш), ішкі
түйіршікті (IV), үлкен пирамидтік (V), полиморфтық (VI) жасушалар.
Нейрондық қабаттар ми қыртысының барлық аймағында біркелкі болғанмен ондағы нейрондардың
саны, түрі, көлемі, пішіні, дендриттерінің бұтақтары әртүрлі. Мәселен, үлкен пирамидтік нейрондар
моторлық аймақта көп болса, кіші пирамидтік және түйіршікті жасушалар (Ш-ІV қабат)
сезімдік аймақта
басымырақ болады. Демек, ми қыртысы бірыңғай қызметті (эквипотенциалдық) құрылым емес. Бұл пікір
түрлі әдістер қолданылған тәжірибелер арқылы дәлелденді және ми қыртысының цитоархитектоникалық
қартасы жасалды. Бұл қартада адамның ми қыртысы 52 морфофункцияық алаңға бөлінді (Бродман).
Ми сыңарларының қыртысы
Ми сыңарлары қыртысы тарихи дамуына байланысты ескі (көне) (архикортекс), ежелгі (палеокортекс)
және жаңа қыртыс (неокортекс) болып үш бөлімге бөлінеді. Ежелгі қыртыс құрамына иіс төмпешігі, бадам
тәрізді дененің сыртындағы аудан және латералдық иіс қатпары кіретін болса, ескі қыртысқа үлкен шардың
ішкі бетіндегі құрылымдар; белдеу қатпар), гиппокамп, тісті қатпар және ішкерленіс иіс пен иіңді қатпар
жатады.
Ежелгі қыртыс иісті қабылдаумен қатар оған байланысты сақтық иіс-әрекетін қамтамасыз етеді.
Ескі қыртыс вегетативтік әрекеттерді реттейді және тағамдық, жы- ныстық, қорғаныс инстинктердің
орындалуын іске асырады. Эмоцияны қалыптастыруға және мидың еске сақтау қызметіне де қатысады.
Ежелгі және ескі қыртыс гипоталамус, торлы құрылым бірігіп лим- биялық жүйе құрайды. Ол жүйе
гомеостазды, жануарлар түрін, өзін-өзі сақтау қызметін де орындайды.
Жаңа қыртыс. Ондағы әрекеттік аймақтар мен орталықтар
Адамның екі жарты шары қыртысының 96%-ы жаңа қыртыс. Жо- ғарыда көрсетілген 6-шы
қабат
құратын нейрондық құрылым жаңа қыртысқа тән.
Жаңа қыртыстың әрекеттік маңызы өте күрделі, ол туралы мәлімет- тер осы оқулықтың жоғары жүйке
іс-әрекеті тарауында берілді. Бұл арада И.П. Павловтың ми кыртысы қызметі туралы белгілі қысқа
анықтамасын еске түсірғен жөн. И.П. Павловтың айтуынша ми қыртысы организм тірлігінің ең жоғары
басқарушысы және орнын тауып ұйымдастырушысы. Осыған орай әрекеттердің жаңа қыртыстағы орны
(орталығы) туралы зерттеулер жүргізілді.
Ми қыртысы бірнеше әрекеттік аймаққа (зонаға) бөлінеді. Ми сыңарларының сезімдік (сенсорлық)
аймағы қыртыстың әжептәуір бөлігін қамтиды. Бұлар көбінесе шеттегі қабылдағыштардың ми
қыртысындағы проекция орны. Мидың әр сыңарының артқы орталық қатпарында денелік (тері, ет, буын
қабылдағыштары) және вегетативтік сезім проекциясы орналасқан. Мұны І-ші денелік- сезімдік аймақ деп
атайды, Ал ІІ-ші сезімдік аймақ І-аймақтан ішкері, Сильвиев санынан тысқары орналасқан. Оған
таламустың артқы және вентральдық арнамалы ядроларынан мәліметтер келіп түседі.
Денелік-сезімдік аймақтарда талдау, бірлестіру және тітіркендіргіштің әсеріне, әсер еткен қабылдау
аясына байланысты түйсік дәрежесі өзгерістерін анықтау үрдістері жүреді. Мидың шүйде бөлігінің ішкі
бетінде тепкі сайы тұсында, 17, 18, 19 алаңда көздің торлы қабығының проекциялық алаңы орналасқан. 6, 7,
8 аймақтарда дәм, иіс, ішкі ағзалардың хеморецепторларының проекция аймақтары бар.
Есту аймағы 41 және 42 аландарында негізінен жоғарғы самай
бөлігінің латеральдық сайында, ал
көлденең қатпарының 20-21 алаңдарында сезімдік сөйлеу, тіл орталығы (Вернике) орын алған.
Моторлық сөйлеу орталығы сол жақ жарты шардың маңдай бөлімінің төменгі қатпарында орналасқан.
Бұл орталық бұзылса адам сөйлей алмайды, бірақ басқалардың сөзін естиді және түсінеді.
Моторлық аймақ организмнің ерікті қозғалыстарын қамтамасыз ететін орталық алдыңғы орталық
қатпарда 4-6 аланда орналасқан. Ми сыңарларының ішкі бетінде және мандай бөлімінде қосымша моторлық
аймақ бар.
Мидың екі жарты шарының қызметі бірдей еместігін 1981 жылы Роджерс Спери (Нобель сыйлығының
лауреаты) дәлелдеп берді.
Спери мидың сол жақ қыртысы көбінесе екінші сигналдық жүйе қызметін атқарады, яғни сөйлеу, санау,
дерексіз ой, дүние тану, пікір тудыру, келешекті болжау. Мұнымен қатар сөйлеу мен қозғалыс қимылдарды
үйлестіру қызметін атқарады. Мидың бұл сыңарын дүние тану қызметіне байланысты “оптимист ми” деп
сипаттайды.
Мидың оң жақ сыңарының қызметі музыканы түсіну, көргенді дәл суреттеу, сыртқы ортаға бейімдеу,
бағдарламалық және қабылдағыштардан түскен хабарларға байланысты ой, пікір тудыру, өткен-кеткен
оқиғаларға қарайлау. Бұл мидың қызметі көбінесе мидың сезімдік аймағымен байланысты. Мидың оң
сыңарын көбінесе “пессимист” ми деп атайды.
Достарыңызбен бөлісу: