Философия в современном мире: стратегии развития
ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ
жүктеу/скачать 3,05 Mb. Pdf көрінісі
|
83 ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ занность вещать, учить, измышлять, представлять собой что-то особенное. Может быть, давно, когда человек был более цело- стен, для философа в этом был хоть какой-то смысл, но сегодня – кому нужен рефлектирующий эгоист, неспособный жить ответ- ственной жизнью. Если ты, философ, близок истине, то и живи так, чтобы и другим хотелось тебе подражать. Собственно, таков и был смысл древних философских школ – где они сегодня? Есть несколько сфер человеческой деятельности, и филосо- фия в их числе, для которых мировоззрение субъекта этой де- ятельности особенно важно, так же, как важны его личность и нравственные предпочтения. Строго говоря, личность человека и его нравственность важны при любой человеческой деятель- ности, если рассматривать ее достаточно широко, включая в нее и общение, в которое вступает человек в процессе этой деятель- ности, и дальнейшую историю результатов его деятельности. Че- ловек может быть интересным, развитым, глубоким вне связи с частной формой своей деятельности, но, повторим, имеются осо- бые сферы деятельности, которые в обязательном порядке требу- ют развитой личности и нравственной ответственности. Такова философия. Она потому сегодня и исчезает (не меняет форму, как по наивности представляется многим, а именно исчезает), что для ее удержания в мире в качестве общественно заметного феномена, уже нет достаточного количества нравственных фило- софов. Мнимых философов и философов по профессии пока хва- тает, но внутренняя эрозия философии достигла угрожающих ее существованию размеров. Ведь, как мы помним, философия яв- ляется любовью мудрости, а последовательная любовь мудрости приводит к мудрой жизни. Поэтому философов не может быть много, как не может быть много мудрецов. Но все же, несмотря на редкость, мудрецы сегодня есть, так может быть, и философия останется в общественном бытии? Думается, философия исчезнет, во всяком случае, исчезнет из спектра общественно значимых феноменов. В горизонте личностного бытия, она, скорее всего, останется, но вернется к статусу, которым обладала до эпохи средневековья. До обозна- ченной эпохи философия была именно личностным делом, и философ лично ею занимался, сколько-нибудь значимого обще- I Қазақстандық философиялық Конгресс 84 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ ственного признания у философа не было, были понимающие его люди, были ценители, были последователи и противники. Но общественного статуса у философа не было, и хотя антич- ность, по всей видимости, уважительно относилась к философии и даже ценила ее, но не надо заблуждаться – в реальную жизнь философию не пускали: стремление Платона оказать влияние на политику или педагогическая активность Сократа окончились плачевно. Ценившие философию люди, имеющие намерения привнести ее истины в реально значимые общественные спосо- бы жизнедеятельности и обладающие для этого достаточным со- циальным статусом, могли «внедрять» эти истины, но это были уже дополнительные усилия, выходящие за пределы собственно философии. Философия элитарна по сути своей. Ведь нельзя же сделать мудрым все общество. Есть измерения человеческого бытия, носящие принципиально личностный характер. К примеру, Бог – Он обращается к человеку, а не к обществу. Поэтому религия есть область личной «встречи» с Богом. Поэтому так трудно сде- лать религиозным общество – все могут говорить, что они верят в Бога, но все не могут верить в Него. Если бы все верили, то надо было бы всему обществу жить по Богу – вот и рай. Но нет на земле рая, и не будет. Верят же немногие – «много званных, но мало избранных». Философия, которая – если ясно говорить – отпочковалась от религии, ибо захотела обосновать то, во что можно только верить, теперь, отколовшись, все стремится упо- добиться своему источнику – религии, и потому похожа на ре- лигию и своей элитарностью, требованием личностного участия в философии. А осуществление всех этих требований (и в рели- гии, и в философии) возможно только при жертвенности – пре- данности, самоотдаче. Жертвовать собой – а, значит, сознательно ограничивать себя во имя чего-то высокого, относительно чего еще неизвестно, то ли оно есть, то ли его нет – сегодня, при все- общей ориентации на материальный успех, на всеядность чело- века, могут немногие. Вот так и складывается элитарность (в ре- лигии, в философии) – как жертвенность, а не как выспренность. Поэтому сегодня институализированные формы философии распадаются, исчезают. Философия, чем дальше, тем больше, I Казахстанский философский Конгресс 85 ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ будет становиться делом одиночек, готовых пойти на риск по- святить свою жизнь делу, которое может обернуться бедностью, непониманием окружающих, изгойностью. Такова плата за по- пытку приблизиться к истине, за стремление сказать нечто новое в сфере глубокой рефлексии человека над собой, над бытием и смыслом этого бытия. На такой шаг может пойти только лич- ностно развитый человек, обладающий нравственностью. Здесь со всей определенностью надо подчеркнуть, что лич- ность не может быть безнравственной. Есть люди с поврежден- ной нравственностью – некоторое содержание личностного на- чала в них имеется. Таких людей большинство. Поэтому нельзя сказать, что только нравственно развитый человек (и тем более нельзя утверждать, что только высокоразвитый человек) явля- ется личностью, «личность» – более широкое понятие, нежели «нравственный человек». А вот человек без нравственности, т. е., лишенный нравственных начал и обязательств, личностью не яв- ляется. Нравственные начала у нас здесь означают не намек на них в человеке, а глубокое их присутствие, их укорененность в человеке. Настолько глубокое, что человеку трудно избавиться от внутренних нравственных требований, от «голоса совести», как еще говорят. Совесть – критерий нравственности, она, как правило, обличает человека, упрекает его (упрекает потому, что человек, совершая недостойное его, недолжное, прекрасно знает, что делает не то, но в силу своей «свободы» все же делает), гово- рит ему о том, что он должен делать и чего не должен. Так что у человека есть очень хороший «поводырь», но выбор, выбор – вот оно, искушение, с которым очень трудно справиться, и следова- ние ложно понятой свободе заглушает голос совести. Заглуша- ет, а зря, так как совесть настолько важна для человека, что все глубокие мировоззренческие системы (не только религиозные) понимают, что счастье, к которому люди так стремятся, является ни чем иным, как жизнью в согласии с совестью. Так мы приходим к пониманию глубокой связи, внутреннего единства: совесть (критерий нравственного поведения) – нрав- ственность, как условие личности – личность, как субъект фило- софии – философия, как достойное человека дело, способное привести его к Богу. Поэтому философ обязан быть совестли- I Қазақстандық философиялық Конгресс 86 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ вым, иначе он всю обозначенную цепочку опосредованности рвет, лишая себя возможности быть философом. Нравственная состоятельность человека порождает целостную личность, а целостная личность способна заниматься философией, поэтому быть нравственным – это не пожелание философу, а условие, без которого человек не может им быть. Отсюда и вывод: восстано- вит философия свое нравственное содержание, обретет философ мужество и совесть – возродится философия. Лишится философ остатков совести и ответственности, будут нарастать безнрав- ственность и бездуховность в философии – философию ожида- ют крах и исчезновение. Многое, если не все, зависит сегодня от человека: есть признаки усталости от бездуховной и бессмыс- ленной жизни, быть может, достигнута грань деградации, и наша вера в возрождение не будет посрамлена, будем хранить надежду на осмысление и одухотворение человека, а с ним – и всего мира. I Казахстанский философский Конгресс 87 ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ГУМАНИЗМ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ДҮНИЕТАНЫМ Аяжан САҒИҚЫЗЫ (Алматы) Әлеуметтік-экономикалық, экологиялық процестердің және ақпараттық революцияның ықпалымен болып жатқан күрделі дүниетанымдық өзгерістер философиялық талдауды қажет етеді. Ағартушылық кезеңде іске асқан гуманистік идеология өтіп кеткен дәуірдің ерекшелігін анықтады. Либерализм, адам құқығы, білімнің және прогрестің басты рөлі сияқты ұғымдар мен құбылыстар әлеуметтік-саяси құрылымдар мен адамдардың наным-сенімдеріне орнықты. Сөйтіп, олар қоғамдық дамудың анықтаушы күшіне айналды. Бірақ классикалық гуманизмді жақтаушылардың зерде билік ететін дәуірдің туатындығы тура- лы армандары іске аспады, әлемде көптеген қайшылықтар орын алды. Әлемде классикалық гуманизмнің дағдарысқа ұшырағаны туралы пікірлер қалыптасты, осыған байланысты көптеген гуманистік ұйымдар құрылды. Ғылыми әдебиетте басқа дүниетанымдық негіздерге көшу туралы пікірлер айтылып келеді. Соған қарамастан, көптеген абыройлы ғалымдар гуманизмнің әлеуеті біршама деңгейде жеткілікті, ол таусылған жоқ деп есептейді. Мысалы, Э. Фромм, П. Куртц сияқты ойшылдар постмодернистік кеңістікте гума- низмнің трансформациясы, адамның болмысында оның антропо- логиялық және әлеуметтік тұрғыдан орнығуы туралы жазды. Қазақстандық философтар А. Қапышев пен С. Колчигин адамның руханилығын түсіндіру үшін жаңа дүниетанымдық деректерді пайдаланады. Жаңа онтологияның алғашқы негіз- дері Әлемдік құрылымдағы екі Шығармашылық Бастаудың дәлелденуінде. Бірінші Бастау (Әлемнің Жаратушысы – Абсо- лют, Біртұтастық) бүкіл әлемді, өмірді, зерделі жандарды жара- тады. Екінші бастау адамның жанын жаратады. Бұл екі бастау уақытта және кеңістікте ажыратылған. Ол космогенез бен Әлем- нің құрылымын, динамикасын, антропогенез процесін, яғни адамның мәнін, оның Әлемдегі орнын түсіндіруге мүмкіндік I Қазақстандық философиялық Конгресс 88 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ береді. Бұл авторлар өз пікірлерін тек декларация түрінде ай- тып қана қоймайды, сендіре отырып, мұқият және сыни талдай отырып, дәлелдейді. Олар көптеген жаратылыстанулық және философиялық, сонымен қатар социогуманитарлық деректерді кеңінен қолданады. Космологияға адамның рухани-генетикалық негізі болып табылатын «космогенездің Екінші Бастауын» енгізу адамның тек қана «микрокосм» ғана емес, сонымен қатар «микротеос» екендігі туралы концепцияны жан-жақты дәйектеуге мүмкіндік береді. Бұл концепция адамның адам- гершілігі мәселесіне де жаңа көзқарасты қалыптастырады, онда адамгершіліктің шығу тегіне байланысты жаңа көзқарас бар. Бірінші Бастау мен екінші Бастаудың арасында айрмашылық үлкен. Бірінші Бастау зерделі заңдылық болса, ол қайырымдылық пен зұлымдықтан тысқары жатса, Екінші Бастау – махаббат және рухани-сезімдік, адамдық [1]. Мұндай маңызды қағида құдайлық мәннің парадоксін шешуге мүмкіндік береді: ол ерте- ден позитивті де теріс сипатқа ие болып және адамның мәнінің екіге бөлінуіне жол беріп келген. Бұл рухтың онтологиясының негізгі танымдық принциптері көптеген центризмдердің, ре- дукция мен абсолюттендірудің мәселесін шешеді, өйткені ол адамның мәні оның ішкі жан дүниеде екендігін білдіреді. Ол мән адамды басқа тірі жандардан ажыратады және оны «Әлем үшін шексіз құнды етеді». Соңғы жүз елу жыл ішінде еуропалық мәдениетте екі түрлі гуманистік дәстүр қалыптасты – этикалық-практикалық және философиялық-антропологиялық. Біріншісі, этикалық- практикалық дәстүр, ең алдымен адам өмірінің қажеттілігі жағына бағытталады, содан келіп шығатын практикалық талаптарға көңіл аударады. Жаңа дәуірдегі рационализм идея- ларына сүйене отырып, осы бағытты ұстанушылар әлемге деген натуралистік көзқарасты жақтайды, адам құқығы мен демокра- тия идеяларын қорғайды, өз іс-әрекеттерінде зердеге жүгінеді және ғылыми әдісті ұстана отырып, барлық тылсым күш форма- ларын сынға алады. Екінші дәстүр адам болмысын мән ретінде зерттеуге бағытталады және нақты адамның немесе жалпы қоғам өмірінің, іс-әрекетінің шекті негізін ашуға тырысады. Бұл жолдың I Казахстанский философский Конгресс 89 ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ негізінде Шопенгауэр мен Ницше тұрды, сонымен бірге өмір фи- лософиясы, феноменология, философиялық антропология, эк- зистенциализм, герменевтика, постструктурализм және постмо- дернизм сияқты қазіргі философиялық бағыттар осы дәстүрдің өкілдері болып табылады. Қазіргі философияның ерекшелігі идеялар мен концепция- лардың көп түрлі болуында, сондықтан оның негізгі тақырыбын тек белгілі бір бағыт аумағында ғана анықтап, сипаттай аламыз. Қазіргі философия классикалық ойға сыни көзқараспен қарайды. Философияда гносеологиялық, методологиялық проблематика- дан адам болмысы, мәні, оның әлемдегі орны сияқты мәселе басты болып отыр. Себебі, ең алдымен, өркениеттің қарқынды дамуы, ғылым мен техниканың жаңа белестері, ақпараттық қоғамдық дәуір және жаһандану процестері өз кезегінде экологиялық, әлеуметтік, экономикалық, демографиялық, өмірге техногендік қауіп-қатерді өзімен бірге алып келді. Табиғи ресурстарды көп мөлшерде тұтыну, табиғи экожүйені ластау, техногенді және әлеуметтік катаклизмдер, дамыған елдердің қорындағы плане- таны жойып жіберуге жететін қару-жарақтың мөлшерінің өсуі адамзаттың тіршілігіне тікелей қауіп төндіріп тұр. Шелер осы мәселе туралы былай деп жазды: «осы уақытқа дейін адам дәл қазіргідей өзіне өзі осыншалықты мәселе болған
туралы ілімдердің ол үшін берері аз. Арнайы жасалған ғылыми зерттеулер адамның мәнін ашудың орнына, оны басқа жаққа бұрып әкетеді деп есептеген ол, жаңа философиялық антропо- логия қажет деді. Гуманизмнің дүниетанымдық қырларын зерттеу мәселесі бүгінгі қазақстандық қоғам үшін де ерекше өзекті болып отыр. Кешенді зерттеулердің көрсетуіне сай елде жүргізілген көптеген реформалар әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың де- гуманизациясына әкелгенін көрсетеді. Адамдар көп жағдайда қатыгездікке үйреншікті көзбен қарап, қылмысқа көңіл ау- дармайтын жағдайға жетті. Қоғамда құндылықтық вакуум қалыптасты, соның ықпалымен дүниетаным деформациялан- ды, мистика мен иррационалдылықтың беделі өсті, адамдардың үлкен топтарының өмірлік бағдарламасы төмендеді.
I Қазақстандық философиялық Конгресс 90 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ Өтпелі кезеңде гуманизмнің қазіргі формаларын, дағдарысты әлеуметтік қатынастардағы деструктивтілік пен қатыгездікті жеңудің амалдарын зерттеу, қазіргі шындықты мүмкіндігінше гуманизацияландыру тек қана реформа жүргізу үшін ғана емес, ең бастысы адам өмірінің қауіпсіздігін сақтаудың кепілі болып табылады. Өткен ХХ ғасыр мен ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарының өзі гуманизм мәселесіне, қоғамдағы гуманистік қатынастарға қайта оралуды талап етеді. Бүгінгі трансформацияланған қоғам- да бір-біріне қайшы келетін қайырымдылық пен зұлымдық, руханилық пен оның жоқтығы, адамды жоғары құндылық ретінде санау мен оны түкке тұрмайтын жаратылыс ретінде қарастыру, төзімді-лік пен басқаның көзқарасымен санаспау, басқаның өміріне немқұрайлылық пен оны мүлдем ұмыту сияқты күнделікті өмірдегі жағдайлар орын алып келеді. Біздің әлеуметтік шындығымыз көп жағдайда гумандылық- тан әлдеқайда алыс. Осыған байланысты гуманизм идеясының өзі күмән тудырары сөзсіз. Көптеген зерттеушілер гуманизм туралы талқылауларды екіжүзділік, адамның абыройы мен құндылығын жоққа шығаратын, масқаралайтын әрекеттерді ақтап алу үшін немесе оларды жасыруға бағытталған іс-әрекет ретінде сипаттайды. Екінші жағынан алып қарасақ, адамдар қандай жағдайда болса да: белгілі бір саяси немесе экономикалық мәселені шешу керек болса, демографиялық сұрақ болса да, клиникалық практикада кездесетін (эвтаназия, жасанды ұрықтандыру, аса қажетті мүшені алмастырып салу) жағдайлар болса да бір ғана өзі дұрыс деп есептейтін таңдау жасауға мәжбүр болады. Осы жағдайлардың барлығында адам өзінің ар-ұятымен бетпе-бет келіп, нақты бір мәселені шешеді, ол нені гуманды және адамға қатысты моральды-құқықтық деп нені айтуға болатынды, ал нені қоғамдық қатынастардың мәніне қайшы келеді деп есеп- теу керектігі туралы дилеммаға кездеседі. Бұлардың барлығы қарапайым мәселе емес. Олар дұрыс шешім қабылдауды қажет етеді және тек ол әрекеттің қайсысы дұрыс екендігіне байла- нысты ғана емес, сонымен қатар адамға байланысты олардың қайсысын гуманды деп есептеу керектігіне де байланысты. I Казахстанский философский Конгресс 91 ФИЛОСОФИЯ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ Бұл мәселенің барлығы осы күнге дейін гуманизмнің мәндік негізіне байланысты түсініктің жоқтығын көрсетеді, қазіргі қоғамдық дамудың кезеңіне сай әлеуметтік өзара байланыстар- ды бағалауға қажетті гумандықтың критерийінің нақты қандай екендігі туралы сұрақты тудырады. Қазіргі күні жаңа гуманизм- нің теориялық-методологиялық негізін жасаудың қажеттілігін, оның өзекті мәселе екендігін көрсетеді. Осы айтылған нәрселердің барлығы гуманистік сананы өзектендірудің шарты болып отыр және өркениеттің сақталуының және дамуының қажетті шарты ретінде адамдардың гуманистік бағдарлары аса маңызды рөлге ие. Әлемдегі көптеген елдерде пайда болып, әрекет жасап отырған кең көлемді гуманистік қозғалыстар салмақты қоғамдық құбылыс, олар ХХ–ХХI ғасырлардағы әлемдік өркениеттің маңызды компонентіне айналды. Әлеуметтік-территориялық және конфессионалдық қатысынан тыс ғалымдар мен қоғамдық белсенділер, теоретиктер мен практиктер, қоғамдық ұйымдар мен қоғамның қарапайым мүшелері гуманистік ілімге аса көп көңіл бөле бастады, оны қазіргі өркениеттің даму жолы ретінде тани бастады. Гуманизм әлемдік қауымдастықтың құжаттарының негізгі принципі ретінде қабылданады. Дамудың барлық кезеңдерінде гуманистік мәдениеттің шы- найы қарсыластары да, уақытша одақтастары да болған және оның күресі бүгінде біз гуманизм деп атап жүрген нәрсенің шыңдалып, дүниеге келуіне себеп болған. Осыдан гуманизмнің алуан түрлері пайда болған, олар: діни, атистік, секулярлық, зайырлы, этикалық, социалистік, ғылыми, пролетарлық, буржуазиялық, актуалистік, антропоцентристік, романтикалық, планетарлық, динамикалық, әдеби, ренессанстық, философиялық, классикалық, классикалық емес, христиандық, сыни, профандық, рационалдық, интефальдық, діни-эйкумениялық, саяси, тіпті, әскери түрлері. Осыған байланысты К. Леви-Стросс өзіндік көзқарасы мен, сәйкесінше, өзіндік типологиясын ұсынған [3, 234–237 бб.]. Бір ғана гуманизм, адамның тектік қасиетінің көрінісі ретінде гуманизацияның бірыңғай бағыты ғана бар деуге болады. Бірақ алуан түрлі нақтылаудың болуының да маңызы бар және оны еле- I Қазақстандық философиялық Конгресс 92 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ФИЛОСОФИЯ: ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ меуге болмайды, өйткені ол мәннің көріністерін нақты деңгейде немесе гуманистік мәдениеттің дамуындағы нақты аспектіні белгілейді. Олардың өзара әрекеті ақиқатты шыңдай түседі, ал одақтар өмірлік мәселелерді шешуге септеседі. Гуманистік мәдениеттің қазіргі жағдайын әлі танылып үлгермеген мүмкіндіктер мен жағдайлардан, тоқырау мен құлдыраудан, гуманизм идеалдарымен мемлекет көлемінде ай- лалы әрекет жасаудан тұратын өтпелі, әлеуетті деп те сипаттауға болар еді. Мәдениеттің тарихын оқиғалардың қатары емес, оның бір күйден екінші күйге өту ретінде немесе бір сызық бойымен жүретін үдеріс ретінде елестету де қиын. Қазіргі кезде (Еуропа- мен ғана шектелмейтін) гуманистік және басқа да бағыттардың арнайы және бұқаралық түрлері кең тараған. Бұл тұстағы әңгіме кезеңдер жайында емес, негізінен өзінің әуелгі ұмтылыстарынан, социо және теоцентризмнен диалектикалық мәнде жекешілдікті «алып тастайтын» және адамды оны қоршаған әлеуметтік- табиғи ортасына байланысты енгізуді бекітетін формаларға қарай объективті түрде өтетін әлеуметтік-мәдени үрдіс туралы болып отыр. Сондай-ақ, бұл қайсыбір болашақ мезгілде социо- центристика мен діни мәдениет жойылып, тек қана гуманистік мәдениет үстемдік құрады дегенді білдірмейді. Гуманизм соци- умнан тыс өмір сүре алмайды, ал дін өзінше әлемді түсіндіргенде адамға танылмаған нәрсені түсінуге көмектеседі. Әңгіме құн- дылықтардың басымдылығы туралы болуы мүмкін. Гуманизм туралы түсініктердің алуан түрлілігі – біздің дәуі- ріміздің негізгі сипаты. Гуманистердің іс-әрекетінің сферасы адамдар өмірінің қоғамдық және мәдени аумақтарының барлығын біртіндеп жайлап келеді. Өркениеттің әлеуметтік-мәдени даму- ында нақты адамдардың мақсаттарына бағытталған шаралар, әлеуметтік серіктестіктің жаңа мәдениеті, әлеуметтік дезинте- грация мен әлеуметтік теңсіздікті, тұрындардың магинализация- сын жеңу маңызды іс-әрекетке айналды. Күн тәртібінде қоғамды гуманизациялау мәселесі, оның адамдардың қызығушылығы мен қажеттіліктеріне сай, жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделуі, алуан түрлі гуманистік концепциялардың синтезі мәселесі тұр. |