Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы


TÜRK DÜNYASI EFSANELERİNİN KÖKENİ ÜZERİNE



Pdf көрінісі
бет10/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   102

TÜRK DÜNYASI EFSANELERİNİN KÖKENİ ÜZERİNE 

Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN

  

Özet:  Dinî,  inandırıcı,  kısa  ve  nesir  şeklinde  olmasıyla  destan,  masal,  halk  hikâyesi  ve  fıkradan  ayrılan 



efsanelerin  kökeni  sorunuyla  ilgili  olarak  farklı  görüşler  ileri  sürülmüştür.  Bunlar  arasında  kabul  göreni 

Raoul  Rosiére’ye  aittir.  Ancak  Raoul  Rosiére’nin  görüşlerini ortaya  koymasından bu  yana  uzun bir zaman 

geçmiştir.  Ayrıca  Rosiére  belki  de  Türk  dünyası  efsanelerini  hiç  okumamıştır.  Bugün  Türk  dünyasında 

sayıları binlerle ifade edilen efsaneler okunduğunda anlatıların üç kaynaktan beslendiği görülmektedir. 

a) Efsanelerin kökeni dindir: Özellikle Batı Türklerinin efsanelerinin çoğu dinden beslenmektedir. 

b)  Efsanelerin  kökeni  mitolojidir:  Kuzey  ve  Doğu  Türklerinin  efsanelerinin  çoğunluğu  mitolojiden 

beslenmektedir. 

c)  Efsaneler  günlük  hayatın  artıklarıdır:  Batı  Türklerinin  efsanelerinin  oluşumunda  günlük  hayatın  izleri 

diyebileceğimiz olayların etkili olduğu görülmektedir. 

Bildirimizde  üç  kaynak  da  örneklerle  açıklanacak  ve  elde  edilen  sonuçlar  çeşitli  açılardan 

değerlendirilecektir. 

Anahtar Kelimeler: Efsane, köken, din, mit, günlük hayat  

On the Origin of Turkish World Legends 

Abstract:  Different  opinions  have  been  suggested  regarding  the  problem  of  the  origin  of  legends  that  are 

different  from tales,  folk tales and anecdotes as they are religious, believable, and short  and in the form of 

prose. The one that is accepted among them belongs to Raoul Rosiére. However, a long time has passed since 

Raoul Rosiére put forward his views. Also, Rosiére may never read the legends of the Turkish world. Today, 

when  the  thousands  of  legends  in  the  Turkish  world  are  read,  it  is  suggested  that  the  narratives  have  three 

sources. 

a)  The  origin  of  the  legend  is  religion:  Many  of  the  legends  of  especially  Western  Turkish  are  fed  from 

religion. 

b)  The  origin  of  the  legend  is  myth:  Many  of  the  legends  of  Northern  and  Eastern  Turkish  are  fed  from 

mythology. 

c)  Legends  are  the  remains  of  daily  life:  It  seems  that  the  formation  of  legends  of  Western  Turkish  was 

influenced by the events that are the overtones of daily life. 

In this paper, all three sources will be explained by examples and the obtained results will be considered from 

various aspects. 



Keywords: Legend, origin, religion, myth, daily life 

Giriş 

Dinî, inandırıcı, kısa ve nesir şeklinde olmasıyla anlatılması, öğrenilmesi ve etki alanı geniş kitleler 

olan efsanelerle ilgili doçentlik, doktora, yüksek lisans seviyesinde akademik ve metin yayınları şeklinde 

çok sayıda çalışma yapılmıştır. Akademik çalışmalarda büyük ölçüde Saim Sakaoğlu’nun Anadolu Türk 



Efsanelerinde  Taş  Kesilme  Motifi  ve  Bu  Efsanelerin  Tip  Kataloğu  (Ankara  1980)  ve  aynı  araştırıcının 

Efsane  Araştırmaları  (Konya  2009)  kitaplarının  giriş  kısımları,  pek  çok  akademisyen  tarafından 

tekrarlanmıştır.  İşin  acı  tarafı  ise  araştırıcıların  büyük  bir  kısmının  alıntıların  özgün  kaynağını  görmüş 

gibi  hareket  etmesidir.  Hatta  zaman  zaman  Sakaoğlu’nun  cümleleri  değiştirilirken  bilgi  yanlışları  da 

yapılmıştır.  

Yıllardan beri efsane konusunda metin, bildiri ve makale şeklinde yayınlar yaptık. Konu ile ilgili 

problemler diğer meslektaşlarımız tarafından da çeşitli toplantılarda dile getirilmiştir. 

Burada  şu  hususu  da  belirtmemizde  yarar  vardır:  Bu  çalışmada  efsane  motiflerinin  tamamı 

değerlendirilmemiştir.  Çünkü  çalışma  bir  bildiri  olup  dinleyiciye,  yayından  sonra  ise  okuyucuya  mesaj 

verebilmek amaçlanmıştır.  

Efsanelerin kökeniyle ilgi olarak dünyada ve Türkiye’de çeşitli görüşler ortaya atılmış olup, bunlar 

arasında genel kabul gören Raoul Rosiére’ye aittir.  

                                                      

 Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi, 



 

abalptekin@yahoo.com 



50 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



1.  Kökenlerle  ilgili  kural:  Benzer  akıl  yapısına  sahip  olan  bütün  milletlerde  hayal  gücü  aynı 

şekilde  ortaya  çıkar.  Böylece  benzer  efsaneler  ortaya  çıkmış  olur.  “Aslana  binip  yılanı  kamçı  yapma” 

motifi bu bölümün güzel örnekleri arasında sayılabilir. 

2.  Birinin  yerine  diğerinin  geçmesi  kuralı:  Bir  kahramanın  hatırası  zayıfladıkça  onun  şerefine 

ortaya konulmuş olan olay, bu kahramanı terk eder ve daha ünlü birine bağlanır. Kazakistan’da Aslan Bab 

ve Hoca Ahmed Yesevî’ye bağlanarak anlatılan, “kimsenin görmediği yerde tavukların kesilmesi” efsanesi 

Türkiye’de  Tapduk  Emre  ve  Yunus  Emre’yle  ilişkilendirilmektedir.  Yine  Kazakistan’da  Hoca  Ahmed 



Yesevî’ye bağlı olarak anlatılan heybenin içine konulan kaşık ve kepçenin satılması, Türkiye’de Somuncu 

Baba’ya bağlanmaktadır. 

3.  Adapte  olabilme  kuralı:  Çevre  değiştiren  her  efsane  yeni  çevrenin  sosyal  ve  etnografik 

şartlarına kendisini adapte eder. Şanapipik kuşu, ibibik kuşu ve yusufcuk kuşu, taraklı kuş ise bu grubun 

örnekleri arasında verilebilir (Von Gennep 1917: 284; Sakaoğlu 1980: 6-7; Sakaoğlu 2009: 26; Alptekin 

20014: 18).  

Raoul Rosiére’nin görüşlerine diyecek hiçbir şeyimiz yoktur. Bununla beraber Raoul Rosiére’nin 

günümüzde  sayısı  binleri  bulan  efsane  metinlerini  okumadığı  da  bir  gerçektir.  Dünyadaki  efsane 

araştırıcıları efsaneyi masallar içerisinde ele almakta ve bunlara dinî masallar demektedirler. Masalların 

kökeni  üzerinde  yapılan  çalışmalarda  konu  daha  çok  Hindistan  ve  Pançatantra  (beş  masal)  etrafında 

oluşmaktadır.  Türk  efsanelerinin  kökenini  ise  Hindistan’a  bağlamamız  mümkün  değildir.  Konuyu  ana 

hatlarıyla sınıflandıracak olursak meseleyi üç başlık altında ele alabiliriz:  



1.  Efsanelerin  kaynağı  dinîdir:  Her  semavi  dinin  bir  kitabı  vardır  ve  hemen  hemen  bunların 

hepsinde bugünkü efsane motiflerinin ilk örneklerini bulabiliriz.  



a.  Dervişin  bastonunu  yere  vurmasıyla  su  çıkması  motifi:  Anadolu  Türk  efsanelerinde  Emir 

Sultan (Bursa), Şeyh Ali Semarkandî (Mersin-Gülnar), Pîr Mehmet Çelebi (Muğla-Milas), Çoban Dede 

(Erzurum), Demre Suyu (Malatya), Çoban Baba (Tekirdağ), Çalgam Baba (Sivas), Keçeci Baba (Tokat) 

vb. için anlatılır. Emir Sultan Bursa’da bulunduğu yıllarda abdest almak için su aradığında bulamaz ve 

bastonunu  yere  vurunca  su  çıkar.  Aynı  husus  küçük  değişikliklerle  de  olsa  yüze  yakın  Anadolu 

efsanesinde  tespit  edilmiştir.  Coğrafî  mekânın  genişliği  göz  önüne  alınırsa,  bu  tür  anlatılardaki 

farklılıkların sebebi de kolayca tespit edilebilir.  

Bu motifin varyantları Mehmet Naci Önal (Önal 2003: 369-373) ve Halil Altay Göde (Göde 2010: 

112-114;  241)  tarafından  geniş  bir  şekilde  değerlendirilmiştir.  Biz  de  bunlara  Evliya  Çelebi 

Seyahatnamesi’nden iki (Emir Sultan ve Şeyh Şami Türbesi) (Çevik 1-2 1993: 410; Kurşun-Kahraman-

Dağlı 2006: 32; Çevik 1993: 701), Başkurt ve Tatar efsanelerinden iki (Atnur 2002: 580-584; 764-765), 

Özbek  efsanelerinden  beş  (Baydemir  2011:  158-1668;  369-373),  Boşnak  (Sümbüllü  2010:  57)  ve 

Azerbaycan  (Yanardağ  Efsaneleri  1978:  44-45)’dan  birer  metni  eklemek  istedik.  Ayrıca  Önal  ve 

Göde’nin  çalışmalarının  tamamlanmasından  sonra  yayımlanan  İsmet  Alparslan’ın  Demirci  (Alpaslan 

2006:  63,  65)  ve  Ağrı  (Alpaslan  2010:  123,  200,  301)  efsanelerinde  de  benzer  metinlerin  varlığını 

hatırlatmak isteriz. 

Benzer motifleri Sarı Saltuk’un Saltuknamesi (Akalın 1990: 90; Demir-Erdem 2007: 350) ile Hacı 

Bektaş Veli Velayetnâmesi (Duran-Gümüşoğlu 2010: 385, 387)’nde de tespit ettiğimizi hatırlatmak isteriz.  

Konuyu  Kur’an’ı  Kerim’de  araştırdığımızda  benzer  hususun  Hazreti  Musa’ya  bağlanarak 

anlatıldığını görüyoruz.  

“Bir vakit Musa, kendi milleti için su istemişti.  

Bizde: 

“Değneğinle taşa vur.” demiştik. 

Bunun üzerine ondan, on iki pınar fışkırdı. Her grup insan, kendi su alacağı pınarı bildi”  

(Bakara Suresi 60. Ayet). 

Musa’ya şöyle vahyettik: 

“Âsân ile taşa vur!” o anda ondan on iki pınar akmaya başladı”  

(A’raf Suresi 160. Ayet).  

Bu  arada  peygamberimizin  su  ile  ilgili  onlarca  mucizesi  olup  bunlardan  birisi  de  ayağını 

vurmasıyla yerden su çıkmasıdır. (Yusuf Sıddık http://resulullah.org/sularla-ilgili-mucizeler. 02.02.2006). 



51 

Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN/Türk Dünyası Efsanelerinin Kökeni Üzerine 

“Dur  dur”  anlamına  gelen  “zemzem”in  oluşumu  ile  Anadolu’daki  pınarların  oluşumunun  köken 

itibariyle birbirine benzediğini de hatırlatmak isteriz: 

Annesi,  Hazreti  İsmail’i  çöle  yatırır  ve  su  aramaya  gider.  Döndüğünde  oğlunun  ayakları  ile 

eşelediği yerden su çıktığını görür ve “zemzem” (durdur) demesiyle zemzem suyu bulunmuş olur. 

Hacı  Bektaş  Veli  Velâyetnâmesi’nde  ise  zemzem  pınarının  çıkış  sebebi  Hacı  Bektaş  Velî’ye 

bağlanmakta olup ilgili metin aşağıdadır: 



“Arafat Tağındağı çillehâneye geldiler gördiler kim bir karanulık tenhâ mahbûb mağaradur ol 

mağaranun önünde bir yiri mübârek barmağıyla dürtdi bir mahbûb su çıkdı kim şimdi ol suya 

zemzem suyı dirler. Hünkâr Ululığın ziyarete varan Arafat çille-hânesin ziyaret idenler teberrüken 

anda gusl iderler.” (Duran-Gümüşoğlu 2010: 271, 273)

b.  Kaplıcaların  oluşumu  motifi:  Bu  motifin  kökeni  de  Hz.  Eyup’la  ilişkilendirilmektedir.  Cilt 

hastası genç kızın pek çok doktora götürülmesine karşılık derdine çare bulunamaz. Havası iyi gelir diye 

dağa  bırakılan  kız,  uyuz  bir  hayvanın  önce çamurda yuvarlandığını,  daha  sonra  da  suda  yıkandığını  ve 

tüylerinin  gümüş  gibi  olduğunu  görür.  Kız  hayvanın  yaptıklarını  tekrarladığında  hastalığından  eser 

kalmaz.  Sözünü  ettiğimiz  efsane,  Evliya  Çelebi  Seyahatnamesi’nde  Cihannüma  Kaplıcaları  (Danışman 

(3) 1970: 69-70; Çevik ((1-2)1 993: 440; Alptekin 2014: 101) adıyla bilinmektedir. Günümüzde hemen 

hemen her ildeki kaplıcalar için de benzer efsaneler anlatılmaktadır. Pekiyi bu efsanelerin kaynağı nedir? 

Konu araştırıldığında bunun da kökeninin dinî olduğu ortaya çıkmaktadır:  



“Hz. Eyup mal mülk sahibi olup Allah’a dua ile vaktini geçirmektedir. İblis, Hz. Eyup’u kıskanır ve 

Allah’tan aldığı izinle: 

a) İblis, onun bütün malını helâk eder 

b)  İblis,  Hz.  Eyup’un  oğulları  ve  kızlarına  musallat  olur  ve  onların  damını  yıkarak  ölmelerine 

sebep olur. 

c) İblis, Hz. Eyup’a musallat olur ve secdede iken ağzına üfler ve bütün vücudu şişer. 

Hz. Eyup’a inananlar ondan ümitlerini kestikleri bir sırada o yine sabır gösterir ve Allah’ın emri 

üzerine ayağını yere vurur, oradan bir su çıkar, onunla yıkanır ve içer, böylece bütün dertlerinden 

kurtulur.” (Sâd Suresi 41-44. Ayetler; Levend 1980: 116-117). 

c. Irmağın ikiye ayrılması motifinin ilk örneklerini Hoca Ahmet Yesevî’nin kerametleri arasında 

tespit ediyoruz. Turna donuna girerek Horasan erenlerini karşılamaya giden Hoca Ahmet Yesevî, aşağıya 

nazar  ettiğinde  bir  bezirgânın  boğulmak  üzere  olduğunu  görür.  Ardından  da  keramet  göstererek  ırmağı 

ikiye ayırır ve tüccar mallarını kurtarır.  

Anadolu  efsanelerinde  bu metnin  benzerini  Malatya  ilimizde  tespit  etmiş  bulunuyoruz.  II.  Murat 

ordusuyla  sefere  çıktığında  Fırat  nehrini  geçerken  boğulma  tehlikesi  atlatır  ve  keramet  ehli  bir  velinin 

duasıyla ırmak ikiye ayrılır. Böylece de ordu boğulmaktan kurtulmuş olur. 

Türk kültüründe Hoca Ahmet Yesevî’den bu yana bilinen efsanenin kökeni de Kur’an’dır:  



“Doğrusu Musa’ya şöyle vahyettik: 

“Kullarımla geceleyin yürü de, onlara denizde kuru bir yol aç; yetişilmekten korkma ve endişeye 

kapılma!” (Tâhâ Suresi 77. Ayet) 

Bunun üzerine Musa’ya: 

“Âsan ile denize vur” diye vahyettik. Vurunca birden infilak etti, her parça koca bir dağ oluverdi.” 

(Şuara Suresi 63. Ayet; Kasas Suresi 29. Ayet). 

ç. Görmeyen gözün açılması motifi: Hazreti Yusuf’a bağlı olarak anlatılmaktadır. Dinî kitaptaki 

bu  kıssa  günümüz  efsanelerinde  görmeyen  gözün  tedavisi  olarak  aşağı  yukarı  benzer  bir  şekilde 

anlatılmaktadır. 

“Şimdi  siz  benim  şu  gömleğimi  götürüp  babamın  yüzüne  bırakın;  gözü  açılır.  Bütün  ailenizle 

toplanıp bana gelin.” (Yusuf Suresi 93. Ayet).  

Ayrıca;  gözü  oyulmuş  birisi  Peygamberimize  gelerek  gözünün  açılması  için  yalvarır. 

Peygamberimiz  de  toprağın  içerisine  tükürerek  çamur  hâline  getirir,  sonra  da  gözüne  sürünce  görmeye 

başlar (Levend 1980: 139). 

Söz  konusu  motif  efsanelerin  dışında  destan,  masal  ve  halk  hikâyesi  gibi  anlatmalarda  da 

görülmektedir (Alptekin 2009: 18-26). 



52 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



d.  Göllerin  oluşumu  motifi:  Türkiye  ve Türk  dünyasında  göllere  bağlı  olarak oluşan  efsanelerin 

de kaynağı dinî kitaplardadır. Dönüp arkaya bakma yasağı veya Hazreti Hızır’ın bedduasıyla şehrin sulara 

gark  olması  motifi  (Çavuşcu  Gölü  (Konya)  Acıgöl  (Konya),  Göl  Marmara  (Manisa),  Hazar  Gölü 

(Elazığ),  Sapanca  Gölü  (Sakarya)nin  oluşumu  aşağı  yukarı  aynıdır  (Alptekin  2014:  90-95).  Konu 

başlangıçta Ali Berat Alptekin (Alptekin Bahar 2001: 154-165), daha sonra da Aziz Ayva  (Ayva 2015: 

119-140) tarafından etraflı bir şekilde değerlendirilmiştir.  

“Hz. Lût, İbrahim Peygamber’in kardeşinin oğludur. Hz. Lut, Sadom ve Gomore halkı arasında 

ahlaksızlığın artması, ters ilişkilerin çoğalması üzerine şehrin sakinlerini hak yola davet ederse de 

başaramaz. Cenab-ı Allah bunun üzerine üç meleği (Azrail, İsrafil, Cebrail) şehri yok etmek için 

görevlendirir. Üç melek, Hz. Lût’a durumu bildirirler ve sabaha karşı çocuklarıyla birlikte şehri 

terk etmelerini söylerler. Verilen saatte şehirden ayrılmak üzereyken, Lût’un eşi arkalarında ne 

olduğunu görmek için dönüp baktığında yukarıdan bir taşın başına düşmesiyle ölür.” (Hicr Suresi 

57-87. Ayetler; Neml Suresi 54-81. Ayetler). 

“Ey  halkım!  Haydi,  Allah’ın  size  yazdığı  Mukaddes  Yer’e  girin  ve  arkanıza  dönmeyin  ki,  sonra 

kaybedip berbat olursunuz” (Maide Suresi 21. Ayet). 

“Derhal gecenin bir bölümünde aileni yola çıkar ve sen de arkalarından git. İçinizden hiçbir kimse 

ardına bakmasın; emr olunduğunuz yere geçip gidin” (Hicr Suresi 65. Ayet). 

Anadolu  efsanelerinde  şehrin  sulara  gark  olmasıyla  birlikte  yardımsever  insanın  arkaya 

döndüğünde  taş  kesildiğini  biliyoruz.  Taş  kesilme  konusunda  bir  araştırma  yapan  Saim  Sakaoğlu 

(Sakaoğlu  1980:  55-59)  konuyu  etraflı  bir  şekilde  incelediği  için  detaya  girmek  istemiyoruz.  Bunun 

yanında taş kesilme motifinde toplumsal kuralları düzenleyen sosyal normların etkisi de vardır. Nimete 

saygısızlık, anne babaya saygı, vb.  

Göllerle ilgili bir başka efsane Şanlıurfa’daki Balıklı Göl için anlatılmaktadır ki bunun da kökeni 

Kur’an’dır. 



“Hz. İbrahim Babil hükümdarı Nemrut’un veziri Azer’in oğludur. Azer, vezirliğin dışında put 

yapmak ve bunları satmakla meşguldü. Oğlu İbrahim ise bu putları Babil sokaklarında sürümekte 

ve onları kırmaktadır. Bunun üzerine Nemrut meydana büyük bir ateş yaktırır ve İbrahim 

Peygamber’i içine attırır. Cebrail (AS) İbrahim’i havada tutarak hacetinin ne olduğunu sorar. Hz. 

İbrahim de: 

“Ben Allah’ın kuluyum, hacetim onadır, sana değildir. Allah ne dilerse yapsın.” deyince 

İbrahim’in adına Halilullah sıfatı da eklenir. 

İbrahim  (AS)  ateşin  içerisine  düşünce  Allah’ın  emriyle  oradan  güzel  bir  pınar  çıkar,  etrafı  da 

yemyeşil  olur.  El  ve  ayağındaki  zincirler  ise  Allah’ın  emriyle  çözülür  (En’am  Suresi  74-75.  Ayetler; 

Levend 1980: 110-111). 

Bu efsane de geçmişten günümüze Anadolu sözlü kültüründe yaşamaya devam etmektedir. Evliya 

Çelebi  Seyahatnamesi’ndeki;  Trablusşam  Balıklı  Ayazması,  Şanlıurfa’daki  Balıklı  Göl,  Malatya’nın 

Darende ilçesindeki Somuncu Baba türbesinin başında bulunan havuzdaki balıklar ve Kurtuluş Savaşına 

Katılan Balıklar (Alptekin 2014: 173) bu örneklerden birkaçıdır.  

e. Hazreti Hızır’a bağlı olarak anlatılan efsanelerin kaynağı da dinî olup kökeni Kehf Suresi 65-

82.  ayetlerdir.  Her  ne  kadar  Kur’an’da  Hazreti  Hızır’ın  adı  geçmiyorsa  da  Hazreti  Musa  ile  yol 

arkadaşlığı sırasında; çocuğu öldürmesi, duvarı onarması, gemiyi batırması (Ocak 1999: 23-26; Alptekin 

2011:  206)  hikâye  edilmektedir.  Hazreti  Hızır’ın  Beni  İsrail’den  olup  peygamber  olduğu  da  rivayet 

edilmektedir.  Ayrıca  onun  Hz.  Nuh’un  torunlarından  olup  Bilya  veya  İlya  olduğu  da  söylenir. 

Ölümsüzlük suyu olan abıhayatı içtiğinden söz edilir.  

Hazreti  Hızır  ile  Hazreti  Musa’nın  yol  arkadaşlığının  yanında,  Hazreti  Hızır’ın  karada,  Hazreti 

İlyas’ın denizde darda kalanlara yardım etmesi düşüncesine zamanla bereket, dilek dileme, ölümsüzlüğe 

çare  arama,  sağaltma  vb.  konular  eklenerek  efsane  ve  inanmalar  oluşmuştur  ki  bunların  kökeni  dinde 

aranmalıdır. 



“Hazreti İlyas kavminin delalete düşmesi üzerine şehirden ayrılarak Allah’a dua eder. Allah da 

ona: 

“Filan şehre git ve orada ne görürsen onun üstüne bin.” der. Hz. İlyas emr olunan yere gittiğinde 

ateşten bir at görür ve ona bindikten sonra gözden kaybolur. Allah onu melekler vasıtasıyla 

53 

Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN/Türk Dünyası Efsanelerinin Kökeni Üzerine 



makamına yükseltir ve dünyanın sonuna kadar ömür vererek denizlerin üzerinde görevlendirir.” 

(Levend 1980: 123).  



“Yine ayağını bastığı yerin yeşerdiğinden dolayı Hızır denildiğinden söz edilmektedir.” (Levend 

1980: 119). 

Kuru ağacın yeşermesi ve meyve vermesi motifinin de kökeni dinîdir. Nitekim Peygamberimizin 

Medine’de diktiği bir hurma ağacı hemen meyve verir (Levend 1980: 140). Daha çok velâyetnâmelerde 

gördüğümüz  bu  motifte  kuru  ağaç  yeşermekte,  bazen  de  meyve  vermektedir  (Duran-Gümüşoğlu  2010: 

310).  Benzer  bir  kerameti  Sarı  Saltuk’un  Saltuknâmesi’nde  de  bulmaktayız  (Akalın  1990:  297;  Demir-

Erdem 2007: 576-577). 

f.  Tayyi  zaman  tayyi  mekân  (bir  anda  birkaç  yerde  görünme)  motifi:  Türk  efsanelerinde 

karşılaştığımız  ve  ilk  örneğini  Hoca  Ahmet  Yesevî’de  gördüğümüz  motifin  kökeni  de  Kur’an’da  olup, 

bunun  Hazreti  Peygamber’in  miraç  hadisesinden  kaynaklandığını  zannetmekteyiz.  Bilindiği  gibi 

Peygamberimiz, peygamberliğinin 12. yılında, Recep ayının 27’sinde Cebrail (AS)  Burak adlı bir binite 

binerek  Mekke’den  Mescid-i  Aksa’ya,  oradan  açılan  bir  merdivenle  yahut  da  Burak  adı  verilen  at  ile 

Cenab-ı Allah’ın huzuruna ulaşır (İsrâ Suresi 1. Ayet). Anadolu Türk efsanelerinde daha çok şahsa bağlı 

olarak oluşan anlatmalarda (Sultan Veled, Hacı Bektaş Veli, Sarı Saltuk, Ökkeş Dede (Kahramanmaraş), 

Mehmet  Dede  (Ağrı),  Şeyh  Bilecen  (Gaziantep),  Munzur  Baba  (Tunceli-Ovacık),  Memik  Dede 

(Gaziantep),  Lokman  Dede  (İzmir-Bergama),  Hoca  Yusuf  (Malatya),  Aliyar  (Yozgat),  Hacı  Efraim 

Devletlü (Adana), vb. bu türde çok sayıda efsane ile karşılaşmaktayız. Konu pek çok araştırıcı tarafından 

(Alptekin  2014:  116-118;  Sakaoğlu  2009:  252;  Önal  2003:  364-367;  Göde  2010:  213-216) 

değerlendirilmiştir. 

Türk  kültüründe  başlangıçta  mitik  hayvanlardan  bozkurt  yol  gösterici,  yardımcı  olarak  öne 

çıkarken  İslamiyet’le  birlikte  bu  hayvanın  geyik  olduğunu  görüyoruz.  Nitekim  dinî  tasavvufî  halk 

edebiyatındaki  pek  çok  anlatmada  görünen  geyiğin  aslında  keramet  ehli  bir  kişi  olduğu  bilinmektedir. 

Antalya  ilinin  Elmalı  ilçesinin  Tekke  köyünde  türbesi  bulunan  Abdal  Musa  Alaaddin  Gaybî’ye  geyik 

donunda  görünmüştür  (Güzel  2004:  43-46).  Bursa’nın  fethinde  etkin  olduğuna  inanılan  Geyikli  Baba, 

Hasan  Dağı  efsanesinde  Hasan  Dede’nin  dağın  zirvesinde  geyiklerle  birlikte  yaşaması  aklımıza  gelen 

örneklerden birkaçıdır (Görkem 2006: 231-238; Alptekin 2014: 87-88). 

Bu  tür  efsanelerin  kökeni  de  dinî  olup  Hazreti  Yunus  ve  Hazreti  Peygamber’in  hayatından  izler 

taşımaktadır. 

Ninova  halkı  Allah’ın  emirlerini  yerine  getirmeyince  başlarına  felaket  geleceğini  Hz.  Yunus 

halkına tebliğ eder. Dağ başında kara bulutların oluşması üzerine Hz. Yunus dua eder, böylece de felaket 

önlenmiş  olur.  Ancak  Hz.  Yunus  şehre  dönerken  halkın  kendisine  inanmayacağını  düşünerek  deniz 

kenarındaki  bir  gemiye  biner.  Bir  süre  sonra  gemi  suyun  ortasında  durunca:  “Gemide  bir  kaçgın  var.” 

denilir  ve  ardından  çekilen  üç  kurada  da  Hz.  Yunus  çıkar.  Bunun  üzerine  Hz.  Yunus,  kendi  rızasıyla 

denize  atılınca  onu  Yunus  balığı  yutar.  Gemiyi  takip  eden  yunus,  gemi  karaya  yaklaşınca  Yunus 

Peygamber’i de sahile bırakır. 

Balığın  karnındayken  vücudundaki  tüyler  dökülen  Hz.  Yunus’u  çöldeki  kavak  ağacı  ile 

göğüslerinde süt oluşan ceylanlar besler. Hz. Yunus’u gören bir çoban olanları halka anlatır. Halk da Hz. 

Yunus’a itaat eder (Levend 1980: 123-124). 

Bir  Arap  avcı  tarafından  yakalanan  ve  yavruları  olan  geyik  dile  gelerek  Peygamberimizden 

kendisine kefil olmasını ister. Peygamberimiz kefilliği kabul eder, geyik yavrularını emzirip zamanından 

önce dönünce Arap da Müslüman olur. 

Ayrıca  Peygamberimiz  başka  hayvanlarla  da  konuşmaktadır.  Bir  köpek  iki  kişiyi  ısırır, 

Peygamberimiz  köpeğe  niçin  ısırdığını  sorar.  Köpek,  şahsın  Hz.  Ebubekir  ve  Hz.  Ömer’e  düşmanlık 

ettiğini söyler. 

Bu da gösteriyor ki halk anlatılarında hayvanların konuşması, gözyaşı dökmesi dinî kaynaklardan 

yararlanarak oluşmuştur.  

Nuh  Tufanı’ndan  sonra  geminin  oturduğu  Cudi  veya  Ağrı  dağları,  geminin  su  alması  üzerine 

yılanın  gemideki  deliği  kapatması  ve  aşure tatlısı  ile  ilgili  olarak  anlatılan  pek çok  anlatının  kökeni  de 

dinîdir  


54 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



“Hz. Nuh’un kavmi çok asi olduğu için Allah tarafından cezalandırılacağı anlaşınca yanına aldığı 

80 kişi ve hayvanattan birer çifti gemiye bindirdi. Tufandan sonra gemi Cudi Dağı’nın üzerinde durdu.” 

(Hûd Suresi 37-47. Ayetler; Levend 1980: 108-109). 



“Biz de ona şöyle vahyettik: 

Bizim gözetimimiz ve vahyimizle gemiyi yap. Sonra emrimiz gelip de Tennur-kan kaynamaya 

başlayınca hemen ona hepsinden bir iki çift ve daha önce aleyhinde hüküm verilmiş olanların 

haricinde aileni de bindir ve o zulmedenler hakkında bana yalvarma! Çünkü onlar 

boğulacaklardır.” (Mü’munûn Suresi 27, 28. Ayetler; Furkân Suresi 37. Ayet; Şuara Suresi 106, 

112, 117. Ayetler; Ankebût Suresi 14, 15. Ayetler). 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет