Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы


Keywords: Azerbaijani literature, Molla Nasreddin, Ali Nazmi, criticism, irony  Molla Nasreddin Dergisi ve Molla Nasreddin Edebi Mektebi Hakkında



Pdf көрінісі
бет18/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   102

Keywords: Azerbaijani literature, Molla Nasreddin, Ali Nazmi, criticism, irony 

Molla Nasreddin Dergisi ve Molla Nasreddin Edebi Mektebi Hakkında 

Molla  Nasreddin,  Azerbaycan’da  1906  ile  1931  yılları  arasında  yayımlanmış  olan  haftalık  ünlü 

fikir, siyaset, edebiyat ve mizah dergisidir. 7 Nisan 1906 ile 9 Ocak 1917 tarihleri arasında Tiflis’te, 1921 

yılı boyunca Tebriz’de ve 1922 ile 1931 yılları arasında ise Bakü’de yayım hayatını sürdürmüştür. 

Redaktör ve nâşirinin Celil Memmedquluzade (1866-1932) olduğu dergi, Tiflis’teki ilk devresinde 

365  sayı  basılmıştır.  İlk  zamanlarda  Celil  Memmedquluzade  ve  Ömer  Faik  Numanzade’nin  ortak 

sorumluluğunda  yayımlanan  Molla  Nasreddin,  daha  sonra  yalnızca  Celil  Memmedquluzade  tarafından 

                                                           

 

Manisa Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi TDE Bölümü, ayvazmorkoc@gmail.com 



100 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

çıkarılmaya  devam  etmiştir.  Azerbaycan,  Sovyetler  Birliği’nin  denetimine  girince  Celil 

Memmedquluzade  Tebriz’e  geçerek  dergiyi  burada  çıkarır.  Azerbaycan  hükümetinin  daveti  üzerine 

Bakü’ye  dönerek  1931  yılına  kadar  dergiyi  burada  neşretmeyi  sürdürür  (Akpınar:  1994:  453)  25  yıl 

boyunca dergi Tiflis, Tebriz ve Bakü’de toplam 748 sayı yayımlanmıştır (Mirehmedov, 1980: 257) 

Sosyal  demokrat  bakış  açısıyla  yayımlanan  Molla  Nasreddin,  ağırlıklı  olarak  toplumsal  sorunları 

öne  çıkarmış;  bilgisizlik,  eğitimsizlik,  kadın  hakları,  batıl  inançlar,  dini  tutuculuk  gibi  geniş  konu 

yelpazesi  ile  keskin  tenkitlerde  bulunmuştur.  Azerbaycan’ın  yanı  sıra  Türkiye  ve  İran  gibi  Müslüman 

doğu  toplumlarının  sorunlarını  dile  getirdiği  görülür. Dergide  1905  Rusya,  1906  İran  ve  1908  Osmanlı 

meşrutiyet hareketlerinin memnuniyetle karşılanarak desteklendiği anlaşılmaktadır. Sömürgeci devletlerin 

Şark’taki faaliyetleri ısrarla reddedilmiş, bu meselede mizahi yazı ve şiirler ile karikatürler yayımlanarak 

devletlerin sömürgeci emelleri tenkit edilmiştir. (Akpınar, 1994: 454)  

20. yüzyıl başlarında Azerbaycan’da edebi, siyasi ve toplumsal alanlarda önemli bir etkiye sahip 

olan ve Molla Nasreddinci edebiyat mektebi kurulmasına öncülük eden Molla Nasreddin, aynı zamanda 

ülkenin  ilk  mizah  dergisidir.  Bu  yıllarda  Azerbaycan’da  özgürlük  hareketleri  ivme  kazanmış,  işçi 

ayaklanmaları çoğalmıştır. Ülkenin karışıklık içinde olduğu, Çarlık Rusyasının da ömrünü tamamlamak 

üzere  bulunduğu  bu  geçiş  döneminde  Molla  Nasreddin,  çok  mühim  bir  misyonla  ortaya  çıkar.  Dergi, 

içinde barındırdığı edipler aracılığıyla, Türk ve Müslümanların aydınlanması, çağdaş ülke toplumlarının 

seviyesine ulaşması gibi ideallerle büyük bir mücadeleye girişir. Molla Nasreddin’de Müslümanların her 

alanda  geri  kaldığı  vurgulanarak  bunun  sebepleri  çok  yönlü  tartışılmaya  başlanır.  Molla  Nasreddin 

dergisinde  Azerbaycan  Türklerinin  sorunları  bütüncül  bir  bakış  açısıyla  irdelenmiştir.  Ülkede  eğitim 

seviyesinin  düşüklüğü,  halkın  eğitime  değer  vermemesi,  kızların  çocuk  yaşta  zorla  evlendirilmesi, 

kadınların toplumda hak ettiği yere gelememesi gibi konular tartışılmıştır. (Adıgüzel, 2007: 18) 

Celil  Memmedquluzade,  daha  ilk  sayıda  Sizi  Deyip  Gelmişem  başlıklı  yazısında  derginin 

amaçlarını şu cümlelerle açıkça dile getirir (Molla Nasreddin, (1906), Nu. 1: 2): 



Ey  benim  Müslüman  kardeşlerim.  Benden  bir  söz  işitip  gülmeye  başladığınız  zaman  siz 

zannediyorsunuz ki Molla Nasreddin’e gülüyorsunuz. Kimin üstüne güldüğünüzü bilmek isterseniz; 

koyunuz karşınıza bir ayna ve bakınız cemalinize. 

Molla Nasreddin dergisi etrafında toplanan edebi şahsiyetler, bir süre sonra Molla Nasreddin edebi 

mektebi ismiyle tanınan bir ekol meydana getirirler. Tiflis edebiyat muhitinde kendilerini kabul ettirmiş 

olan  Celil  Memmedquluzade  ve  Ömer  Faik  Ne’manzade  gibi  şahsiyetlerle  birlikte  Molla  Nasreddin 

dergisi  aracılığıyla  ünlenen  Mirze  Elekber  Sabir  gibi  isimler,  dergi  etrafında  toplanıp  edebi  ekol 

oluşturmuşlardır.  Kısa  zamanda  Ali  Nazmi,  Aliqulu  Necefov,  Memmed  Said  Ordubadi  (1872-1950), 

Cafer  Cabbarlı  (1899-1934),  Abdulla  Şaiq  (1881-1959),  Aliağa  Vahid  (1895-1965),  İbrahim  Tahir  ve 

Mirzali  Mö’cüz  (1873-1938)  gibi  şahsiyetler,  bu  derginin  kadrosunda  yer  alırlar.  Molla  Nasreddin, 

Azerbaycan’ın 20. yüzyıl edebi, siyasi ve toplumsal hayatına istikamet belirleyen  önemli bir dergi olur. 

(Adıgüzel, 2007: 19) Başta Türkiye olmak üzere Özbekistan, Türkmenistan, Tataristan, Dağıstan, Kırım 

ve İran gibi geniş bir coğrafyada takip edilmeye başlar (Erol, 2011: 1076).  

Dergi, gerek Kuzey Azerbaycan’da, gerek Güney Azerbaycan’da geniş bir edebî ve siyasî ortamın 

oluşmasını sağlar. Öyle ki, Kazan, Ufa, Astrahan, Orenburg, Erzurum ve İstanbul gibi Türk memleket ve 

şehirleriyle Kahire, Tahran, Bombay, Kalküta gibi Müslüman çoğunluğun olduğu şehirlerde geniş okur 

kitlelerine  ulaşır  (Durmuş,  2008:  360).  Azerbaycan  edebiyatının  önemli  simalarından  Abdullah  Şaik, 

“Hophopname’nin  Azerbaycan’da  çalmadığı  kapı,  girmediği  ev  kalmadı.  Onu  okuyanlar  da  sevdi, 

okutanlar da… (Zamanov, 1973: 79) sözleriyle Molla Nasreddin’in halk arasında gördüğü rağbeti ifade 

eder.  


1906 yılında yayım hayatına başlayan Molla Nasreddin, toplumsal problemleri cesurca dile getirir. 

Dergide  eserleri  yayımlanan  edipler,  her  biri  ciddi  sorun  haline  gelmiş  konuları,  mizah  yetenekleri 

doğrultusunda hiciv unsurlarını kullanarak keskin ifadeler ile ifşa ederler (Uygur, 2006: 16).  

20. yüzyıl Azerbaycan sahası Türk edebiyatında adeta bir okul olmayı başaran Molla Nasreddin, 

defalarca  para  cezasına  çarptırılmış,  takiplere  maruz  kalmıştır.  Hatta  zaman  zaman  sayfalar  yazısız 

çıkarılmış,  dergide  yazanlar  kâfir  olarak  nitelendirilmiştir.  Bütün  engellere  rağmen  dergi,  Azerbaycan 

Türklerinin  bilinçlenmesini  sağlamış  ve  Molla  Nasreddinci  nesillerin  yetişmesine  hizmet  etmiştir 

(Durmuş, 2008: 360).  

Anlaşılır  bir  dille  okuyucuya  ulaşmak  arzusu  ile  çıkarılmaya  başlanmış  olan  Molla  Nasreddin, 

gerek kelime hazinesi, gerekse dilbilgisi yönlerinden günlük konuşma diline yaklaştırılmaya çalışılmıştır. 



101 

Yrd. Doç. Dr. Ayvaz MORKOÇ/Mollo Nesreddin Edebî Mektebi Üyelerinden Ali Nazmî’nin… 

Bununla  birlikte  dergi,  Azerbaycan  edebi  dilinin  geliştirilmesini  o  zamanki  Osmanlı  coğrafyasının 

Türkçesinden  bağımsız  biçimde  sürdürülmesini  istemektedir.  Bu  tavrı  ile  İsmail  Gaspıralı’nın  bütün 

Türkleri  İstanbul  Türkçesi  eksenindeki  ortak  dil  anlayışında  birleştirme  idealinden  ayrılır.  İsmail 

Gaspıralı’nın  düşüncelerine  tezat  oluşturan  yaklaşımıyla  dergi,  Türk  dünyası  aydınları  arasındaki  dil 

birliğini meydana getirme çabalarına destek vermemiş olur (Uygur, 2004: 3073). 

Ali Nazmi’nin Edebi Kişiliği  

Azerbaycan  realist  edebiyatının  önemli  temsilcilerinden  olan  Ali  Nazmi,  ömrünün  yaklaşık  50 

yılını edebiyat içinde aktif olarak geçirmiştir. Molla Nasreddin edebi mektebinin en faal üyelerinden biri 

olmuş,  keskin  mizah  ve  hiciv  içeren  eserleriyle  Azerbaycan  edebiyatında  kendine  hususi  bir  yer 

edinmiştir. Akif Aşırlı Azerbaycan Metbuatı Tarixi (1875-1920) adlı eserinde Ali Nazmi ve edebi kişiliği 

ile ilgili şunları söyler (Aşırlı, 2009: 90) 



Ömrünün  50  ilini  bədii  yaradıcılıqla  məşğul  olmuş,  Mirzə  Cəlil,  Sabir  kimi  ömrünü  vətənin 

tərəqqisinə,  mədəniyyət  və  maarifin  çiçəklənməsinə  həsr  etmişdi.  Müəllimi  və  ideya  dostu  Mirzə 

Cəlil  şairin  "Sijimqulunamə"  kitabına  yazdığı  ön  sözdə  deyirdi:  "Biz  bunu  qəti  deyə  bilərik  ki, 

"Molla Nəsrəddin"ə yaraşan şivənin məzəliliyi və duzluluğunda, məharət və lətafətdə Sabirə yavuq 

gələn  və  ona  əvəz  olan  birinci  Məşədi  Sijimqulu  Kefsiz  olubdur.  Sabirin  vəfatından  sonra  ikinci 

Sabirimiz birincisinin yerini boş qoymadı. Məşədi Sijimqulu Kefsizin zövq və səfalı, məzə və duzlu 

şeirinin heç bir vaxt dalı kəsilmədi. O özü cismən qocaldısa da, onun kəlamının lətafəti bir zərrə 

qədər əsgilmədi". 

Henüz Bolşevik ihtilali ortaya çıkmadan önce Ali Nazmi’nin fakir köylülerin, zulme maruz kalan 

işçilerin  sıkıntılarını  eserlerinde  ısrarla  dile  getirdiği  görülür.  Satirik  şiir,  felyeton

1

,  manzum  hikâye, 



hatıra, tercüme ve makale gibi farklı türlerde yazılar kaleme almıştır. 

Ali  Nazmi,  Bolşevik  ihtilalinden  önce  Azerbaycan  sahasında  hayatını  sürdüren  ve  Mehemmed 

Şaxtaxtlı  tarafından  çıkarılan  Şerq-i  Rus  (1903-1905)  gazetesinde  (Yıldırım,  2013:  148)  epey  yazı 

yayımlamıştır.  Güneş,  Zenbur  (1918-1920),  Tuti  (1914-1917),  Mezeli,  Kelniyyet,  Baba-yı  Emir  (1915-

1916), Dirilik, Yeni İrşad gibi yayım organlarında eserlerini okuyucuya ulaştırmıştır. Molla Nasreddin’e 

hem  nazım,  hem  de  nesir  türünde  satirik  yazılarıyla  katkı  sağlayan  Ali  Nazmi,  bir  süre  derginin 

redaktörlüğünü  yapmış,  Sovyet  yönetimi  yıllarında  da  aktif  Molla  Nasreddinci  olarak  halk  arasında  ün 

kazanmıştır (Zeynalov, 1973: 76).  

Yazı hayatının ilk yıllarında daha çok cehalet ve eğitimin değeri gibi konularda yazan Ali Nazmi, 

edebi  olgunluk  döneminde  toplumun  bütün  kesimlerini  kucaklayan  keskin  bir  mizahi  çizgiye  yönelir. 

1905  yılında  Rusya’daki  meşrutiyet  hareketi  ile  birlikte  onun  edebi  anlayışında  önemli  değişmeler 

görülür. Dili, üslubu, mizahi vasıta ve teknikleri olgunlaşmaya başlar.  

Halkın içinde yer alan Ali Nazmi’nin eserleri, dikkatli gözle incelendiğinde yaptığı tenkitlerin bazı 

zümreler  ve  kişiler  üzerinde  yoğunlaştığı  görülür.  Bunlar;  halkı  sömüren  zenginler,  rüşvetçi  devlet 

memurları,  halkı  ezen  Rus  asker  ve  polisler,  kolay  zenginlik  peşinde  koşanlar,  çıkarcı  din  adamları, 

kadına toplumda yer vermeyenler, cahillik ve miskinlik içinde bulunanlar, batıl inançlar peşinde koşanlar, 

kan davası güdüp adam öldürenlerdir. 

1878 yılında Gence şehrine bağlı Serab köyünde yoksul bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen 

Ali Memmedzâde Nazmi, ilk eğitimini mahalle mektebinde alır. Babasının beklenmedik erken bir vakitte 

vefatının  ardından,  ailenin  geçimine  katkı  sağlamak  için  küçük  yaşta  çalışmak  zorunda  kalır.  Para 

kazanmak maksadıyla Türkistan’a giderek Buhara ve Semerkant şehirlerinde tüccarların yanında çalışır. 

Bu  dönemde  bir  yandan  görgüsünü  arttırırken,  bir  yandan  da  Rusça  ve  Farsçasını  geliştirmeye  gayret 

eder.  Orta  Asya’da  çalıştığı  yıllarda  şiire  merak  salan  edip,  Bîkes  mahlasıyla  ilk  kalem  denemelerini 

oluşturmaya yönelir.  

1903  yılından  itibaren  kaleme  aldığı  Dostuk,  Fesiller  ve  Kandiller,  Teessür,  Şikâyet,  Felekden 

Giley  adlarını taşıyan  ilk  grup  şiirlerinde  toplumdaki cahilliğe  ve  uyuşukluğa  yöneltilen tenkitler  dikkat 

çekmektedir. Bu şiirlerde eğitim ve aydınlanma öne çıkarılırken, gericilik, baskı ve zulüm yerilmektedir. 

1903 yılında yayım hayatına başlayan  Şerq-i Rus gazetesinin en aktif  ediplerinden biri yine Ali Nazmi 

olacaktır.  1904  yılında  Şerq-i  Rus’da  yayımlanan  Kende  İbtida  başlıklı  şiiri  edebiyat  çevrelerinin 

dikkatini çeker. 

                                                           

1

 Felyeton: Kusurları, çirkin işleri alay konusu ederek kötüleyen gazete veya dergi makalesi. 



102 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



Molla  Nasreddin’in  ilk  sayılarından  itibaren  ürünlerini  burada  yayımlamaya  başlayan  Ali  Nazmi, 

ilk  etapta  felyetonları  ile,  daha  sonra  ise  keskin  mizahi  şiirleriyle  kendini  gösterir.  Molla  Nasreddin’de 

kendine has mizahi üslubunu olgunlaştırırken, bu derginin çizgisine yakın olan diğer mizahi dergilerde de 

edebi  faaliyetini  sürdürür.  Celil  Memmedquluzade,  Ali  Nazmi’ye  çok  değer  verir  ve  onun  yazılarının 

Molla Nasreddin’in süsü ve güzelliği olduğunu belirtir (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 71). 

Molla  Nasreddin  dergisi  Çarlık  Rusyası  tarafından  türlü  bahanelerle  kapatılınca  bundan  duyduğu 

üzüntüyü dile getiren şiirler yazar. Bunlardan birinde Molla Nasreddin’i yurdu süsleyen gökteki yıldızlara 

benzetir.  Derginin  adeta  bulutların  ardında  kalan  güneş  gibi  olduğunu,  büyük  bir  heyecanla  yeniden 

parlamasını beklediklerini söyler: 

Yıldız kimi parlayırdın, süslenirdi yurdumuz,  

Xankı qalın buludların arxasında dayandın? 

Ey güneş tek qöy üzünde buludlara bürünen, 

Çox dayanma, yene doğ sen, silahına sarıl da, 

O qöydeki buludları gov, yıldız tek parılda, 

Gözlerimiz yolundadır, yolundadır, yolunda. 

Azerbaycan  halkının  büyük  sıkıntılar  yaşamasına  sebep  olan  Birinci  Dünya  Savaşı  yıllarında  Ali 

Nazmi de büyük eziyetler çekmiştir. Şairin dünyaya geldiği Serab köyünün mutaassıp mollası onu siyasi 

fikirlerinden  dolayı  tekfir ederken,  köyün  kimi  insanları  da  onu  o  yıllarda  müspet  bir anlam  taşımayan 

“gazeteci”  diyerek  tahkir  ederler.  Hatta  daha  da  ileri  giderek  zararlı  fikirleri  bulunduğu  gerekçesiyle 

ölümle  tehdit  ederler.  Bunun  üzerine  Ali  Nazmi  köyünden  göç  edip  Gence’ye  yerleşir.  Burada  küçük 

ticaretle uğraşarak geçimini temin etmek zorunda kalır (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 240).  

Hem Çarlık Rusyası’nın baskısından, hem kimi gerici din adamlarının hücumlarından, hem de bazı 

cahil  insanların  ölüm  tehditlerinden  korunmak  için  Ali  Nazmi  çok  sayıda  mahlas  kullanmıştır.  Bunlar 



Bikes,  E.  S.,  Eli  Deyenekli  Hecametverdi,  Meşedi  Sijimqulu,  Kefsiz,  Serseri,  Qanacaqsız,  Şemşir, 

Şemşirek, Peşiman Qoca, Gence Cavanları, Mütşair, Şallah, Qav-mahi, Qoca Zığ Zığ, Papirosçeken gibi 

mahlaslardır (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 241).  

Bir süre öğretmenlik de yapan Ali Nazmi, 1924 yılında Yeni Gence gazetesinde yazılar yazar.1926 

yılında  Bakü’de  Kendli  gazetesinde  çalışır.  Aynı  yıl  Molla  Nasreddin’de  başladığı  görevini  derginin 

kapatıldığı 1931 yılına kadar kesintisiz sürdürür. Şair bu dönemde mizahi şiirlerinin yanı sıra çok sayıda 

manzum  hikâye  kaleme  almış,  Nizami,  Firdevsi  ve  Krilov’dan  tercümeler  yapmıştır.  1944  yılında 

basılmış olan Keçmiş Günler adlı manzum eseri onun hatıralarını ihtiva eder. 

Velut bir edip olan Ali Nazmi’nin yayımlanmış ilk eseri  Sijimquluname beş yüz sayfadan oluşur. 

Bu esere şairin yalnızca manzum ürünleri dâhil edilmiştir. Oysa bu tarihe kadar Ali Nazmi’nin matbaa 

yüzü  görmüş  çok  sayıda  mensur  felyetonları  ve  makaleleri  olduğu  bilinmektedir.  Hatta  Celil 

Memmedquluzade’nin Sijimquluname’ye yazdığı mukaddimede onun nesirlerini yüksek kıymetli örnekler 

olarak değerlendirmiştir. (Memmedov, 1988: 210)  

Ali Nazmi’nin kitapları değişik zamanlarda yayımlanmıştır: Sijimquluname (1927), Belke Bu Yaxşı 

Oldu  (1932),  Üç  Meşedi  (1935),  Satira  Mermileri  (1945),  Seçilmiş  Şe’rler  (1950),  Seçilmiş  Eserleri 

(1959), Şe’rler (1963), Seçilmiş Eserleri (1979), Sijimqulu (1979) (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 243) 



Eserlerinde Tenkit ve Hiciv  

Edebi hayatına 1898 yılından itibaren gazel formunda yazdığı  manzum  mektuplarla başlayan Ali 

Nazmi’nin bu ilk dönemdeki şiirleri mevcut değildir. Matbaa yüzü görmüş Dostluk (1901) adını taşıyan 

ve dikkate değer tenkitler içeren ilk şiiri onun sanatçı yönünü belirten bir belge niteliğindedir. Ardından 



Şikâyet  (1903)  Felekden  Giley  (1903)  şiirleri  gelir.  Şikâyet  şiirinde  ferdi  konulardan  toplumsal  içeriğe 

doğru  bir  gidiş  görülür.  Şaire  göre  içinde  yaşılan  çevre  tamamen  karanlıktır.  Eskilik  taraftarı  ve  aşırı 

fanatik  insanlar  arasında  dolaşan  şair,  aradığı  ışığı  karanlıklar  arkasına  gizlenmiş  olarak  görür.  Bilim, 

eğitim gibi konuların bulunmadığı bir çevre vardır. Karanlığın sembolü olan yarasa o derece büyümüştür 

ki adeta bir pehlivan cüssesine dönmüştür. Meydanın cahillere kaldığı bu durum onu rahatsız etmektedir.  

Meskenim dehrde neyistandır, 

Süknesi hep köhneperestandır. 

Nur, zülmet dalında pünhandır, 

Şebpere pehlivane dönmüşdür 


103 

Yrd. Doç. Dr. Ayvaz MORKOÇ/Mollo Nesreddin Edebî Mektebi Üyelerinden Ali Nazmî’nin… 

Eski edebiyattan kısmen izler taşıyan Felekden Giley şiirinde doğrudan doğruya gerçeklikten uzak 

olan felek tenkit edilir. Halkın fakirliğinin ele alındığı şiirde köylülerin ağır geçim şartları tenkit edilir. 

Şair  Fesiller  ve  Kendliler  ile  Teessür  adlı  şiirlerde  köylülerin  emeğini  mevsimlerle  bağlantılı  anlatır. 

Kende  İbtida ile  Atanın  Oğluna  Vesiyeti şiirlerinde  eğitim,  bilim  ve  çağdaşlığı önce  çıkarır.  Hürriyetin 

Lüzumu  şiirinde  ise  bağımsızlığın  gerekliliğini  vurgular.  Bu  grup  şiirlerinde  insancıl  bir  kimlikle  öne 

çıkan şair genel olarak bilgi, eğitim ve özgürlük kavramlarına kıymet veren bir aydın kişi olarak görülür. 

Bir milletin gelişip yükselmesinde hürriyetin temel değer olduğunu dile getiren Hürriyetin Lüzumu 

başlıklı şiirde şair, özgürlüğe ulaşmak isteyen halkın birlik olmasını, azim ve karlılıkla mücadele etmesini 

ister.  

Ali  Nazmi’nin  Musibet  Nöheleri  adını  taşıyan  silsile  şiirleri  vardır.  İçinde  Terane-yi  Milli,  Son 



Xatirat,  Gezel,  İstibdad,  Milli  Nohe  adlı  şiirlerin  de  yer  aldığı  bu  silsile  şiirlerde  fakir  halkın  zor 

durumundan yararlanarak onları sömüren hâkim zümreler tenkit edilmektedir.  

Şair şiirlerinde toplumun gaflet uykusundan uyanacağı, zor durumdan kurtulacağı güzel bir dönemi 

dört gözle beklemektedir (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 243): 

Ey kâş tez geleydi bir esr, bir zemane

Elm ile uğraşaydı bu xelq, aqil ü dane. 

Ali  Nazmi  diğer  bir  şiirinde  kendisi  de  dâhil  olmak  üzere  bütün  milletin  gaflet  uykusundan 

uyanması gerektiğini vurgular.  

Olmuşam men dexi me’yus, oyan, ay millet oyan, 

Bu ne qeyret, bu ne namus, oyan, ay millet oyan! 

1905 yılında Rusya’daki meşrutiyet ilanı öncesi ve sonrasında büyük toplumsal hadiseler cereyan 

etmiştir.  Şair,  bu  hadiselerden  yola  çıkarak  yazdığı  İstibdad  şiirinde  Çarlık  idaresinin  baskıcı 

uygulamalarını tenkit eder. Gazel tarzında yazılan şiirde özgürlükten mahrum bırakılan sayısı milyonları 

bulan insanlardan söz edilir. İnsanların maruz kaldığı türlü sıkıntılar ve özgürlük hasreti Namık Kemal’in 

söyleyiş tarzını hatırlatan ifadelerle öne çıkarılır. Ali Nazmi’nin ilk dönem şiirlerinde genel olarak sade 

konuşma dilinin kullanıldığı söylenebilir. 

Çürüse çeşmim eğer hak-i siyeh altında,  

Yene hürriyet olur her emelim, her sühenim, 

Bikesa, rahetim olmaz yerim olsa cennet, 

Piş-i çeşmimde eğer böyle fenade vetenim.  

Edebi hayatının başlarında yalnızca şiirle değil, aynı zamanda nesirle ilgilenmiş, Ali Nazmi, sosyal 

ve  siyasi  içerikli  makaleler  ile  felyetonlar  da  kaleme  almıştır.  Nesir  türündeki  yazılarında  eleştirilerini 

cahillik, gerilik, adaletsizlik ve kimi din adamlarının çıkarcılığı noktalarında yoğunlaştırdığı söylenebilir. 

Şairin ilk edebi ürünleri dikkatli gözle incelendiğinde henüz Molla Nasreddin’de yazmadan çok önce bile 

ondaki mizah ve tenkidin karakteristik çizgileri rahatlıkla görülür.  

İlk sosyal ve siyasi içerikli eserlerinde öncelikli olarak köylülerin eğitilerek cahillikten kurtarılması 

gerektiğini söylemektedir. (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 244): 

Xülase, ecinne taifesi ayat-ı Qur’an’dan qaçan kimi bizim kendli Müselman qardaşlarımız elmden 

o növ qaçırlar. Bes ne vexte kimi nadanlıqda cehaletde davam edeceyik? 

Ali Nazmi’nin 1904 yılında Şerq-i Rus gazetesinde yayımlanmış sosyal ve siyasi içerikli makale ve 

felyetonları  bulunmaktadır.  Zarafattan  Behre,  Cürbecür  Ehval,  Gence  Üyezdinden,  Elm  mi  Hiyleqerlik 

mi? Adlarını taşıyan bu gruptaki yazılarında yine yoksul köylülerin halini gözler önüne serer. 

1905  yılındaki  Rus  meşrutiyetinin  öncesinde  ülkede  kaotik  bir  ortam  mevcuttur.  Molla 

Nasreddin’in, 1906 yılında basılmaya başlayınca kısa sürede derginin en faal üyelerinden biri haline gelir. 

Böylece Ali Nazmi’nin edebi hayatının 1906 ile 1920 yılları arasını kapsayan ikinci ve en verimli dönemi 

başlamış  olur.  Bu  dönemde  şair,  eserlerinde  ağırlıklı  olarak  özgürlük  ve  demokrasi  fikirlerini  öne 

çıkarmış,  halkı  önce  bilinçlenmeye,  ardından  da  mücadeleye  davet  etmiştir.  Bu  dönemdeki  satirik 

eserlerde  toplumsal  olay  ve  ilişkileri  eleştirel  gerçekçi  bakış  açısıyla  yazmıştır.  O  dönemde  yine  köhne 

toplum düzenini, insanlar arası ilişkilerin bozukluğunu, Çarlık Rusyası’nın baskıcı uygulamalarını tenkit 

ettiği  mizahi  eserlerinde  kendine  özgü  bir  dil  ve  söyleyiş  kullanır.  Bütün  tenkitlerinde  gerçekçi  bakış 

açısından ayrılmamaya özen gösterdiği söylenebilir. Ali Nazmi’nin gerçekçiliği sürekli ön planda tutması 

onun  1907  yılında  Molla  Nasreddin  dergisinde  yayımlanan  bir  Felyeton’unda  belirgin  biçimde 

görülmektedir (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 245):  



104 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



A  kişi,  sen  Allah  bir  insaf  ele.  Vallah  heç  insaf  elemirsen.  Kişi,  neye  menim  yazdıqlarıma 

inanmırsan? And içim, seni inandırım ki birini de yalan yazmıram. Bu başım üçün yalan yazmıram. 

Heye  başıma  da  inanmasan,  and  olsun  bizim  kendimizde  olan  cindar  meşedi  şarabını  halanın 

tasına ki, tamamen sene her ne ki yazıram, birini de yalan deyil. 

Celil Memmedquluzade, Ali Nazmi’nin en önemli eseri olan Sijimquluname’nin takdim yazısında 

edibin yenilikçi ve eleştirel şiir noktasına ulaşmasını şöyle değerlendirir (Mir Celal  – Hüseynov, 2008: 

245): 


Biz heqiqi Molla Nesreddin şairini axtarırdık. Biz Sabir’i ve Meşedi Sijimqulu’nu axtarırdık.  

Ali  Nazmi’nin  inkılâpçı  mizah  yolunu  tercih  etmesinde  en  büyük  etken,  onun  vatan  ve  millet 

sevgisidir.  Kendisi  bir  köy  çocuğu  olduğu  için  köylülerin  maruz  kaldığı  sıkıntıları  yakından  bilir.  Ali 

Nazmi’nin mizah ve tenkit içerikli aşağıdaki mısralarda ağa, bey, han gibi kişilere büyük değer verilirken 

köylülerin insan sırasına bile konulmadığını söylemek ister.  

Meclise ancağ ağa, bey, xan gelir 

Ac, gözü qan yaşlı yazım yazmayım? 

Qemlere yoldaşdı yazım yazmayım? 



Ehsan,  İki  Ses,  Size  Ne  adındaki  şiirleri  yoğun  tenkit  ve  ironinin  bulunduğu  örneklerdir.  Şairin, 

köylülerin yanı sıra işçilerin durumunu de ele alan, onların maruz kaldıkları sıkıntıları dile getiren çokça 

şiirleri  olduğunu  görmekteyiz.  O,  Gülüşme  (1909),  Olarmış  (1917),  Muxtar  (1917)  gibi  şiirlerinde 

işçilerin sıkıntılarla yüklü hayatından söz eder, birlikten kuvvet doğacağını vurgular. 

Rusya’da gerçekleşen 1905 meşrutiyetinin ortaya çıkardığı özgürlükçü hava bir süre sonra yerini 

yeni  baskılara  bırakmış,  bu  durum  Ali  Nazmi  tarafından  bir  geriye  dönüş,  yani  irtica  olarak 

nitelendirilmiştir.  Qorxuram,  Bu  da  Bir  Bahar,  Elvida,  Zindan,  Olacağ  mı,  Viran  Görürem,  Eş’ar-i 

Mehzunane,  Od  Tutub  Odlandı  Veten  şiirlerinin  içeriğinde  toplumda  yeniden  etkili  olmaya  başlayan 

irtica,  şiddetle  tenkit  edilmiştir.  Şairin  1908  yılında  basılan  Elvida  şiirinde,  kısa  süreli  güzel  günlerin 

geride kaldığı, zulmün yeniden kendini gösterdiğini belirtir: 

Çünki cahanı bürüyüb irtica 

Söyledim hürriyete men elvida. 

Şair  benzer  fikirleri  aşağıdaki  şiirde  de  okuyucuya  vermektedir.  Yaşadığı  dönemde  insanlar 

arasındaki ilişkilerin kopukluk ve tahammülsüzlüğü, toplumun her kademesindeki adaletsizliği realist bir 

söylemle ifade eder (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 248): 

Baxıram her terefe, işleri viran görürem, 

Gedirem her yana, ehvalı perişan görürem, 

Batili heqq, heqqi batil, işi eyri, düzü pis, 

Alem-i Gence’de nadanları sedr-i meclis, 

Elmsiz firqeni varlı, gelem ehlin müflis, 

Ürefanı, üdebanı bele heyran görürem, 

Baxıram her terefe, işleri viran görürem! 

Ali  Nazmi’nin irtica  konusunu  ele  alarak  keskin  tenkitler  sergilediği  epeyce  şiiri  vardır. Taşıdığı 

içerikle  dikkat  çeken  Qorxuram  (1909)  şiirinde  yenilikçi  toplumsal  fikirleri  baskı  altına  alan,  milli 

edebiyatı yok etmeye çalışan, çağdaş aydınları ezen baskıcı Çarlık Rusyası hükümetini tenkit eder.  

Şair, lirizmin üst seviyeye çıktığı bu gruptaki şiirlerinde zaman zaman özlem temasını öne çıkarır. 

Şiirlerde özlenen şey sevgili değil, huzurlu, mutlu, özgür insanlardır (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 249): 

Zennince senin, milletimiz şad olacag mı? 

Virane qalan mülkümüz abad olacag mı? 

Talane geden haqqımız, insanlığımız teg 

Quldur adı da puç ve berbad olacag mı? 

Daim qalacag qeyd-i esaretde Müselman? 

Ya birce bu zincirden azad olacag mı? 

Her gün ürefaya tökülen le’nete qarşı 

Heç olmasa bir defe de irad olacag mı? 

Baran-ı bela üstümüze hey yağacag mı? 

Hürriyet, edalet ve müsavat camalı 

Bu ölkede de cilvelenib dad olacag mı? 


105 

Yrd. Doç. Dr. Ayvaz MORKOÇ/Mollo Nesreddin Edebî Mektebi Üyelerinden Ali Nazmî’nin… 

Ali Nazmi, burjuva toplumunda para sevgisini, kumar düşkünlüğünü ve alkolizmi toplumu çürüten 

zararlı unsurlar olarak görmüştür. Pul, Dirhem ü Dinardan Özge, Şerab ve Şerabçı, Lezzet gibi şiirlerinde 

göz  önünde  canlandırılan  tablolar  halinde  tasvir  ettiği  kötü  karakterli  insanları,  burjuva  toplumunun 

bireyleri olarak öne çıkarır.  

O  dönemde  Ortadoğu’daki  gelişmeleri  yakından  takip  eden  Ali  Nazmi,  temalarını  geniş Türk  ve 

İslam coğrafyasını göz önünde bulundurarak belirlemiştir. 1906’da İran’da ve 1908’de Türkiye’de ortaya 

çıkan  meşrutiyet  hareketlerine  bîgane  kalmamış,  bu  konu  ile  ilgili  30  civarında  şiir  yazmıştır.  1905 

yılında görülen Birinci Rus meşrutiyetinin tesiriyle 1906’da İran meşrutiyeti ortaya çıkar. Bu meşrutiyet 

İran  Azerbaycanı’nda  bağımsızlık  hareketlerini  ateşler.  Eserleri  dikkat  bir  gözle  incelediğimizde  Ali 

Nazmi’nin  bu  hareketi  alkışladığını  ve  destekler  mahiyette  şiirler  yazdığını  görmekteyiz.  Bu  şiirlerde 

yazar irticayla inkılâbı, baskıcılıkla demokrasiyi mukayese eder.  

İranlı Mahnısı, Ay Yazıq İranlılar, İranlıdır, Sehne-yi İran’dan Bir Perde, Meşrute, Viran Üçün, 

Hafiz’e  Benzetme,  Eş’ar-i  Ehrarane  gibi  şiirler  İran  meşrutiyeti  ile  birlikte  bağımsızlık  mücadelesine 

dönüşen  Güney  Azerbaycan  halk  hareketi  ile  ilgilidir.  Bu  şiirlerde  İran  Azerbaycan’ı  bağımsızlık 

hareketleri,  baskı  ve  zulme  baş  kaldırma,  sömürgeci  dış  güçlerin  müdahaleleri,  bağımsızlık  hareketi 

liderleri Settar Xan ve Bağır Xan’ın mücadeleleri öne çıkarılmış ve övülmüştür. Genel olarak ise şiirlerde 

toplumun geri kalmışlığı, cahilliği yerilmiştir (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 250): 

Ali  Nazmi’nin  1909’da  yazdığı  Eş’ar-ı  Ehrarane  şiirinin  ana  teması  hürriyettir.  Bağımsızlık 

hareketlerine  katılanların  olumlu  ifadelerle  tasvir  edildiği  bu  şiirde,  özgürlüğün  yakın  olduğu  mesajı 

verilir. 

Olur bir gün: Görür âlem, olub İran zemin abad, 

Dağılmazsa yığılmaz, bir meseldir ecdad. 

Şair, şiirlerinde cahil din adamlarını, batıl inançları ve fanatizmi sert ifadelerle tenkit eder.  Ağaya 

Cavab şiirinde bazı cahil, fanatik ve çıkarcı din adamlarının hatalı davranışlarını anlatır. 

Hacısan, meşedisen, sahibimizsen, ağasan, 

İsteyirsen hemi qıxıb bizi, hem de sağasan, 

Men ölüm, nizeni çek, yoxsa uşağsan, çağasan, 

Gelmişik lap elinizden, a canım, can, sen öl! 

 

Verirem and seni sige-yi ühviyyete men, 



Söyme meşruteye, mecmueye, hürriyete sen, 

Söylesen zidd-i şerietdi gelib le’nete sen 

Qoyaram adını mecmuede meydane, sen öl! 

 

Qonma quzqun kimi ol minberi pak üstünde 



Düş yere, laşeni dimdikle de hak üstünde, 

Hane-yi heqqe ne govga bu hörek üstünde, 

Satmısan din ile imanı cibişdane, sen öl! 

Dini  konularda  tenkitler  içeren şiirlerinin  kısa,  açık,  anlaşılır  olması  için  özel  gayret  gösteren  Ali 

Nazmi,  çoğunlukla  halk  edebiyatına  özgü,  kolay  akılda  kalan  şiir  formlarını,  hatta  mani  türünü  tercih 

etmiştir.  

Oruclug yaxşı aydı, 

Tanrıdan bize paydı, 

Gedişi çok gözeldi, 

Gelişi olmayaydı. 

Çıkarcı din adamlarına, batıl inançlara, eski eğitim sistemine, topluma zararlı adet ve geleneklere 

karşı çıkan şair, çağdaş eğitim ile bilim ve teknolojiyi öne çıkarır.  Olsun, Mekteb, Ne İdi, Pozdu İşi Bu 



Qezet  Yazanlar,  Çalışma  Elm  Üçün,  Molla  Arife  Deyir,  Tazeler  başlıklı  şiirlerinde  doğrudan  doğruya 

halkın  eğitimine  öncelik  verilirken,  bununla  birlikte  okul  ve  eğitim  taraftarı  olmayanlara  karşı  çıkışlar 

vardır. 

Her kime neql eyleyirsen medeniyet sözünü 

Qabarıb üstüne, hiddetle bereldir gözünü. 


106 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Sovyetler  Birliğinin  kurulmasından  önceki  zamanlarda  okul  ve  eğitimin  aleyhinde  olan  kimi 

insanlar öne çıkmıştır. Ali Nazmi şiirlerinde bunlara karşı sert ifadeler kullanır. Eskinin sembolü olarak 

gösterilen bu kişilere karşı şair, bilhassa  Molla Arife Deyir ve Olsun adlı şiirlerinde eğitim sever aydın 

kişileri öne çıkarır ve bu kişilerin dikkate değer beklentileri olduğu vurgular. 

Diler ürfan-ı nomeslek, 

Cahan bir lalezar olsun… 

Uzaglansın gem ü möhnet, 

Silinsin dide-yi geflet, 

Ayılsın xabdan millet, 

Oyansın, xuşyar olsun! 

20 yüzyıl başlarından itibaren Azerbaycan’da ve tabii ki Azerbaycan edebiyatında kadın özgürlüğü 

ve kadın hakları konusu ön plana çıkmaya başlar. Bu konuda duyarlı davranan Ali Nazmi, 1915 yılında 

kaleme aldığı Arvad Meselesi adlı felyetonunda kadın hakları konusunda Molla Nasreddin edebi mektebi 

üyelerinin zorlu bir mücadele sergilediklerini vurgular (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 255):  



Hanı o geçen günler ki, qezetlerde bir kelme avrat meselesi yazılan kimi dünyalar deyirdi birbirine. 

Le’net deyeneği, tekfir topu, qarqış bombası tökülürdü qezet ve mecmuelerin ve hürriyet-i nisvan 

terefdarlarının üst başlarına. Hanı o günler ki, bir herf qızların te’limi baresinde yazılanda Bakı 

qoçuları  piştovları  götürüb  “nöşün,  nöşün”  deye  deye  düz  sürüb  gelirdiler,  Tiflis’e  “Molla 

Nesreddin”  iradesini  dağıtmağa.  Hanı  o  günler  ki,  hicab  meselesinin  üstünde  Gence’de  Seyyid 

bağır az galırdı minberi vurub sındırsın ve altdan yuxarı ağzının köpüyüne mat mat baxanmescid 

qoyun  keçilerini  qırım  qırım  qırsın.  Quba’dan  hacı  Molla  Baba  tayqulaq  yabanı  çiynine  qoyub 

ağzını ayırmış ejdeha kimi gelirdi. Bakı şeherine ki, qız mektebini dağıtsın.  

Ali  Nazmi,  Azerbaycan  kadınlarının  sorunlarını  şiirlerinde  açıkça  ifade  eder.  Kadın  sorunlarının 

dile getirildiği örneklerde ağırlıklı olarak iki tenkit göze çarpar. Birinci tenkit kadınları köle olarak görüp 

ona  hiçbir  hak  vermeyen  eskilik  taraftarları  erkekleredir.  İkinci  tenkit  ise  cahil  ve  pasif  oluşlarını 

düzeltmek  için  çaba  harcamayan  kadınlara  yöneliktir.  Bu  kadınlar  fal  ve  büyü  gibi  batıl  inançlara 

yönelen,  kaderci  bir  anlayışla  haklarını  savunmayan,  çıkarcı  din  adamlarının  yanlış  yönlendirmelerine 

kapılan kişilerdir.  

20. yüzyıl başlarında halk arasında şöhret kazanmaya başlamış, hiciv yönü ve tenkitçiliği kuvvetli 

olan  Ali  Razi  adlı  bir  şair  vardır.  Ali  Nazmi  ile  kadın  hakları  ve  sorunları  konusunda  ortak  fikirlere 

sahiptir.  O  dönemde  mizah  ve  eleştiri  içerikli  eserler  veren  edebiyatçılar,  toplumdaki  kimi  çevrelerce 

etiketlenerek  dışlanmaya  çalışılmış,  hatta  ölümle  tehdit  edilenler  olmuştur.  Böyle  baskılarla  mücadele 

etmek zorunda kalan Ali Razi, gerçek adını gizleyip Davanıçatdaq Xala mahlasını kullanarak eserlerini 

yazmak mecburiyetinde kalmıştır. Ali Nazmi ile Ali Razi Molla Nasreddin dergisinde birbirine karşılıklı 

cevaplar veren şiirler kaleme alırlar. O dönemde Ali Razi kadınların dilinden, Ali Nazmi ise erkeklerin 

dilinden  yazdıkları  silsile  halindeki  karşılıklı  şiirleriyle  halkın  ilgisini  çekerler.  Bu  sayede  iki  şairin,  o 

yıllarda Azerbaycan’daki kadın hakları ve kadın sorunlarının halk arasında tartışılmasına önemli ölçüde 

katkı sağladıkları söylenebilir (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 255): 

Ali  Nazmi’nin  Kişilerimiz,  Davanıçatdaq  Xalaya,  Arvadlarımız,  Qızlarımız,  Bir  Qızın  Molla 



Nesreddin’e Erz-i Halı, Qız ve Dedesi, Yeddi Yaşındaki Qızıma, Qocaldım, Meslehet, Evlenmez İdim adlı 

şiirlerinde  ağırlıklı  olarak  kadınların  sorunları  ağırlı  biçimde  işlenmiştir.  Bu  örneklerde  kadının 

özgürlüğü, kadının ikinci sınıf insan olarak görülmesi, kadın eğitimi, küçük kızların yaşlı erkeklerle para 

karşılığı evlendirilmesi, çok eşlilik gibi problemler ele alınmıştır.  

Şair Kişilerimiz  adlı şiirinde 20. Yüzyıl başlarında Azerbaycan toplumundaki erkekleri anlatır. O 

dönemdeki erkekler kadına bir hayvan kadar dahi değer vermemektedir. Her türlü anlayıştan yoksun olan 

erkekler, kadına eziyet etmekte, aile içinde türlü hakaretlerde bulunmakta, kadını köle olarak görmektedir 

(Memmedov, 1988: 123). 

Biz almışıq qulluq ede quş kimi, 

Almamışıq bannıya bayquş kimi. 

 

Biz almışıq övreti oğlan doğa, 



Almamışıq qız doğa berbadlığa. 

Aynı  şiire  dikkatli  bir  gözle  bakıldığında  kadının  şiirde  baştan  sona  kadar  en  kötü  sıfatlarla 

nitelendirildiği görülür. O dönemde Azerbaycan toplumunda bazı erkeklerin kadını cariye, uykucu, ev ev 


107 

Yrd. Doç. Dr. Ayvaz MORKOÇ/Mollo Nesreddin Edebî Mektebi Üyelerinden Ali Nazmî’nin… 

dolaşan, baykuş, sürekli kız doğuran, bitli, akrabalarını eve toplayan, çocuklara beddua eden olumsuz kişi 

olarak tanıtır. Bununla birlikte kadın ileri geri çok konuşan, it gibi havlayan, çok yemek yiyen, baş belası 

olan ve erkeğin kazancını çalan hırsız olarak görülür (Memmedov, 1988: 121-122). 

1909  yılında  yazılmış  olan  A  Qızlar  şiirinde  kadınların  içinde  bulunduğu  olumsuz  durum 

anlatılırken  kızların  adeta  bir  hayvan  gibi  pazara  götürüldüğü,  domuza  benzeyen  ihtiyar  adamlara 

satıldığından söz edilir (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 255): 

Xeyvan kimi çekdik sizi bazare, a qızlar, 

Satdık sizi her köhneye, qaftare, a qızlar. 



Bir Qızın Molla Nesreddin’e Erz-i Halı başlıklı şiirde küçük yaştaki kızların zorla para karşılığında 

satıldığı,  adeta  köle  vaziyetinde  bulunduğu,  cahil  babaların  kızların  gözyaşlarını  görmezden  geldiği, 

kızların kendi ağzından şikâyetli bir dille anlatılır. 

Men yazıq oldum, meni aldatdılar. 

Beş quruşa bir qocaya satdılar. 

Aynı  şiirde  10  yaşlarındaki  bir  kız  çocuğu,  kendisinin  yaşlı  bir  adama  dördüncü  eş  olarak 

satıldığını ağlamaklı ifadelerle anlatır. Kendisinin kocasının yaşlı annesi ile yine kocasının üç kızı ve dört 

oğlu ile aynı evde yaşadığını söyler. Toplam 11 kişiden oluşan aile bireylerinin kendisini yaşlı kocasına 

sürekli şikâyet ederek haksızca dövdürdüklerini belirtir (Memmedov, 1988: 123). 

Çün erimin var imiş evde gene, 

Bir, iki, üç övreti erzim sene, 

Üç qızı, dörd oğlu ile bir nene 

Saldın meni on birinin cengine; 

Her biri bir söz sözüme qatdılar, 

Her gece kel peysere tapdatdılar. 

Yine  benzer  biçimde  zorla  evlendirilen  bir  kız,  dost  olarak  gördüğü  Molla  Nasreddin  dergisine 

şikâyet  dolu  sözlerle  dertlerini  sıralar.  Babasının  kendi  görüşünü  almadan  deli  bir  adama  eş  olarak 

verdiğini, azman gibi iri görünümlü kocasının aklının ise kıt olduğunu söyler. 

Verdi meni, ay molla, atam bir deli denge

Bir boynu yoğun, eqli gödek, zorlu nehenqe! 

Ali  Nazmi’nin  kadın  haklarını  ele  aldığı,  1908  yılında  yayımlanmış  olan  Meslehet  manzumesi, 

yayımlandığı  yıllarda  rağbetle  okunmuş,  halk  arasında  ün  kazanmıştır.  Bilhassa  konusunun  güncelliği, 

taşıdığı  fikirlerin  sağlamlığı  sebebiyle  manzumenin  Molla  Nasreddin’in  ardından  gelen  ve  onun  izini 

takip eden mizahi dergilerde çok sayıda nazireleri yayımlanmıştır. Mizah ve eleştiri yönü çok keskin olan 



Meslehet’i Mirza Aliekber Sabir, takdirle karşılamış, ona cevap yazma gereği duymuştur. Ali Nazmi’nin 

bu  manzumede  Azerbaycan  toplumundaki  kadınların  büyük  sıkıntılarını  ve  köleliği  hatırlatan  zorlu 

hayatlarını ironik unsurları kullanarak başarıyla anlattığını söyleyebiliriz (Mir Celal  – Hüseynov, 2008: 

256): 


Molla sene eyleyirem meslehet, 

Söyle görüm evlenim, evlenmeyim? 

Altmışı sinnim eleyibdir güzeşt, 

Bir qız alım, evlenim, evlenmeyim? 

 

On ikice sini qızın var tamam, 



Öz nevem esmer kimice, vesselam; 

 

Yaşlı olabil ki, geqin, almanam 



Birce büküm! Evlenim, evlenmeyim?... 

 

And verirem men seni imanına, 



Saqqalına, şalına, hem canına, 

Yazma bu cür kağızı jurnalına 

Helvet oxu, evlenim, evlenmeyim? 

Şiir alanında ün kazanmış olan Ali Nazmi’nin en az şiirleri kadar ses getirmiş olan nesir eserleri de 

mevcuttur.  Konularının  zenginliği,  hayatı  yansıtmadaki  başarısı,  güçlü  gözlemlere  dayanan  ifade 


108 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

biçimiyle  öne  çıkan  mensur  eserlerde  Ali  Nazmi,  şiirlerde  olduğu  gibi  yine  kadın  hakları,  eski  zararlı 

adetler,  Çar  yönetiminin  zulmü,  dini  bağnazlık  gibi  meselelerde  keskin  eleştiriler  yapar.  Bunların  yanı 

sıra  Arap  alfabesinin  zorluğu,  dönemin  eğitim  sistemindeki  yenilikler,  köylülerin  ağır  hayat  şartları  da 

nesir eserlerinin konuları arasındadır.  

Ali  Nazmi’nin  1906  ile  1920  yılları  arasında  gün  yüzü  gören  ve  kendisine  büyük  ün  kazandıran 

Felyetonları  onun  edebi  kişiliğinin  ana  çizgilerini  de  yansıttığı  için  önemlidir.  Moize,  Mersiyexanlar, 



Söhbet,Kendililerin Meişetinden , Maşallah, Ay Molla Nesreddin Emi, Üzrüm Var, Arvad meselesi, Daha 

Düzeldi,  Vesvese  Ata  ve  Oğul,  Ölü  Tutmag  isimli felyetonlar  kısa,  yoğun,  ve  veciz  içerikleri ile  dikkat 

çekmektedir. 

Ali Nazmi, felyetonlarında birbirinden çok farklı meseleleri ele alarak tenkit hedefine koyar. Öyle 

ki onun nesir eserleri, falcılık ve kuşbazlık yapmanın zararlarından başlayarak diğer toplumsal meselelere 

varıncaya  geniş  bir  konu  yelpazesine  sahiptir.  Kuş  sevgisi  ile  başlayan,  ancak  bir  süre  sonra  hastalık 

derecesine  varan  kuşbazlık,  zaman  zaman  bu  derde  müptela  olan  kişiye  olmadık  işler  yaptırarak  zarar 

verebilir. Kargagiller familyasından küçük bir göçmen kuş olan “dolaşa” yakalamaya çalışırken ağaçtan 

düşen  gencin  anlatıldığı  felyeton  dikkat  çekicidir.  Kuşbaz  genç  ile  babasının  aşırıya  kaçan  kuş  merakı 

felyetonda şu cümlelerle tenkit edilir (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 256): 

Neçe  gündür  ki,  Beşir  Hacı  Hüseyn  oğlu  18 yaşında,  çıxıb çinar  ağacına  dolaşa  düşürsün,  quşu 

tutup  cibine  qoyandan  sonra  ağacdan  yıxılıb  qılçası  sınıb.  Aparıblar  eve  atası  gelib  deyip  oğul, 

necesen?  Quş  cibinde  ölmeyib  ki,  sağdır  mı?  Oğlan  deyib  sağdır.  Atası  çox  şükürler  edib  ki,  ne 

yaxşı quş ölmeyib, sağdır. 

Molla Nasreddin dergisinin sahibi Celil Memmedquluzade, Ali Nazmi’nin felyetonlarının aslında 

birer mensur şiir olduğunu iddia eder. Zira bu örnekler her ne kadar vezin ve kafiye taşımasalar da veciz, 

akıcı ve etkili oluşlarıyla şiir üslubuna yaklaşmışlardır (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 258): 



Bu  bir  nece satirde,  doğrudur  ki,  vezn  ve qafiye  yoxdur.  Bununla  beraber Meşedi  Sijimqulu’nun 

qeleminden  töreyen  bele  bele  duzlu  revayetlerin  ve  zerif  mezhekelerin  vezn  ve  qafiyeye  heç  ehtiyacı 

yoxdur. 

Edebiyatçıların  sade  ve  anlaşılır  bir  dil  kullanması  gerektiğini  söyleyen  şair,  1920  sonrasında 

yazdığı  Dilimiz,  Dil  Meselesi,  Dilimiz  Düzelmir  adlı  örneklerde  Arapça  ve  Farsça’ya  ait  kelimelerin 

abartılı  bir  hayranlık  derecesinde  kullanılmasına  karşı  çıkar.  Yabancı  kelime  kullanımının  aşırıya 

kaçmasının Azerbaycan Türkçesi’ni zayıflattığını savunan Ali Nazmi, Dil Meselesi adlı şiirinde ana dilin 

önemini vurgular: 

Dil var iken gelin lisan demeyek, 

Döndeb Farsça’ya zeban demeyek, 

Herkesin var sözü, dili, ağzı, 

Ağıza, and içek. Dehan demeyek, 

Erebi gönderek öz evlerine, 

Farsa da qal bizde mehman demeyek. 

Ali Nazmi, o dönemde Azerbaycan Türkçesine yeteri derece önem vermeyen ve üslup bakımından 

aşağı  seviyede  gördüğü  Şelale  (1913-1914)  dergisine  yönelik  eleştiri  içerikli  yazılar  yazmıştır.  Şair, 



Geçmiş Günler adındaki manzum hatıra kitabında Şelale için aşağıdaki mısraları yazar: 

Şelale ile de çox vuruşdug biz, 

Yoxdu bu jurnalde Türk dilinden iz, 

Yarı Erebceydi eş’ar meqale, 

Gülmek lazım idi bu qemli hale, 

Qonağa hörmeti atdıg unutdug, 

Sebribeyzade’ni ateşe tutdug 

1922  yılından  sonra  manzum  hikâye,  poema  ve  hatıra  yazmaya  yönelen  Ali  Nazmi,  Farsça  ve 

Rusça tercümeler de yapmıştır. Eserlerini kaleme alırken, Molla Nasreddin edebi mektebinin dil ve üslup 

özelliklerini sadakatle devam ettirdiği anlaşılmaktadır. Bir yandan klasik Azerbaycan edebiyatının mizah 

geleneklerini sürdürürken, diğer yandan halk hicvini ustaca kullanmaya özen gösterdiği söylenebilir. 

Dikkatle  incelendiğinde  Ali  Nazmi’nin  manzum  hikâyelerinin  konu,  anlatım  tekniği  ve  üslup 

özellikleri bakımından Türk halk hikâye ve masallarına yakın olduğu görülür. Şairin halk arasında yaygın 

olan  bazı  masalları  manzum  biçimde  yazma  denemelerinde  bulunduğu  ve  kendine  ait  bazı  manzum 



109 

Yrd. Doç. Dr. Ayvaz MORKOÇ/Mollo Nesreddin Edebî Mektebi Üyelerinden Ali Nazmî’nin… 

hikâyelerin  konusunu  da  halk  rivayetlerinden esinlenerek  yazdığı  anlaşılmaktadır.  Bu eserlerinde  mani, 

atasözü, muamma, latife gibi daha çok şifahi halk edebiyatı türlerinden yararlanmıştır. 

Celil Memmedquluzade, Ali Nazmi’nin sanatçı kişiliğini değerlendirirken, onun ölümünden sonra 

Sabir’in yerini alarak, bu alandaki boşluğu doldurduğunu söyler (Mir Celal – Hüseynov, 2008: 259): 



Sabir’in  vefatından  sonra  ikinci  Sabir’imiz  birincisinin  yerini  boş  qoymadı.  Meşedi  Sijimqulu-

Kefsizin zövq ve sefalı, meze ve duzlu şe’rinin heç bir vaxt dalı kesilmedi. O özü cismen qocaldısa 

da, onun kelamının letafeti bir zerre qeder esqilmedi. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет