Toplam AKTS
4
8
AKTS
Genel Toplam
20
28
46
32
Türkçe eğitimi bölümlerinde dönemlik 30 AKTS’lik dersin genel derslerine dağılımı 1. sınıflar için
I. yarıyılda %17, 2. sınıflar için %23, 3 ve 4. sınıflar için %13’tür. II. yarıyılda ise bu oranlar 1. sınıflar
için %17, 2. sınıflar için %23, 3 ve 4. sınıflar için %27 olmaktadır. Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı
öğretmenliği bölümünde yabancı dil derslerine ayrılmış 24 AKTS dışında, genel kültür derslerinin
dönemlik derslere dağılımının oranı I. yarıyılda 1. sınıfta %37, 2. sınıfta %42, 3. sınıfta %20, II. yarıyılda
1. sınıfta %37, 2. sınıfta %20, 3. sınıfta %16`dır. Genel kültür derslerine ayrılan 56 AKTS`den 24’ü
(%43), zorunlu, 32’si (%57) seçmelidir
.
Tartışma ve Sonuç
Türkiye’deki üniversitelerin eğitim fakültesi Türkçe öğretmenliği bölümlerinden mezun olabilmek
için toplam 240 AKTS’lik dersin alınması gerekmektedir. Eğitim fakültelerinin ders programları ve
içerikleri her üniversitede aynıdır. Ancak derslerin AKTS’leri üniversiteler arasında farklılık
Özel Eğitim
4
Öğretmenlik Uygulaması 1
12
Türk Eğitim Sistemi ve Okul
Yönetimi
4
Öğretmenlik Uygulaması 2
12
Öğretmenlik Uygulaması
9
Toplam AKTS
16
13
18
18
AKTS
Genel Toplam
33
27
30
30
140
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
gösterebilmektedir. Bu durum, özellikle üniversitelerarası dönemlik veya yıllık öğrenci değişimlerinde
bazı sorunların yaşanmasına neden olmaktadır. Niğde Üniversitesi örneğinde derslerin içeriklerine göre
AKTS dağılımları incelendiğinde toplam 240 AKTS’nin 132’sinin (%55) alan derslerine, 60’ının (%25)
meslek bilgisi derslerine, 48’inin (%20) genel kültür derslerine ait olduğu görülmektedir. Dağılıma
seçmeli dersler açısından bakıldığında toplam 240 AKTS’nin 21 (%9) seçmeli derslerden oluşmaktadır.
Bu derslerin 13 AKTS’si alan, 8’i genel kültür dersleridir. Seçmeli dersler, bölümde görevli öğretim
elemanlarının uzmanlık alanlarına göre belirlenmektedir.
2014 yılında kabul edilen Devlet Standartları (DS) da Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı
öğretmenliği bölümü için 240 AKTS talep eder. DS-deki kredilerin dağılımı incelendiğinde 91 AKTS
(38%) alan zorunlu, 59 AKTS (25%) meslek zorunlu, 24 AKTS (10%) genel kültür zorunlu, 9 AKTS
(4%) devlet yeterlik sınavına, 44 AKTS (18%) ise seçmeli derslere ait olduğu görülmektedir. Seçmeli
derslerin dağılımında ise 38 AKTS-nin ( 88%) alan ve meslek derslerine, 6 AKTS (2.5%)- i ise genel
kültür derslerine aittir. DS-ları üniversitelerin otonomluğu ve rekabet edebilirliği açısından incelendiğinde
toplam 240 AKTS-den 198 AKTS`nin (82%) Eğitim Bakanlığı tarafından isim ve kredi olarak kesin
çizgilerle belirlendiği, ders içeriği aynı olsa bile, isim farklılığı dahi kabul edilmeyen, değiştirilemeyen
derslerden oluştuğu, 44 AKTS-nin (18%) ise öğrenciye ve üniversiteye seçmeli ders hakkı olarak
verildiği görülmektedır. Bu derslerin 6 AKTS’si genel kültür derslerinden oluşurken, 38 AKTS’si alan ve
meslek bilgisi derslerinden oluştuğu belirtilen derslerin ne kadarının alan ne kadarının meslek bilgisi
derslerine ayrıldığı ise belirsizdir. İki ülkenin aynı amaca hizmet eden öğretim programlarının
karşılaştırmalı tahlili Türkiye`de üniversitelerin %21 oranında, Azerbaycan DS`na göre ise %18 alternatif
ders açma yetkileri bulunduğunu ortaya koymaktadır.
Azerbaycan DS`ndaki ders adları ve zorunlu dersler ve krediler incelendiğinde, bazı derslerin
adlarının, zorunlu kredilerin öğrenci değişimine ve geçişine engel olacak şekilde düzenlendiği
görülmektedir. Oysaki “Avrupa Yükseköğretim Alanı” (European Higher Education)`na katılmanın
gereği olarak “öğrenme çıktıları” temelli bir eğitim sistemine geçmeyi kabul eden ülkelerde bu şekilde bir
sınırlama hem üniversitelerin otonomluğu, hem öğrenci ve öğretim üyesi değişimi, hem de diplomaların
tanınması ve “Avrupa Yükseköğretim Alanı”na entegrasyona ters düşmektedir. Örneğin, DS`deki zorunlu
dersleri incelendiği zaman Pedagoji adıyla verilen 9 kredilik dersin, başka üniversitelerde eğitim bilimleri
ile ilgili okutulan hangi derse denk geldiğini ve ya 9 kredilik Devlet Yeterlik Sınavının, 10 kredilik Sivil
savunma ve tıbbi bilikler, 5 kredilik Nitg medeniyeti (Konuşma kültürü) dersinin karşılığını belirlemek
çok zordur. Hazar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretmenliği öğretim
programı incelendiğinde yabancı dilli üniversite olmasının gereği olarak yabancı dil için belirlenmiş 24
AKTS dışında alan, meslek ve genel kültür dersleri için belirlenen AKTS`nin 240 olduğu görülür.
Hazırlık sınıfı uygulaması yapmadan üniversite bu kredileri dönemlere yayarak uygulamaktadır.
Şöyle ki,
ilk üç yarıyılda verilen 24 AKTS`lik yabancı dil dersleri dışında 240 AKTS`den 96’sının (%40) zorunlu
alan, 30’unun (%13) seçmeli alan derslerine, 60’ının (%25) meslek zorunlu derslere, 24’ünün (%10)
zorunlu genel kültür, 30’unun (%13) seçmeli genel kültür derslerine aittir. Seçmeli genel kültür derslerine
konulan şartlar incelendiğinde öğrencilerin 12 AKTS humanitar alanlardan, 12 AKTS sosyal alanlardan,
6 AKTS ise fen ve teknoloji alanlarından ders seçmek zorunda oldukları görülmektedir ki, bu dersler
“Avrupa Yükseköğretim Alanı” (European Higher Education) “öğrenme çıktıları” gereği üniversite
düzeyinde kazandırılacak entellektual donanımları kapsar.
İki ülkenin programları karşılaştırıldığında Türkçe eğitimi bölümlerinin mevcut Program’ındaki
önemli bir eksiklik bir kez daha ortaya çıkmıştır. Program’a göre öğretmen adayları Türk Dil Bilgisi
dersini 1 ve 2. sınıflarda dil bilgisi dersi almaktadırlar. 3 ve 4. sınıflarda ise dil bilgisine yönelik bir ders
bulunmamaktadır. Aynı durum Azerbaycan Türkçesi ve edebiyatı öğretmen adayları için de geçerlidir.
Ancak 4. sınıfta okutulan “Azerbaycan Dilinin Öğretim Yöntemleri (Metodolojisi)” dersi ile dil bilgisi
konuları öğretmen adayları için canlılığını korumaya devam etmektedir. Türkçe eğitimi lisans
programında ise dil bilgisi öğretim yöntemlerine ilişkin bir ders bulunmamaktadır. Türkiye’de eğitim
fakültelerinin ders içerikleri Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) tarafından belirlendiği için dil bilgisi
öğretiminin sadece “Özel Öğretim Yöntemleri” dersinin konularından biri olduğu görülmektedir. Nitekim
çeşitli araştırmalarda (Erdem: 2007; Kahraman: 2010; Kılıç ve Akçay: 2011; Ünal ve Şahinci: 2011)
Türkçe öğretmeni adayları, gördükleri derslerde dil bilgisi konularını öğrencilere nasıl aktaracakları ile
ilgili uygulama yapma imkânı yakalayamadıklarını, bununla birlikte Türk dili tarihini yeterince
öğrenemediklerini ve etimolojik açıdan kendilerini yetersiz gördüklerini belirtmişlerdir.
Araştırmada elde edilen bulgulara göre aşağıdaki öneriler sunulabilir:
141
Doç. Dr. Duygu UÇGUN-Doç. Dr. E. SEMEDOVA/Türkçe ve Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı…
1. Eğitim fakültelerinin dersleri belirlenirken öğretmenlerin de görüşü alınmalı böylece
mesleklerini yaparken hangi konularda kendilerini yetersiz gördükleri belirlenmeli ve elde edilecek
verilere göre ders çeşitliliği ve ders içerikleri düzenlenmelidir.
2. Eğitim fakültelerinin programları düzenlenirken Avrupa Yeterlik Çerçevesi ve Ulusal Yeterlik
Çerçeveleri (özel alan yeterlikleri) kapsamında standart öğrenme çıktıları belirlenmeli ve program
geliştirme çalışmalarında bu öğrenme çıktılarına odaklanılmalıdır.
3. Farklı üniversitelerin aynı bölümlerinde aynı ad ve içerikle okutulan derslerin AKTS’lerinin de
eşit olması sağlanmalıdır.
4. Azerbaycan’daki öğretmen yetiştirme programına ilişkin Devlet Standartları’nda -programlarda
yer alan- seçmeli derslerin türü karışık verilmemeli, alan, meslek bilgisi, genel kültür ayrımı anlaşılır
şekilde yapılmalı, daha sonra seçmeli alan ve meslek derslerin AKTS’leri belirlenmelidir. Ayrıca
bütünlük arz ettiği düşünülen dersler, genel bir adla değil bu bütünün hangi derslerden oluştuğu ve
bunların kredilerinin ayrı ayrı ne kadar olduğu da açık olarak gösterilmelidir. Zorunlu dersler olarak
belirlenen dersler dünya tecrübesinden yararlanılarak yeniden gözden geçirilmelidir.
5. Azerbaycan’daki eğitim fakültelerinin Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı bölümlerinin ülkede
kabul edilecek 12 yıllık eğitim sistemi modeline uygun olarak–ya Türkiye’deki uygulamaya benzer
şekilde- ortaokul ve lise düzeyinde branş öğretmenleri yetiştirmek üzere yeni bir uygulamaya gidilmesi
önerilebilir. Hedef kitlenin yaş ve dil gelişim özellikleri bu tür bir uygulamayı gerekli kılmaktadır.
KAYNAKÇA
Atıcı, R. (Autumn II 2014). Sınıf İçerisinde Öğrenci Davranışlarına Etki Eden Etmenler. International Journal of
Social Science, 28, 413-427.
Erdem, İ. (2007). İlköğretim II. Kademede Dil Bilgisi Öğretiminin Sorunları Üzerine Bir Araştırma, (Gazi
Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara.
Kahraman, T. (2010). Dilbilgisi Öğretiminin Durumu ve Sonuçları Üzerine Küçük Bir Araştırma. Dokuz Eylül
Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 27, 5-13.
Kanger, F. (Ekim 2002). Eğitimde Örnek Alma ve Örnek Olma. Altınoluk Dergisi, (200), 1-13.
Karasar, N. (2002). Bilimsel Araştırma Yöntemi. (11. Baskı), Ankara, Nobel Yayınları.
Kılıç, M. ve Akçay, A. (2011). Türkçe Öğretmen Adaylarının Görüşleri Çerçevesinde Dil Bilgisi Eğitimi. Sakarya
University Journal of Education, 1 (1), 1-7.
Köse, M. ve Demir, E. (2014). Öğretmenlerin Rol Modelliği Hakkında Öğrenci Görüşleri. Uluslararası Sosyal ve
Ekonomik Bilimler Dergisi, 4 (1), 8-18.
Turan, C. ve Arslan, S. (2016). İlkokul Öğrencilerinde Evrensel ve İnsani Değerlerin Kazandırılma Sürecinin, Sınıf
Öğretmenlerinin Görüşlerine Göre Değerlendirilmesi. International Journal of New Trends in Arts, Sports
&Science Education, 5 (1), 26-41.
Türkolu, A. (1985). Fransa, İsveç ve Romanya Eğitim Sistemleri. Ankara, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Fakültesi Basımevi.
Ünal, E. ve Şahinci, C. (Winter 2011). Türkçe Öğretmenlerinin İlköğretim 6, 7, ve 8. Sınıf Türkçe Dil Bilgisi
Konularının Öğretimine İlişkin Görüşlerinin İncelenmesi. Turkish Studies - International Periodical For The
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1, 1915-1929.
Yıldırım, A. ve Şimşek H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. (7. Baskı), Ankara, Seçkin
Yayıncılık.
http://nigde.edu.tr/egitimfakultesi/turkceogretmenligi/dersplani
http://www.yok.gov.tr/egitim/ogretmen/programlar_icerikler.htm
http://edu.gov.az/upload/file/bolonya-milli-hesabat.pdf
http://www.khazar.org/v979/Bachelor-Degree-Program-in-Azerbaijani-Language-and-Literature-Education/en.
142
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ҮСТЕУ СӨЗ ТАБЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
Проф. Док. Е. Б. САУРЫҚОВ
Түйіндәмә: Қазіргі түркі тілдері деректерінен белгілі үстеулердің дербес сөз табы ретінде
қалыптасуына бірден-бір ықпал жасаған септік жалғаулары. Зат есімге тән грамматикалық
категориялардың бірі саналатын септік формаларының үстеу сөз жасауға қаншалықты қатысы бар
деген мәселе қандай зерттеушіге болса да белгілі дәрежеде ой туғызатындығы анық. Осы орайда,
мақалада тілге тиек етіп отырған септік формаларының тілдің даму тарихында қандай қалыптасу
кезеңдерін басынан өткізгендігін салыстырмалы-тарихи әдістің көмегімен анықтауды жөн санадым.
Тірек Сөздер: зат есім, категория, форма, жалғау, сөз табы.
Ways of Formation and Development of Adverbs in the Turkish Language
Abstract: As we know from the grammar of the modern Turkic languages, case endings have a great
influence on the formation of an adverb as an independent part of speech. Of course, every linguist thinks
about it and asks how the case forms, considered one of the grammatical categories of the noun, and is
related to the formation of adverbs. In this article I will try to identify the main stages of the case forms in the
history of the development of language, using a comparative-historical method for this purpose.
Keywords: noun, category, form, connecting, word.
Түркі тілдеріндегі үстеу сөзжасамы қарқынды даму процесіне ие. Тілде сөз жасауға
қатысатын түбір мен қосымша. Әрбір түбір сөздің сөзжасам жүйесінде алатын орны мен
ерекшелігі, сөз жасауға қатысуы, қосымшаларды талғау заңдылығы бар. Сөзжасам процесінде
түбірдің негізгі тұлға болып саналу себебі түбір сөздің лексикалық мағынасы пайда болатын
сөздің жаңа мағынасына арқау болады. Тілде пайда болатын жаңа үстеу сөз түбір тұлғаның
негізінде жасалады және олардың мағыналарының арасында белгілі дәрежеде байланыс үзілмейді.
Қорытындысында түбір мен қосымша негізінде пайда болатын жаңа сөз кездейсоқ құбылыс емес,
сөз жасауда болатын тарихи заңдылық.
Үстеулердің сөз табы ретінде қалыптасуы көне түркі ескерткіштері дәуірінен де әріден
басталады. Есім сөз таптарының түрлі топтарға ыдырауы кезеңімен тұспа-тұс келеді. Үстеулердің
категория ретінде дербестікке ие болуы есім сөздер мен оның септік формаларына тікелей
байланысты. Түркі тілдеріндегі барыс, жатыс, шығыс және көмектес т.б. септік формалары қазіргі
тілдегі үстеулердің едәуір бөлігін құрайды. Септік формалары көне түркі кезеңінен бастап күні
бүгінге дейін жекелеген үстеу сөздердің құрамында сақтаулы. Сонымен қатар, кейбір формалар
өздерінің бастапқы сөз түрлендіру қабілетін жоғалтпай дамып келеді. Көптеген септіктер тіл
дамуында қолданыстан шығып, өлі формаларға айналып отырған.
Көне түркі тілімен қазіргі қазақ, өзбек тілдерін салыстыра зерттеу барысында көмектес
септігі формаларының арасында өзгешелік бар екендігі анықталды. Көне түркі тіліндегі көмектес
формасы тек қазіргі түрік тілінде ғана сақталған. Сондай-ақ, осы тілде көптеген үстеулер -ын, -ін, -
н аффикстері арқылы қалыптасқан. Негізінен бұл форманың шығу төркіні көне ескерткіштер
деректерімен байланысты, сол кезеңнен бастау алады. -ын, -ін, -н формалары қазіргі тіл
тұрғысынан тарихи аффикс болып саналады. Септік формасы деп аталып жүрген бұл форма
ғалымдар тарапынан әртүрлі атауларға ие. Н.К.Дмитриев бұл қосымшаны көмектес септігі
(творительный) деп атаса (Дмитриев, 1962: 48), А.М.Щербак қарулық септік (орудный) түрінде
қарайды (Щербак, 1962: 186). Зерттеуші А.Н.Кононов құралдық (инструментальный) мағынаны
білдіретін септік деп есептейді (Кононов 1980: 140).
Сөйлем ішінде көбінесе бір нәрсенің көмегімен аяқталатын қимылдың белгісін (екі немесе
одан көп субъектінің қатысуымен) білдірген. Көне түркі тілінде бұл септік формасы кеңінен
қолданылған. Ал шығыс түркістан тілінде аталмыш форманың бастапқы қатыстық мағынасы
жойыла бастайды да -ын, -ін, -н аффиксі есімдердің құрамында құралдық мағына беруге көшеді
(Щербак, 1961: 204). Мысалы, күнүн, түнүн, “күнімен, түнімен”. Сонымен қатар ескерткіштер
Тараз Инновациялық-Гуманитарлық Университеті, e_saurykov@mail.ru
144
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
тілінде құралдық және ортақтық, бірлестік мағынада қолданылатын бірле түріндегі шылау сөз
пайда болады. Алғашқыда сөз шылау ретінде ғана қолданылған. Мысалы: -Ечім қаған бірле ілгерү
йашыл үгүз Шантуң йазықа тегі сүледіміз (КТү 17) “Атам қағанмен бірге алға Шантуң жазығына,
Жасыл өзеніне дейін жорыттық”. Кейіннен құралдық, көмектес септігі мағынасында қолданысқа
түсе бастаған. Мысалы: -Ал атны чыбық бірле чапды (Мө 265
5
) “Ол атты шыбықпен сабады”.
Көмектес септігіне адвербиалдық мағына көне түркі дәуірінің өзінде-ақ әсерін тигізіп,
кейбір сөздер үстеулерге айналып отырған. Мысалы: -Йадағын йалыңын йана келті (КТү 28)
“Халық жаяу - жалпы қайта келе жатты”. Сөйлем ішінде йадағын сөзі бұл тұста үстеу болып
қалыптасқан. Сөздің түбірі йадағ “жаяу” және -ын құралдық септігі. Шынында Г.И.Рамстедт -ын,
-ін, -н қосымшаларын инструктив септігі деп есептеуі (инструктив - үстеулік септік) көп ғалымдар
тарапынан қолдау тапқан. Қазіргі тілімізде осы форма арқылы үстеулер қатарына өткен бірнеше
сөз формалары бар. Олардың барлығы қазіргі кезде үстеу сөз ретінде толық қалыптасқан. Көбінесе
олардың ішінде есім сөздерден мезгіл үстеулері жасалған. Мысалы, қышын “қысымен”, йазын
“жазымен”, күзүн “күзімен”, ілкін “алдымен” т.б.
Аталмыш -ын, -ін, -н формалары арқылы қазіргі түрік тілінде жасалған көптеген сөздер бар.
Мұндай сөздердің барлығы бір кездерде лексикаланып, үстеу сөз табына ауысып алған тұлғалар.
Сөйтіп, түрік тілінде бұл форма үстеу сөз жасаушы аффикс ретінде танылған. Мысалы: -Йарындан
тези йок, итмениз ичин ижап еденлери йалмайа башламалысыңыз (Ф.Р.Атай) . -Рыза да ілкін
онлара катылмыш гидиеоркен бирдан базгешти (Ф.Р.Алтай)
Көне түркі тілінен белгілі үстеу сөз жасауға қатысқан -ын, -ін, -н формаларын құранды -
лайын, -лейін қосымшаларының құрамынан да кездестіруге болады. Бұл аффикс қазіргі түркі
тілдерінде үстеу сөздердің құрамында көптеп кездеседі. Форманың шығуы жайында ғалымдар
арасында көптеген пікірлер мен болжамдар бар. Бірақ, белгілі бір жүйеге, бір арнаға тоғыспаған
зерттеу қорытындылары аяқталмай қалып отырған. Талданып отырған форма құранды болып
саналады. Оның алдыңғы сыңары, -лай, екінші сыңары -ын. Көптеген зерттеушілер В.Банг (Bang,
1918: 95), В.В.Радлов (Radloff, 1897: 32), А.Н.Кононов (Кононов, 1956: 284) бұл аффикстің бірінші
сыңары -ла етістігінің формасынан таралған деген пікір айтады. Ал қалған ғалымдар
П.М.Мелиоранский (Мелиоранский, 1897: 34), Н.К.Дмитриев (Дмитриев, 1940: 91) бұл форма
салыстырмалы -лай қосымшасының варианты дейді.
Көне түркі тілінен бастау алған бұл форма қазіргі түркі тілдерінің ішінде түрік тілінде
кеңінен таралған. Салыстыра зерттеп отырған қазақ, башқұрт тілдерінде қолданылмайды. өазіргі
түрік тілінде -лайын, -лейін аффиксі арқылы көп жағдайда мезгілдік үстеулер қалыптасқан:
сабаhлейін, гежелейін, танлейін, акшамлейін т.б. Мағыналық ерекшелігіне толығырақ көз жеткізу
үшін сөйлем ішіндегі қолданысы мен мағынасына тоқталайық. Мәселен: -Гежелейн бір сес бөлер
уйкуму (ичим үрпермейле долар, нердесин? Сабаhлейн еркенден йине йола реван олду...
(А.К.Тежер). Ұзақ тарихи дамудың салдарынан -ын, -ін, -н аффикстері өзінің бастапқы құралдық
мағынасынан алшақтап, үстеу жасаушы форма ретінде танылып, сөздермен бірге лексикаланып
отырған. Аталмыш форманың қазіргі тілдегі қызметін айтқанда түрколог В.Котвичтің пікірі
талдау нәтижелерін нақтылай түседі. Fалым бұл форма көнеленген септік жалғауы деп есептеп,
көнеленген мезгілдік, амалдық үстеулердің құрамында сақталғандығын өз еңбегінде растайды
(Котвицж, 1962: 319). Ал қазақ тілінде -ын, -ін, -н; -ла, -ле; -лайын, -лейін формаларымен
қалыптасқан үстеу сөздер өте сирек кездеседі. Бұл формалардың үстеу жасау қызметі, дәл осы
көмектес септігі формасындағы мағынасы қазақ тілінде -мен, -бен, -пен аффикстерімен беріледі.
Мысалы: -Сонымен бұлар Үшқамысқа аттанды. Күнімен, түнімен жүріп отырып, ертеңіне
түсте жетті. (Д.қбілов, Арман) . -Келесі Бөлмеде стол үстінде ретімен жинақталған
ойыншықтар (Мәдениет және тұрмыс). -Айтжан жалт беруге ұялды ма, әлде шынымен састы
ма, орнында қалт тұрып қалған. (Ж.Молдағалиев, Жүрек).
Тілдегі осындай алуан түрлі құбылыстардың нәтижесінде үстеу сөздер пайда болған. Пайда
болған сөз формалары ұзақ мерзімдік тарихи даму үстінде біртіндеп қолданысына байланысты
мағыналық, сөйлем ішіндегі функциялық қасиеті жағынан үстеу ретінде саралана береді.
Нәтижесінде, сөз бен форма лексикаланып, біртұтас түрленбейтін сөзге айналады. Ал
түрленбеушілік қасиет тек үстеу сөз табына тән бірден-бір морфологиялық белгі болып табылады.
Түркі тілдерінде үстеу жасаушы аффикстердің бірі -ча, -че(-ша, -ше) формалары. Бұл
аффикс сөздермен грамматикалық қатынасқа түскенде оған салыстырмалы-ұқсату мағыналарын
жамайды. Қазіргі түркі тілдерінде көбінесе мөлшер үстеулерді қалыптастыруға қатысқан.
145
Prof. Dr. E. B. CAVRIKOV/Türki Tilderindegi Üsteu Söz Tabının Kalıptasuvı Jene Damu Joldarı
Аталмыш аффикс көне түркі ескерткіштері тілінде өнімді қолданылған. -ча, -че (-ша, -ше)
формасының шығу тарихы жөнінде зерттеушілер әр түрлі болжамдар келтіреді. Негізінен, бұл
аффикстің этимологиясы анықталмаған. Мысалы, В.Котвич О.Бетлингтің пікірін қолдай отырып -
ча, -че (-ша, -ше) формасы толық мағыналы чағ ( шақ “уақыт”, “өлшем” сөзінен шыққан деп
топшылайды (Котвицж, 1962: 191). Ал Г.И.Рамстедт болса форма бастапқыда теңестіруші
мағынада қолданылса, кейіннен салыстыру (эквативное) мағынасын білдіруге көшкен дегенді
айтады (Рамстедт, 1957: 52). Бұл ғалымдардың пікірінен өзгеше болжам Б.А.Серебренников
еңбегінен көрініс тапқан. Зерттеуші -ча, -че (-ша, -ше) формаларын генетикалық тұрғыдан
алғашында эквативтік қатынастан пайда болған кішірейту мағынасымен байланысты қарайды
(Серебренников, 1979: 210). Зерттеу қорытындылары бойынша -ча, -че (-ша, -ше) формаларының
шығуы жайында жан-жақты талданған нәтижелі тұжырым С.Исаевтың мақаласында көрініс
тапқан. Fалым –ча, -че (-ша, -ше) формалары чағ, чег (шағ, шег) сөздерінен жасалған. Бастапқы
формасы “шектесу”, “жету”, “жанасу” мағынасындағы етістік болуы мүмкін деп топшылаған
(Исаев, 1997: 93-95).
Осындай тілдік фактілерді салыстыра зерттеу барысында -ча, -че (-ша, -ше) формаларының
шығу төркінін екі жақты қарауға тура келді. Өйткені, қазіргі түркі тілдерінде қолданылып жүрген
-ча, -че (-ша, -ше) формасының қолданылу аясы мен грамматикалық мағыналары алуан түрлі.
Мысалы, мөлшер үстеу жасауға қатысатын -ча, -че (-ша, -ше) формасы мен мезгілді, амалды
білдіретін -ча, -че (-ша, -ше) формалары екі түрлі жолмен қалыптасса керек. Оның біріншісі
мөлшер мен мезгілді білдіру мақсатында қолданылатын -ча, -че (-ша, -ше) формасы аталмыш чағ
“уақыт”, “өлшем” сөзінен шықса керек. Ал екінші қимыл-сын, амалды білдіретін -ча, -че (-ша, -
ше) формасы салыстырмалы-ұқсату мағынасындағы формадан шыққан деп болжам жасаймыз.
Көне түркі тілінде аталмыш форма арқылы қалыптасқан сөздердің бір тобы мөлшерлік үстеулер.
Олар сөйлем ішіндегі іс-әрекетті, қимылдың шамалық дәрежесін, санның жалпы мөлшерлік
белгісін білдіреді. Мысалы: -Йағым анча ертім (Е 25
17
) “Менің жауым сонша көп болған”. -Бунча
бодун келіпен сығтамыш йуғламыш (КТү 4) “Сонша адам келіп тұрып жылады, сықтады”. Бунша
йерке тегі йорытдым (КТк 4) “Мұнша жерге дейін жорыттым”.
Келтірілген мысалдардан -ча, -че (-ша, -ше) формасы арқылы қалыптасқан мөлшер үстеуінің
мағыналық ерекшелігін көруге болады. Түбір мен форма лексикаланып, адвербиалданған тұлға
пайда болған. Сөйлем ішінде мөлшер пысықтауыш қызметін атқарып тұр. Жалпы сөздің
қалыптасу формасына келетін болсақ, есімдіктен, оның ішінде сілтеу есімдіктері мен -ча, -че (-ша,
-ше) формалары бір түбір сөз ретінде көнеленіп, семантикалық мағынасын өзгерткен. Сөз өзінің
әуелгі нақтылық мағынасынан алшақтап, кейіннен жалпы грамматикалық мағынаға ие болып,
сөйлем ішіндегі не болмаса жеке тұрғандағы мағынасы дерексізденіп, жалпыланып кеткен. Сөздің
түпкі бөлшегі бунча сөзі бу+н+ча, ал анча сөзінің құрамы ан+ча болып қалыптасқан.
Қазіргі түркі тілдеріне -ча, -че (-ша, -ше) формаларының мезгілдік, мекендік қатынасты
білдіру қызметі өзгеріссіз, сол қалпында жеткен. Мағыналық және функциясы жағынан толық
адвербиалданған форма ретінде саналады. Мысалы: -Ыза кернегені сонша, тіпті колхоздан қалай
шыққанын да сезбеген еді. (Ш.Шалқаров, Серіккөл). -Аяқ-басы тым-ақ сылбыр тәрізді еді,
мұнша деміккені тіпті ерсі көрінді Олжабекке (F.Мұстафин, Қарағанды).Сол сияқты өзбек
тілінде: Ох, раис, раис, сузни хам бунча узоқдан бошлайдиларми? (Ш.Рашидов, Бурандан кучли). -
Анча булди. Мен кичкина бола эдим, ... деди Давлатер (М. Турсун, Укитувчи). Түрік тілінде: -
Гитмем Хасан, гитмем... Артык анжа берабер канжа берабер (О.Г.Кайгылы) . -Хасан, бу сефер
кендисине анжак сейиар тулуатчыларын арасында бир йер булабилди (О.Г. Кайгылы).
Салыстыра зерттеп отырған тілдердің қайсысын алсақ та, аталмыш форма арқылы жасалған
мөлшер үстеулері көне түркі дәуірінен қазіргі кезеңге дейін өзгерместен толық жеткен. Бірақ
сөйлем ішінде өз алдына септік жалғауы ретінде қызмет атқара алмайды. Бұл форманың септік
жалғауы ретіндегі сөз түрлендіруші қызметі мүлдем жойылған деп есептесе де болады. Тек
жекелеген сөздердің құрамында өлі форма ретінде сақталған. Қазақ тілінде бұл форма арқылы
жасалған үстеулер өте көп және олардың құрылымы да әр түрлі. Өйткені, жекелеген сөз
таптарынан ауысып келген формалар бастапқы сөз табына тән қасиетін жоғалтпайды. Сондықтан
болар олардың беретін мағынасы да түрліше. Бірде мезгіл, бірде мөлшер, енді бірде амал мәнінде
жұмсала береді. өазақ тілінде мезгілдік мағынаны білдіру мақсатында -ча, -че (-ша, -ше)
формалары үстеу негіздерімен қатынасқа түсіп, нәтижесінде мезгілдік үстеу сөздердің
146
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
туындауына ықпал жасаған. Мысалы: -Біздің оқудан уақытша қол үзгеніміз рас еді (Т.Иманбеков,
Үш ай). Мәселе әзірше жинақты шешіле қойған жоқ (F.Сыланов, Шалқар).
Үстеу сөздердің этимологиясын анықтау олардың ежелде қай сөз табынан ауысып
келгендігін білуге, оның құрамындағы септік формасының даму сатысы тілдің қандай кезеңіне
дейін жеткендігін, немесе қай дәуірде қолданыстан ығыстырылғандығын анықтауға мүмкіндік
береді. Мұндай талдаулар тек үстеулердің ғана емес, өзге сөз таптары мен оның грамматикалық
көрсеткіштерінің пайда болу жолдарын айқындауға септігін тигізеді. Әрбір сөзге жеке талдау
жасау - сол топтағы үстеулердің қалай қалыптасқандығының толық айғағы. Қалыптасу барысында
үстеу сөздер бірден жасала салмай, тарихи дамудан өтті. Мағыналық, функциялық жақтан әбден
сұрыпталды, осындай күрделі даму жолынан өткен сөздер ғана үстеулер қатарынан табылып
отырды.
Достарыңызбен бөлісу: |